Przejdź do zawartości

Zamek Dunajec

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „Zamek w Niedzicy”. Zobacz też: Zamek w Nidzicy.
Zamek Dunajec
Zabytek: nr rej. I-3/21/46 z 1 sierpnia 1947 r.[1]
Ilustracja
Zamek Dunajec nad zamarzniętym Jeziorem Czorsztyńskim
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Miejscowość

Niedzica-Zamek

Typ budynku

zamek

Styl architektoniczny

gotyk, renesans

Rozpoczęcie budowy

XIV w.

Plan budynku
Plan budynku
Położenie na mapie gminy Łapsze Niżne
Mapa konturowa gminy Łapsze Niżne, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Zamek Dunajec”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Zamek Dunajec”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Zamek Dunajec”
Położenie na mapie powiatu nowotarskiego
Mapa konturowa powiatu nowotarskiego, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Zamek Dunajec”
Ziemia49°25′20,30″N 20°19′10,71″E/49,422306 20,319642
Multimedia w Wikimedia Commons

Zamek Dunajec – średniowieczny zamek położony we wsi Niedzica-Zamek, na obszarze Polskiego Spisza (historycznego Zamagurza), w Pieninach Spiskich.

Pierwszy gotycki zamek, część obecnego zamku górnego, powstał w XIV w. Budowla była stopniowo rozbudowywana, a kolejne przebudowy nadały jej głównie cechy renesansowe. Warownia należała do rodzin Berzeviczych, Zápolyów, Horváthów, Joanellich, a także do Palocsayów, czyli gałęzi rodu Horváthów z siedzibą na zamku w Pławcu i ich spadkobierców, Salomonów. Była ośrodkiem klucza dóbr, na który składało się kilkanaście zamagurskich wsi. Po I wojnie światowej zamek, a także przynależne do niego spiskie wsie, historycznie część Węgier, zostały włączone do Polski. Po II wojnie światowej obiekt upaństwowiono, zaopiekowało się nim Stowarzyszenie Historyków Sztuki, które użytkuje go współcześnie.

Budowla pojawia się w kilku legendach, z których najbardziej znana jest legenda o skarbie Inków związana z postacią Andrzeja Benesza.

Lokalizacja

[edytuj | edytuj kod]

Zamek Dunajec to przykład warowni górskiej, a jego lokalizacja stanowi bardzo ważną część jego walorów obronnych[2]. Znajduje się na wzniesieniu położonym 566 m n.p.m., ok. 35 m nad taflą Jeziora Czorsztyńskiego. Przed jego utworzeniem wznosił się ok. 75 m nad poziom Dunajca[3].

Wzgórze jest częścią Pienińskiego Pasa Skałkowego. Jest zlokalizowane na skraju Pienin Spiskich, tuż nad Dunajcem, który oddziela je od pasma Pienin Czorsztyńskich. W tym miejscu dolina się zwęża, po jej przeciwnej stronie zlokalizowane są góry Czubatka i Piekiełko. Skały tworzące wzgórze zamkowe to wapienie i łupki, mezozoiczne skały osadowe. Z głównym grzbietem Pienin Spiskich od południowego zachodu łączy je obniżenie (skąd prowadził jedyny dostęp do zamku), z kolei od północy, wschodu i południowego wschodu twierdzy bronią urwiska skalne[4].

Skomplikowana budowa wzgórza zamkowego, związana z jego geologią, stwarza zagrożenie przemieszczaniem się mas skalnych. Komplikują ją dodatkowo nasypy związane z budową i destrukcją murów zamkowych. W XX w., w związku z budową zapory na Dunajcu, wykonano na zamku prace wzmacniające[5].

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Ukształtowanie się Spisza

[edytuj | edytuj kod]
Mapa Spisza na tle współczesnej Słowacji.

W okresie kształtowania się Polski wczesnopiastowskiej, w czasie panowania Bolesława Chrobrego, granica monarchii opierała się na linii rzek Cisa, Wag i Dunaj. Następcy Chrobrego nie zdołali utrzymać jego zdobyczy terytorialnych, a obszar Spiszu zaczęli kolonizować Węgrzy. W XII w. Spisz stał się prowincją państwa Arpadów[6]. Granice polskie cofnęły się do linii Hornadu, Wagu i Niżnych Tatr. Za czasów Władysława Hermana, w XI w., granica przebiegała mniej więcej na dziale wód Popradu i Hornadu[6].

W pierwszej połowie XII w. Węgrom przypadła także leżąca na południe od Podolińca część dorzecza Popradu. Według Jana Długosza najstaszy syn króla Kolomana Uczonego, Stefan, zaręczył się w 1108 r. z Judytą, córką Bolesława Krzywoustego, który jako posag wyznaczył należącą do Polski ziemię spiską. Po śmierci Stefana miała ona wrócić do Polski, jednak nigdy do tego nie doszło – dopiero w 1412 r. nieznaczna część powróciła jako zastaw do Polski[7]. W połowie XII w. król Geza II kazał zasiedlić Spisz osadnikami niemieckimi. Pierwszą falę kolonizacji zatrzymał najazd Tatarów z 1241 r., a na nowo Spisz kazał zasiedlić Bela IV, panujący w latach 1235–1270. Duży przełom przyniósł przywilej wydany przez króla Stefana V w 1271 r. – 24 zasiedlone przez Niemców spiskie miasta, tzw. królewskie, utworzyły prowincję ze stolicą w Lewoczy. Podlegała ona królowi za pośrednictwem wojewody Sasów, a w sprawach kościelnych – proboszczowi spiskiemu[8].

Początki istnienia zamku

[edytuj | edytuj kod]

W zasiedlaniu Spiszu pomagali proboszczowie oraz rody feudalne, którym królowie węgierscy nadali ziemie na Spiszu: Berzeviczowie, Mariassy, Görgeyówie i Drugethowie. Akcje te obejmowały już istniejące wcześniej osady słowiańskie, o czym świadczy wiele zachowanych słowiańskich nazw[9]. Na północnych rubieżach Spiszu, czyli na tzw. Zamagurzu, ziemie otrzymali Berzeviczowie – w 1272 r. król Władysław IV Kumańczyk nadał Polanowi Berzeviczowi grunta na północ od Kieżmarku aż po Dunajec. Nadanie to miało charakter wyłącznie pretensyjny, ponieważ obszary nad Popradem pozostawały jeszcze ówcześnie pod panowaniem polskim. W polskiej historiografii utratę Zamagurza przez księstwo krakowskie badacze łączą zwykle z przyłączeniem do Węgier kasztelanii podolinieckiej w 1315 r.[10]

Na początku XIV w. na Węgrzech panowała wojna domowa, w której o władzę walczył Karol Robert. Jego zwolennikiem był Kokosz Berzeviczy, który wsławił się m.in. w oblężeniu i zdobyciu Zamku Spiskiego i Ostrzyhomia, kościelnej stolicy Węgier. Król nagrodził go, przywilejem z 13 lipca 1306 r. nadając mu ziemie na środkowym Spiszu, w tym wieś Strażki(inne języki), strażnicę położoną przy granicy z księstwem krakowskim[11]. Z dokumentów wynika, że dopiero wtedy Berzeviczowie rzeczywiście weszli w posiadanie gruntów na Zamagurzu[12]. Kokosz, jak przypuszcza Załęcki, swoje imię otrzymał zapewne z racji swojego wojowniczego charakteru: ...zabił w jakiejś zwadzie domowej Fryderyka, syna hrabiego spiskiego Arnolda, poranił jego ludzi, poniszczył jego włości – sąd spiski za karę skazał go w 1307 r. na karę 200 grzywien, wybudowanie 6 klasztorów i ufundowanie 4000 Mszy Świętych za zamordowanego[13].

Możliwe, że to właśnie Kokosz Berzeviczy, sam lub z braćmi, wzniósł zamek Dunajec[14]. Źródła mogące przekazać informacje na temat wczesnych początków warowni zawierają jednak liczne sprzeczności, co utrudnia historykom ich prześledzenie. Według T. Trajdosa z przyczyn wojenno-politycznych budowa mogła nastąpić najwcześniej w 1308 r. – dopiero wtedy wojsko Karola Roberta opanowało w pełni północne rubieże królestwa Węgier[15]. Informacja o zamku nie pojawia się w źródłach aż do 1325 r., jednak na podstawie analizy dokumentu niektórzy archeolodzy, uważają, że pierwsze założenie obronne powstało na wzgórzu przed 1313 r. Lesław Lakwaj, Piotr Stępień i Antoni Kąsinowski sporządzili rekonstrukcje rysunkowe i opisowe domniemanej nadgranicznej fortalicji[16][17].

Zapewne najwcześniej w 1308 r. Kokosz rozpoczął na terenach swoich posiadłości zamagurskich akcję kolonizacyjną[18]. Założył dziesięć wsi prawa niemieckiego. W skład jego dóbr wchodziły na przestrzeni lat m.in. Stara Wieś Spiska (lokacja 1308), Frydman (lokacja po 1308), Hanuszowce (1308-1314), Frankowa (1308-1314), Kacwin (1314-1320), Niedzica (1314-1320), Łapsze Niżne (prawdopodobnie 1307-1308), Lechnica, Maciaszowce. Berzeviczy ufundował także Czerwony Klasztor oraz pięć parafii na Zamagurzu[19]. W 1313 r. Berzeviczowie osadzili we wsi Lendak na środkowym Spiszu miechowitów bożogrobców[13] i ufundowali im domy przy parafiach w Łapszach Niżnych i Hanuszowcach[17].

Dokumenty z lat 1308–1326 nie dają żadnych wiarygodnych poszlak istnienia zamku, pośrednio można z nich nawet wnioskować, że wówczas jeszcze nie istniał. Z 1320 r. pochodzi dokument poświadczający, że Kokosz za 100 grzywien sprzedał swojemu bratu Janowi oraz jego synowi Michałowi, wsie Frydman, Niedzicę, Kacwin i Frankową. Jeśli warownia niedzicka miałaby już istnieć, to rycerz przez sprzedanie rodzinie okolicznych wsi, pozbyłby się zaplecza gospodarczego dla zamku[20].

Akt z 1325 r. jest wskazywany jako pierwszy dokument wzmiankujący zamek Dunajec, jednak stoi w sprzeczności z resztą materiału źródłowego. Do naszych czasów przetrwało kilka odpisów, które w wielu miejscach się między sobą różnią. Wskazują one jako właścicieli „Jana syna Kokosza i Rykolfa syna Rykolfa”. Kokosz nie miał syna Jana, a jego jedyny syn Mikołaj, podobnie jak jego matka, już wówczas nie żyli. Zapewne dokument wzmiankuje Jana i Rykolfa, którzy byli braćmi Kokosza[21].

Kokosz nie potrafił zachować zamagurskiej fortuny rodowej[15]. Część swoich dóbr odsprzedał, a części (w ramach pokuty po morderstwie[13]) zrzekł się na rzecz klasztoru bożogrobców-miechowitów w Miechowie oraz Czerwonego Klasztoru. Część jego dóbr trafiła także w ręce Wilhelma Drugetha[22].

Średniowieczne dzieje warowni

[edytuj | edytuj kod]

Z 1330 r. pochodzi testament żupana spiskiego Wilhelma Drugetha(inne języki), z którego wynika, że był on właścicielem warowni[15]. Jest to pierwsza historycznie pewna wzmianka o zamku[23]. Nie wiadomo na pewno, w jaki sposób Drugeth wszedł w jego posiadanie. Według Stefana Mateszewa, dokument króla Ludwika z 1347 r. zawiera wiadomość, że w 1327 r. zamek i wieś Niedzica zostały przez Wilhelma wzięte od Kokosza pod zastaw. Stanowi to jednak niezgodność wobec testamentu Kokosza z tego samego roku, w którym swoje dobra chciał przekazać swoim braciom[15].

Wiadomo natomiast, że Drugeth w czasie urzędowania na zamku znacznie rozbudował warownię, wznosząc na wzgórzu kamienny zamek (castrum lapideum)[24]. Przez błędne odczytanie jego testamentu przypuszczano, że przekazał go po śmierci w 1342 r. swojemu bratu, Mikołajowi – wiadomo jednak, że został on przekazany królowi. Nie wiadomo natomiast, czy wraz z zamkiem królewszczyzną stały się wsie stanowiące dobra Berzeviczych. Według Trajdosa jest to mało prawdopodobne. Zapewne zostały w rękach potomków Jana i Rykolfa lub stały się własnością klasztorną – z warownią przekazano królowi prawdopodobnie jedynie Niedzicę jako zaplecze gospodarcze budowli, być może także Frydman[25].

W 1344 r. jako kasztelan zamków Pławiec i Dunajec jest wzmiankowany Mikołaj Berzethe[25]. W 1347 r. Ludwik Andegaweński zwrócił warownię Berzeviczym, których reprezentował skarbnik królewski Henryk, jeden z synów Jana, brata Kokosza. Po jego śmierci budowlę przejął jego syn Piotr, dworzanin króla Zygmunta Luksemburskiego[25]. W drugiej połowie XIV w. na zamku górnym powstała pierwsza kaplica wraz z zakrystią, nieznanego wezwania[25]. W 1412 r. natomiast wysłannicy polskiego króla pożyczyli cesarzowi Zygmuntowi Luksemburskiemu 37 tysięcy kop groszy praskich, w zamian za co Polska otrzymała 13 spiskich wsi. Węgrzy nigdy tej pożyczki nie zwrócili, a wsie zostały pod kontrolą Rzeczypospolitej aż do rozbiorów. Jak wynika z Aktu zastawu XVI miast spiskich Polsce, tu zwracany dług miał być przez obie strony przeliczony, a po przeliczeniu do zamku Czorsztyna przewieziony i oddany[26].

Piotr zmarł w 1432 r., po nim zamek odziedziczył syn Jan Schwarz (Czarny)[25]. W 1431 i 1433 r. w najazdach husyckich zostały złupione okoliczne wsie, natomiast sam zamek nie ucierpiał[27]. Jan był ostatnim Berzeviczym panującym nad zamkiem. W 1463 r. przekazał go w zastaw Emerykowi Zápolyi, a w 1470 r., po bezpotomnej śmierci Jana, budowla stała się jego własnością[28].

Wiosną 1463 r. na zamku toczyły się rokowania posłów starosty czorsztyńskiego, Jana Wolskiego z delegacją Tomasza z Tarczy, dowódcy oddziału, który pustoszył i łupił południowo-wschodnią Małopolskę. W tym samym roku zawarto pokój Korony Królestwa Polskiego ze Stefanem Zápolyą, starostą Górnych Węgier – okazał się on jednak nietrwały, ponieważ Tomasz z Tarczy nie zaprzestał napadów. Trwały pokój nastąpił dopiero w czasie obrad w Starej Wsi Spiskiej, w 1474 r.[29]

Emeryk Zápolya oprócz zamku zakupił od rodu Berzeviczych liczne dobra na Zamagurzu. Nabyte wówczas przez niego wsie zostały na stałe związane z dominium zamku Dunajec. Były to: Niedzica, Kacwin, Łapsze Wyżne, Trybsz, Frydman, Krempachy, Nowa Biała, Falsztyn i Dursztyn. Tak więc pod koniec XV w. do „państwa dunajeckiego” należało 10 wsi, w tym 2 osady folwarczne[27].

Podczas gdy ród Berzeviczych stopniowo tracił na znaczeniu i spadł do pozycji szlachty kurialnej (właściciele mniej niż jednej wsi), ród Zápolyów stopniowo zyskiwał na znaczeniu. Emeryk uzyskał godność bana Chorwacji, Dalmacji i Slawonii oraz gubernatora Bośni i żupana spiskiego. Z jego inicjatywy budowla przeszła znaczną rozbudowę – powstał wówczas zamek dolny. Po śmierci Emeryka w 1487 r. za zgodą króla cały majątek przejął jego starszy brat Stefan Zápolya. Po nim dziedziczył młody Jan, przyszły król Węgier, a w jego imieniu zarząd przejęła wdowa Jadwiga. Zamek został zastawiony Andrzejowi Horváthowi tytułem pożyczki w wysokości 2000 florenów. Kwotę tę jednak wkrótce zwrócono, a dobra dunajeckie wróciły w ręce Jana Zápolyi[30].

XVI w. – czasy wojen

[edytuj | edytuj kod]

W 1526 r. pod Mohaczem zginął król węgierski Ludwik II. Doszło do wojny domowej pomiędzy dwoma władcami rywalizującymi o tron: Janem Zápolyą i Ferdynandem Habsburgiem.

W 1528 r. Zápolya podarował bogate dobra na Spiszu – miasto Kieżmark z zamkiem, Gielnicę, a także m.in. zamek Dunajec wraz z kluczem zamagurskich wsi – polskiemu stronnikowi, dyplomacie i doradcy, wojewodzie sieradzkiemu Hieronimowi Łaskiemu. Była to nagroda za dobrze przeprowadzoną misję dyplomatyczną do sułtana tureckiego Sulejmana Wspaniałego, która uratowała Węgry przed najazdem tureckim. Nominacja nie została uznana przez zwolenników Habsburgów, więc doszło do zdublowania urzędu – we „frakcji niemieckiej” godność zarządcy dóbr niedzickich powierzono Aleksemu Thurzonowi, nadwornemu sędziemu Habsburgów[31].

W latach 1527–1528 nad okolicznymi ziemiami zapanowała „frakcja niemiecka”, a zamek obsadzony został przez załogę pod dowództwem Stefana Potturniańskiego. Pod koniec 1528 r. zdobył go Mikołaj Kostka[a], stronnik Zápolyi[33]. Odparł oblegające warownię wojska cesarskie, dowodzone przez Kaspra Seredyego[34], a poprzednika skazał na śmierć przez ścięcie i nadzianie zwłok na pal. W 1529 r. frakcja habsburska ponownie zajęła budowlę. Prepozyt spiski Jan Horváth nieudanie próbował ją wydzierżawić od dowódcy wojsk cesarskich, Jana Katzianera, za 500 florenów[33].

Jeszcze w tym samym roku zamek objął Hieronim Łaski. W styczniu 1530 r. podpisał on umowę z Janem Horváthem, w której oddał mu budowlę pod zastaw na kwotę 4000 florenów. Realizacja tej umowy została przesunięta o osiem lat z powodu trwającej wojny domowej. W międzyczasie, jeszcze w 1530 r., gospodarzem na zamku Dunajec Łaski uczynił Niemca Mikołaja Minkwitza. Burgrabią został były dominikanin, Otto. Powierzono mu dowództwo najemnego oddziału, który napadał na spiskie kościoły i klasztory[33].

Na początku 1533 r. zamek zajęli raubritterzy, dowodzeni przez Jerzego Witzhumma, Zygmunta Kauffanga zwanego Gasperich, Erazma Pfluga i Ratzenberga. Dołączył do nich Michał, mieszczanin krakowski. Ich drużyna, składająca się głównie z czeskich i śląskich zbiegów, napadała na okoliczne miasteczka i wsie, niszcząc kościoły, rabując i porywając możnych. Zamek Dunajec stał się ich siedzibą, znalazło się tutaj też więzienie dla ofiar rozbójników. W maju 1533 r. warownię odbiła ekspedycja skierowana przez Ferenca Bebeka(inne języki). Raubritterów rozgoniono lub wybito, a przywódców wywieziono do Lewoczy, gdzie skazano ich na śmierć lub wtrącono do lochu. Zamkiem znów zaczął dowodzić Minkwitz, który obsadził go najemnymi żołnierzami wołoskimi i ruskimi[33].

Na Spiszu toczyła się ciągła walka między Kieżmarkiem, gdzie od listopada 1529 r. za pośrednictwem starosty Stanisława Zebrzydowskiego, panował Łaski, a Lewoczą, która pozostała wierną Habsburgom. Stojący na czele załogi lewockiej Kasper Seredy z Makowicy dokonywał wypadów łupieżczych do sąsiednich miejscowości. Łaski nieudanie próbował odbić Lewoczę w 1532 r. Po kilku latach na skutek nieporozumienia, Zápolya utracił zaufanie do Łaskiego, który został uwięziony. Wypuszczono go dopiero w 1535 r., za wstawiennictwem m.in. dworu francuskiego oraz hetmana Jana Tarnowskiego. Łaski natychmiast opuścił stronnictwo Zápolyi i powrócił do Polski, a dobra, które otrzymał od króla na Węgrzech, przekazał żonie Annie. Z funkcji gospodarza zamku usunął sprzyjającego Zápolyi Minkwitza, a na nowego burgrabię wyznaczył Hieronima Bobolę[35].

Minkwitz został usunięty z Niedzicy, a jego żona uciekła ponoć z zamku nocą przez kanał ściekowy. W kwietniu 1535 r. usiłował zbrojnie odbić warownię, jednak bez powodzenia – jego grupa, obozująca pod zamkiem, została rozbita przez silny oddział wołoskich najemników. Większość żołnierzy Mikwitza uciekła do Czerwonego Klasztoru. Zmarłych pochowano na wzgórzu Mogiła, gdzie w II połowie XVII w. zbudowano kaplicę św. Rozalii. Samego Minkwitza złapano w lesie i pochwycono w charakterze jeńca. Łaski rozkazał wywieść go do Kieżmarku i wypuścić tam na wolność[36].

21 sierpnia 1535 r. Hieronim Łaski otrzymał potwierdzenie przywilejów otrzymanych od Zápolyi z rąk Ferdynanda I Habsburga[35]. Poza dobrami dunajeckimi i kieżmarskimi, otrzymał on także wszystkie posiadłości bezpotomnie zmarłego Jana Berzeviczego[37]. Z 1535 r. szlachcic rozpoczął budowę nowego zamku Falkenstein w Falsztynie, jednak planu nie udało się zrealizować, a po zamku nie pozostał ślad[35][37]. W 1538 r. miała miejsce realizacja umowy zastawu z 1530 r. – a zamek Dunajec wraz z Niedzicą, Frydmanem, Falsztynem, Łapszami Wyżnymi, Kacwinem i Frankową przekazano w zastaw prepozytowi Janowi Horváthowi[37]. Horváth pochodził z chorwackiego rodu szlacheckiego przed którym otwierała się na Górnych Węgrzech duża przyszłość. Kwota zastawna zgodnie z ustaleniami wynosiła 4000 złotych węgierskich[38].

W 1541 r. zmarł Hieronim Łaski, a w 1542 r. – jego żona Anna. Dobra otrzymał w spadku Olbracht Łaski. Nigdy nie zdołał wykupić zamku z zastawu, a nad zamkiem cały czas kontrolę sprawował Horváth[37]. Jako prepozyt, Horváth poddawał uciskowi podległych mu plebanów, od których pod groźbą lochu żądał znacznych datków[39]. W 1544 r. ustąpił z godności prepozyta i duchownego, przeszedł na luteranizm, ożenił się z mieszczanką z Lewoczy, Anną Zipserówną, i osiadł na zamku Dunajec ze skarbcem kapitulnym[39][37]. Wspaniałomyślnie zrzekł się w 1541 r. Frankowej, którą Hieronim Łaski zagrabił w 1529 r. kartuzom. W zamian przywłaszczył sobie jednak folwark w Golembarku[37]. Po 1544 r. najpewniej przekształcił zamkową kaplicę w prebendę luterańską[40]. W 1543 r. załoga Horvátha napadła na „dogorywający” Czerwony Klasztor, pobiła mnichów i zrabowała im stado bydła[41].

W 1564 r. kasztelanem zamku z nominacji Olbrachta Łaskiego był Marcin Horváth. Szlachcic uznał wolę Jana Horvátha, który przepisał zastaw Kasprowi Seredy, właścicielowi zamku Makowica. Następnie objął go Andrzej Balassa de Gyarmath, który ożenił się z wdową po Seredym, Anną Merey. Córkę Kaspra, Zuzannę, pojął za żonę książę Janusz Ostrogski, stając się kolejnym panem na zamku[40].

W 1574 r. została wystawiona umowa zastawna zamku i dóbr niedzickich, za 17 500 złotych węgierskich. Zastawnikiem był Jerzy (György) Horváth de Palocsa, po ojcu luteranin. Do transakcji doszło 8 października 1589 r., a klucz majątkowy został przekazany Jerzemu za wspomnianą kwotę zastawną z dopłatą 2 800 złotych – łączna suma transakcji wyniosła więc 20 300 złotych węgierskich. Łaski w tym czasie utracił swoją pozycję na Węgrzech, a cesarz Rudolf II w 1580 r. wydał mu zakaz przebywania w Królestwie Węgier. Powodem była skłonność magnata do intryg i knowań. Wobec tego szlachcic został zmuszony do ewakuacji dobytku przez sprzedaż dóbr. 8 sierpnia 1589 r. Jerzy Palocsay odkupił od niego całość dóbr zamku niedzickiego oraz prawo patronatu nad prepozyturą kościoła w Lendaku (do którego Łaski nie miał w rzeczywistości prawa) za łączną sumę 20 300 złotych węgierskich[42].

Za czasów Łaskich w dominium dunajeckim miała miejsce tzw. kolonizacja wewnętrzna, dzięki której dobra rosły stale na wartości[40]. W 1546 r. założono Jurgów, który w 1553 r. przyjął prawo wołoskie. W 1567 r. powstała z kolei rusko-wołoska osada Folwark we wschodniej części Zamagurza. Zaczęto eksploatację hal, założono wiele sezonowych osad pasterskich, w tym przyszłe wsie – Osturnię, Czarną Górę i Jeziersko[43]. W 1589 r., kiedy klucz dóbr wykupił Jerzy Palocsay, w skład dominium wchodziły: oppidum (miasteczko) Niedzica (faktycznie nigdy nie mająca praw miejskich), wsie Frydman, Maciaszowce, Nowa Biała i Trybsz, Wielka Równia (prawdopodobnie polska nazwa Kacwina), część wsi Krempachy i Łapsze Wyżne, folwarki Falsztyn, Dursztyn, Mały Dursztyn, Golembark i Folwark oraz 60 osad pasterskich i pastwisk w Tatrach, Magurze i Pieninach (w tym rosnąca wioska Jurgów)[44]. W 1593 r. Palocsay odkupił od miechowitów za 11 000 złotych polskich dobra Lendaku i wsi parafialnych Łapsze Niżne oraz Hanuszowce. Dalsza ekspansja Jerzego Palocsaya skierowała się na zachód, na terytorium polskiego Podhala, jednak został on z tego obszaru wyparty przez starostwo nowotarskie, które poleciło lokację kilku wsi na terytorium, do którego rościł sobie pretensje. Pod koniec XVI w. był jednym z najbogatszych właścicieli ziemskich na Spiszu[45].

Spiski epizod Łaskich zakończył się trudnym do wytłumaczenia przez historyków zdarzeniem – 12 listopada 1598 r. Olbracht Łaski, 62-letni już wówczas wojewoda sieradzki, na czele stu ludzi obległ położony na drugim brzegu Dunajca zamek Czorsztyn. Zdobył warownię haniebnym podstępem, grożąc obrońcom wymordowaniem ich rodzin, pochwyconych z podzamcza. Zrabował z Czorsztyna wszystko, co miało wartość i nie poniósł żadnej kary, choć został pozwany przez starostów czorsztyńskich, nieobecnych wówczas na zamku braci Siemieńskich, na sąd królewski. Nieznane są przyczyny tego zbójnickiego ataku[46].

XVI–XVIII w. – czasy Palocsayów i Joanellich

[edytuj | edytuj kod]

Na początku XVI w. Jerzy Palocsay rozbudował zamek dolny i średni, które przybrały wygląd zbliżony do dzisiejszego. Ekspansję skierował na Zamagurze[45]. W 1611 r. roku polecił założyć wioskę Frankówka na południe od Frankowej, a w tym samym roku wsią stało się także Jeziersko, dotąd osada pasterska[47]. Zlecił także budowę kasztelu we Frydmanie[48] oraz, zapewne nieco wcześniej, kasztelu w Łapszach Niżnych[49].

W 1612 r. wziął pod zastaw dominium Czerwonego Klasztoru, sekularyzowanego w 1563 r. W 1568 r. obejmowało ono zabudowania klasztorne wraz z pobliskim folwarkiem oraz sześć wsi (Starą Wieś, właściwie miasteczko, Lechnicę, Rychwałd, Frankową, Relów i Leśnicę) i trzy folwarki (Haligowce, Hawka i Stary Majerz, późniejsze Szwaby Wyżne) oraz teren nad rzeką zwany Podlechnicą (późniejsze Szwaby Niżne). W 1612 r. Jerzy założył na zajętych terenach, tuż obok Relowa, wioskę Hagi[47].

Jerzy zmarł 7 kwietnia 1617 r.[50], a dominium dunajeckie odziedziczyli po nim jego synowie, Stefan i Maciej. Stefan otrzymał zamek, a Maciejowi przypadła większość wsi. W 1653 r. własną wydzieloną część dominium (Frydman z kasztelem i Dursztyn miał także ich brat Gabriel Palocsay)[51]. W tym samym roku Stefan nakazał zasiedlenie małej wioski Gibel, za jego czasów ukształtowały się także wioski pastersko-rolnicze Łapszanka, Rzepiska i Czarna Góra. W 1625 r. został zmuszony przez cesarza Ferdynanda II do oddania całego dawnego dominium Czerwonego Klasztoru dworzaninowi królewskiemu Pawłowi Rakoczi. W 1629 r. zmuszono go także do zrzeczenia się Hagów[47].

Po oddaniu dominium pokartuskiego dobra Palocsayów obejmowały dwanaście wsi: Niedzicę, Kacwin, Łapsze Niżne, Frydman, Maciaszowce, Trybsz. Jurgów, Hanuszowce, Jeziersko, Gibel oraz, od 1636 r., Osturnię i Frankówkę. Posiadali także duże części wsi Krempachy i Łapsze Wyżne oraz pięć folwarków: Falsztyn, Dursztyn, Folwark, Golembark i folwark pod Niedzicą. Przed połową XVII w. wsiami stały się także Łapszanka, Rzepiska i Czarna Góra[52].

W 1639 r. Stefan zdecydował się powrócić do katolicyzmu, na terenie dominium nastąpiło odnowienie wiejskich parafii. Najpewniej prebendarz katolicki objął kaplicę zamkową. 2 grudnia 1654 r. ziemianin zmarł, a dziedziczył po nim syn Stefan junior. W 1670 r. z powodu braku pieniędzy był zmuszony do oddania w zastaw części dominium za 30 000 złotych węgierskich. Umowa objęła zamek, folwarki w Falsztynie i Niedzicy oraz wsie: Niedzica, Łapsze Wyżne, Łapszanka, Rzepiska i Czarna Góra. Zastawnikiem był Sylwester Joanelli de Toluano. Rozpoczął się okres rozdrobnienia własności terytorium dawnego „państwa dunajeckiego”, który trwał przez następne sto lat. Najpewniej w 1685 r. zmarł Stefan junior. Krótko po tym rodzina Palocsayów została podniesiona do stanu magnackiego z tytułem barona (w 1686 lub 1700 r.)[53].

Rodzina Joanellich (Giovanellich) de Toluano, wywodziła się z Włoch, z Bergamo. W XIV zamieszkała w Tyrolu, tworząc tam przedsiębiorstwo zajmujące się górnictwem. Część rodziny wyemigrowała do Wiednia, skąd następnie w XVII w. przeniosła się na Górne Węgry. Jan Andrzej Joanelli dzierżawił na Spiszu kopalnie i huty, a w drugiej połowie XVII w. stał się zarządcą górnictwa na Górnych Węgrzech, jako graf-hrabia komory górniczej siedmiu miast. Właściciel zamku, Sylwester Joanelli, kuzyn Jana Andrzeja, również zajmował się górnictwem. W latach 1663–1681 wydzierżawił wszystkie kopalnie miedzi na Spiszu, a także założył szesnaście nowych. W 1681 r. otrzymał tytuł barona. Był gorliwym katolikiem, co przysporzyło mu wrogość ze strony powstańców antyhabsburskich (kuruców), przeważnie wywodzących się ze szlachty kalwińskiej i luterańskiej[53].

W 1683 r. zamek został zdobyty przez kuruców Thökölyego, którymi dowodził Salantsi. Sylwester Joanelli został pojmany i przewieziony do więzienia w Koszycach, skąd wykupiła go za 10 000 złotych węgierskich jego żona, Katarzyna. W obawie przed zamachem na życie, rodzina Joanellich wyjechała do Krakowa. Sylwester zmarł tam 17 lutego 1684 r.[54] W latach 1683–1684 zamek utrzymywali kuruce dowodzeni przez Jana Görgeya, spiskiego szlachcica[55]. Z dominium niedzickiego zostały wówczas wyłączone Hanuszowce i, częściowo, Maciaszowce, które Thököly wcielił do dominium kieżmarskiego, a także wsie Folwark i Osturnia, które przypadły Görgeyom[56]. Latem 1684 r. Habsburgowie odzyskali kontrolę nad Górnymi Węgrami, w lipcu odbito zamek Dunajec, a załoga trafiła do niewoli. Leopold I obiecał Joanellim duże odszkodowanie[55].

Na zamek powróciła Katarzyna Joanelli, wdowa po Sylwestrze[55]. Problemy finansowe i wojna zmusiły ją do odsprzedania w kawałkach lub zastawienia ogromnej części dominium[56]. Ich spadkobiercą, który przejął dobra niedzickie, był najstarszy syn Józef Andrzej (József András) Joanelli. Z jego panowaniem łączy się konsekrację kaplicy zamkowej św. Józefa. Ożenił się z Elżbietą (Erzsébet), siostrą Michała Palocsaya (syna Stefana juniora). Józef Andrzej zmarł w 1695 r., a owdowiała Elżbieta wyszła za mąż za Henryka vel Pawła Merbek. Zmarła w 1700 r.[57] Wizytacja z tego roku odnotowuje, że rodzina Joanellich zachowała dziedziczną własność jedynie we Frydmanie (gdzie zastaw posiadali Görgeyowie) i w Niedzicy. Częściowo zachowali Łapsze Niżne i Łapsze Wyżne. Poza tym utrzymali Falsztyn, Łapszankę, Rzepiska i Czarną Górę[58]. Reszta dawnych posiadłości Palocsayów znalazła się głównie w rękach Horváthów Stansithów i Görgeyów[59].

Dobra niedzickie nie przypadły dzieciom Józefa Andrzeja i Elżbiety. Przeszły w posiadanie potomków drugiego syna Jana Sylwestra, Piotra (Péter) Joanellego, asesora Nacji Polskiej na uniwersytecie w Padwie, który zmarł w wyniku wypadku ok. 1700 r. Kolejno na zamku Dunajec zasiedli jego synowie: Józef (zm. w 1706 r., w wieku 27 lat spadł z konia podczas przejażdżki) i Władysław, właściwie Andrzej Władysław (András Lászlo, zm. 1761). Spora część dominium przypadła także ich siostrze, Judycie. Była ona trzykrotnie zamężna; jeszcze za jej życia zarząd nad częścią dóbr przejął jej syn z drugiego małżeństwa, baron Antoni (Antál) Mednyanszky de Megyes. Toczył on ostre spory o ziemie z córkami Władysława Joanellego. Komplikacje procesów pogłębiały roszczenia do zamku wysunięte przez Jana (János) Joanellego, syna Jana Sylwestra, wnuka Józefa Andrzeja – ostatniego potomka Joanellich „po mieczu”[60].

Negocjacje Mednyanszky’ego z rodzeństwem ciotecznym trwały w latach 1765–1767. Wysuwał roszczenia do części zamku, której wspólne użytkowanie uzgodniła jego matka Judyta z bratem Władysławem, a którą zajął ostatecznie kuzyn Jan Joanelli. Antoni Mednyanszky wywalczył dla siebie ostatecznie jedynie kasztel frydmański[61].

W 1771 r. Antoni Mednyanszky de Meges był właścicielem ośmiu wsi: Jurgów, Dursztyn, Trybsz, Kacwin, Frydman, Osturnia, Maciaszowice i Falsztyn oraz części Łapsz Niżnych. Jan Joanelli zachował jedynie częściową własność w Łapszach Niżnych i Wyżnych. Następował powrót Palocsayów – baron Franciszek (Ferenc) Horváth Palocsay, wnuk Stefana młodszego przygotował syna do odzyskania majątku. Baron Józef (József) Palocsay w 1771 r. był już właścicielem Jezierska, Czarnej Góry i Niedzicy. W 1772 r. miał w posiadaniu także Łapszankę, Rzepiska oraz, częściowo, Łapsze Wyżne i Krempachy[62]. W 1770 r. Czerwony Klasztor odzyskał i przyłączył do swoich dóbr folwark Golembark. W 1773 r., wraz z podpisaniem tzw. urbarza terezjańskiego, Józef Palocsay przejął wszystkie dobra Mednyanszky’ego, a w 1776 r. – resztkę majątku Joanellich[63].

1773–1856 – Powrót Palocsayów

[edytuj | edytuj kod]
Zamek w Niedzicy na obrazie Jána Jakuba Müllera(inne języki) (1815 r.)

Palocsayowie odnowili dominium dunajeckie. W ich posiadaniu znalazły się: Niedzica, Kacwin, Łapsze Niżne, Frydman, Trybsz, Jurgów, Łapszanka, Rzepiska i Czarna Góra, Maciaszowce, Osturnia, Dursztyn, Falsztyn, Jeziersko, Folwark, ok. ¾ wsi Łapsze Wyżne i ¼ Krempachów. Aż do 1848 r. terytorium klucza dóbr nie uległo już większym zmianom[64]. W 1815 r. zmarł Józef, po którym dziedziczyli synowie: Andrzej (András) i Ferdynand. Bracia podzielili między siebie dobra rodowe. Ferdynandowi przypadł zamek Pławiec (Palocsa), gniazdo rodowe Palocsayów, natomiast Andrzej otrzymał zrujnowany zamek Dunajec wraz z należącym do niego kluczem dóbr[65]. W 1817 r. zamek w Pławcu spłonął, w związku z czym Andrzej przeniósł się do zamku w Niedzicy i podjął się remontu budowli[66][65]. Prace, w trakcie których zamek odnowiono i nieco przekształcono, trwały do 1823 r. Ponadto właściciel zakupił nowe wyposażenie do kaplicy zamkowej[66].

Na czele dominium w imieniu Palocsayów stał w XIX w. prowizor, a każdy folwark miał własnego rządcę. Istniały etaty mierniczego-geometry, leśniczego. Biurem zarządzał pisarz dominialny, na zamku zatrudniano bibliotekarza i malarza. Utrzymywano także licznych rzemieślników, mieszkających na Podzamczu, a także służbę zamkową. Na początku XIX w. dochody z dominium za ryczałt wydzierżawiono Żydowi Mojżeszowi Geygerowi. Odnotowywano, że często na różne sposoby naruszał prawa poddanych, m.in. próbując wymusić pieniądze i daniny (konfiskując siano, drób, cielęta). Ostatecznie został on wygnany przez Palocsayów[67].

Syn Andrzeja, któremu baron zapisał w testamencie cały majątek, Augustyn (Ágoston), zmarł niespodziewanie przed 21 marca 1826 r. Znacznie wcześniej, w 1817 r., zmarła jego żona, hrabina Krystyna Fay, a jego córka, Anna, zgodnie z prawem węgierskim nie mogła dziedziczyć całego dominium. Tak więc 4 maja 1826 r. spisał nowy testament: swoje dobra położone w komitatach Spisz i Szarysz ofiarował rodzinie brata Ferdynanda, jednocześnie przenosząc na nią legalną sukcesję rodu. Andrzej zachował sobie dochody w wysokości 14 000 florenów rocznie, z których zamierzał zabezpieczyć córkę, a także przekazał jej dochód z własnego domu w Koszycach i pieniądze z posagu zmarłej żony, Krystyny[68].

Za panowania Andrzeja Palocsaya zamek słynął jako miejsce zabaw i pijatyk. Jego codzienne biesiady, na które rządca musiał ściągać co najmniej dwunastu gości, przeszły do legend. Uczty trwały niejednokrotnie po kilka dni. Uczestniczyła w nich szlachta węgierska, jak i panowie polscy. 21 stycznia 1823 r., z okazji zakończenia remontu zamku, wydano bal i biesiadę dla dwustu gości, która trwała dwa dni i dwie noce[69].

Andrzej zmarł w 1828 r. Ferdynand jako swoją główną siedzibę utrzymywał zamek w Pławcu, który znacznie rozbudował. Na zamku Dunajec ciągle urządzał jednak huczne bale i biesiady. W górnym zamku znajdowało się wówczas więzienie dla rozbójników. W zamku przebywali także żona i dzieci Ferdynanda: Kornelia i Aleksander. Według rodzinnego przekazu, Kornelia została porwana przez Aleksego (Elek) Salamon z Alap, nieutytułowanego szlachcica, który dostał się do zamku przez okno. Zgodnie z węgierską tradycją, porwanie panny z domu rodziców sankcjonowało ślub szlachcica nawet z córką barona lub grafa. Odbył się w 1834 r.[70]

W 1835 r. zmarł starszy syn i dziedzic Ferdynanda, Teodor (Tivadar). Po śmierci Ferdynanda w 1843 r. dobra przejął jego drugi syn, Aleksander. Za jego rządów doszło do przeobrażenia ustroju Węgier, ogłoszono formalną równość wszystkich wobec prawa. Męska linia rodu wygasła wraz z bezdzietną śmiercią Aleksandra w 1856 r.[71]

W 1848 r. wykaz własnościowy podaje, że do dominium niedzickiego należały wsie: Niedzica, Kacwin, Łapsze Niżne, Frydman, Maciaszowce, Osturnia, Jurgów, Rzepiska, Łapszanka, Czarna Góra, Dursztyn, Falsztyn, Trybsz, Jeziersko, Folwark oraz części Krempachów i Łapsz Wyżnych[64].

1862–1920 – czasy Salamonów

[edytuj | edytuj kod]
Zamek ok. 1930 r.

Jedynymi spadkobiercami Aleksandra Horvátha były dzieci Kornelii i Aleksego Salomonów. Baron Aleksander był przeciwny ich małżeństwu, do śmierci nie dopuścił do podziału majątku. W testamencie dobra zapisał jedynie dzieciom Kornelii, tak by nie przeszły w ręce szwagra. W 1856 r. spłonął doszczętnie zamek w Pławcu, który wkrótce stał się ruiną. Najcenniejsze rodzinne pamiątki przewieziono wówczas do Niedzicy i zapełniono nimi sale, co udokumentował m.in. Awit Szubert na swoich zdjęciach zamkowych komnat[72].

Aleksy zmarł w 1862 r., w wieku 56 lat, wyniszczony służbą wojskową. Dopiero w 1869 r. rozpoczął się proces spadkowy po Aleksandrze Palocsayu, który zakończył się w 1870 r. podziałem dóbr między synów Kornelii. Zamek oraz wsie: Niedzicę, Łapsze Niżne i Falsztyn otrzymał Teodor (Tivadar), który poślubił hrabinę Gizellę Csáky w 1868 r.[72] W ten sposób rozległy klucz dóbr przynależny zamkowi został ograniczony jedynie do tych trzech wsi[73]. Choć zamkowe wnętrza były bogato wyposażone w meble, obrazy i rodzinne pamiątki, zaniedbane elewacje zaczęły stopniowo popadać w ruinę. W złym stanie znajdował się opuszczony już wówczas od ponad stu lat zamek górny[74]. Salamonowie z drugiego pokolenia porzucili wielkopańskie ekstrawagancje i bale, wiedli w zamku spokojne życie rodzinne[73].

W 1873 r. zmarła Kornelia. Dobra zostały podzielone między dzieci: Eleonorę, Andora, Gizelę, Gezę i Erznet. W 1883 r. zmarła hrabina Gizella. 7 lat później wdowiec Teodor poślubił Małgorzatę (Mergit) Forgach, dożył z nią 1898 r.[73]

W 1887 r. Wiktor Myszkowski sporządził pierwszą inwentaryzację zamku, która objęła rzuty, widoki i krótki opis. Sporządzony przez niego plan zamku zawiera wiele błędów, szczególnie przy zamku górnym. Zapewne znajdował się on już wówczas w ruinie, co utrudniało dostęp do murów[75]. Salamonowie zezwalali na zwiedzanie zamku. Krótki opis autorstwa Szczęsnego Morawskiego opublikował Józef Szalay w swoim Albumie Szczawnickie, bardziej dokładnie opisał go Bronisław Gustawicz w artykule „U stóp Pienin” z 1882 r. i w haśle „Niedzica”, opublikowanym w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego[75].

Ostatecznie zamek Dunajec i należące do niego dobra, pozostawione przez zmarłych bezdzietnie braci, trafiły do Gezy Alapi Salamona, który w 1912 r. poślubił hrabinę Ilonę Bethlen i zamieszkał z nią na zamku. Od dóbr odłączono Łapsze Niżne z kasztelem i Frydman z kasztelem. Trafiły do Eleonory, która wyszła za barona Karola Gedult Jugenfelda. Geza Alapi Salamon jako ostatni piastował godność nadżupana komitatu spiskiego. Był przewlekle chory, zmarł w 1920 r. w Budapeszcie, osieracając czworo małych dzieci[76]. Dobra, znajdujące się w opłakanym stanie, pozostawił żonie[77]. „Inwentarz spadku po św. p. Gezie Salamonie Alapi (...) spisany wskutek polecenia Sądu Powiatowego w Nowym Targu z dnia 7 września 1923 roku” udokumentował kontrast między bogatym wyposażeniem zamkowych komnat (meble, tkaniny, obrazy, książki, zastawy stołowe), a stanem podupadających budowli mieszkalnych i gospodarczych[78]. W dokumencie zawarto nawet stwierdzenie że ¾ zamku jest zrujnowane. W kompletnej ruinie znajdował się zamek górny, właściciele utrzymywali jedynie zamek dolny, w którym mieszkali. Pomieszczenia Salamonów mieściły się w skrzydle zachodnim. Obecny hol stanowił przedpokój łączący wejście z kondygnacją mieszkalną (jadalnią, gankiem i pokojami mieszkalnymi) i był nazywany salą bilardową. W pokoju oznaczonym obecnie numerem 1 znajdował się pokój guwernantki, w pokoju nr 2 – pokój dziecięcy, nr 3 – kancelaria, nr 4 – sypialnia hrabiny, nr 5 – pokój dziecięcy, nr 6 – gabinet zmarłego Gezy, nr 7 – mała jadalnia, nr 8 i 9 – wielki salon i pokój wieżowy. W północnej części zamku znajdowała się wielka jadalnia i pokój kredensowy. W południowej baszcie na drugim piętrze znajdowała się kaplica, a na parterze – kuchnia. Piętrowa część zamku dolnego, przylegająca do zamku górnego, mieściła izby gospodarcze w przyziemiu oraz pokoje gościnne na piętrze[79].

1920–1945 – zamek w granicach II Rzeczypospolitej

[edytuj | edytuj kod]

W 1920 r. rozstrzygnięty został polsko-czechosłowacki konflikt o Spisz – trzynaście zamagurskich (historycznie węgierskich) wsi wraz z zamkiem Dunajec przypadło II Rzeczypospolitej. Klucz dóbr Salamonów został przedzielony granicą państwową – po stronie czechosłowackiej znalazł się Pławiec. Decyzję podjęła 28 lipca 1920 r. Rada Ambasadorów w Paryżu. Bethlenowie, czyli rodzina Ilony, posiadali także nieruchomości w Budapeszcie, dokąd droga prowadziła teraz przez dwie granice[80].

W zamku mieszkała wówczas wdowa Ilona Bethlen Alapi Salamonowa z matką i dziećmi: Gezą (ur. 1913), Istvanem (ur. 1914), Margitą (ur. 1917) i Ewą (ur. 1920). Z trudem radziła sobie z utrzymaniem zamku, podporządkowana obcej administracji[80]. Na Spiszu nadal istniały wówczas układy społeczne, oparte na węgierskim prawie, które sankcjonowało tzw. żelarzy, czyli chłopów pańszczyźnianych, którzy w zamian za mieszkanie i ziemie odrabiali w gospodarstwie dworskim dniówki. Taka forma pańszczyzny przetrwała aż do momentu wejścia w życie ustawy z dnia 20 marca 1913 r. o likwidacji stosunków żelarskich na Spiszu (Dz.U. z 1931 r. nr 37, poz. 288)[80][81]. W praktyce niektóre umowy między chłopami a Salamonami nadal funkcjonowały i zostały przerwane dopiero w 1945 r.[81], choć żelarze z funduszów przyznanych przez rząd nabywali zajmowane domy, działki i pola. Głównym sposobem utrzymania zamku stało się wyprzedawanie gruntów[80].

Salamonowie przebywali na zamku tylko od wiosny do jesieni, kiedy w budowli, pozbawionej kanalizacji, wodociągu i elektryczności, można było łatwiej utrzymać wyższą temperaturę i kiedy trwały prace polowe. Na zimę wyjeżdżali do Budapesztu. Przed 1930 r. hrabina Ilona przeprowadziła porządki wokół zamku – zlikwidowała zabudowę gospodarczą i urządziła park z kortem tenisowym i placem zabaw dla dzieci. W 1933 r. zmarł Tivadar, syn barona Karola Gedult Jugenfelda i Eleonory z domu Alapi Salamon, a należące do niego Łapsze Niżne z kasztelem i Falsztyn z kasztelem ponownie wcielono do dóbr zamkowych[82]. W 1936 r. Ilona Salamonowa urządziła pod skałą za zamkowym sadem rodzinny cmentarz[83].

W 1930 r. inwentaryzację architektoniczną przeprowadził Z. Gawlik. W tym samym roku w kaplicy na zamku górnym po odpadnięciu fragmentu murów ujawniły się średniowieczne dekoracje malarskie. Zamek w Niedzicy pojawił się w artykule popularnonaukowym Tadeusza Szydłowskiego[75].

Ilona Salamonowa z dziećmi oraz Tivadar Jugenfeld utrzymywali kontakty towarzyskie z rodzinami Drohojowskich (właściciele Czorsztyna), Stadnickich (właściciele Szczawnicy i Nawojowej) oraz Uznańskich (właściciele Szaflar). Hrabina darzyła sympatią Polskę i Polaków, których ratowała podczas okupacji niemieckiej[78].

Po podziale majątków pomiędzy dzieci hrabiny Ilony młodszy syn, Istvan, otrzymał Niedzicę z Falsztynem, a starszy, Geza, przejął Pławiec – dobra te były większe i lepiej prosperowały. Prawo ostatnich właścicieli do posiadania zamku i przynależnych mu dóbr przekreśliła II wojna światowa. Wojska niemieckie i słowackie zajęły Polski Spisz 1 września 1939 r. i przyłączyły go do faszystowskiej Republiki Słowackiej. Nowa granica z Generalnym Gubernatorstwem została wytyczona wzdłuż Dunajca i Białki. Zmiany polityczne nie wpłynęły na przyjęty przez Salamonów rytm podróżowania do Budapesztu[83].

Jesienią 1943 r. Ilona Salamonowa z synami (córki, zamężne, zamieszkały już na stałe na Węgrzech) i służbą wyjechali jak co roku na zimę do Budapesztu. Powrót następnego roku uniemożliwił przebieg wojny – hrabina Ilona już nie powróciła do Niedzicy. W zimie 1945 r. do zamku Dunajec, w celu wydobycia z budowli kosztowności i uratowania ich przed grabieżą, przybył Geza Alapi Salamon, najstarszy syn Ilony. Zastał zamek już ograbiony. Całe wyposażenie zamkowych komnat wyniesiono i skradziono, spalono na dziedzińcu zamkowym lub wyrzucono przez okna. Zniszczone zostały rodzinne pamiątki, portrety, biblioteka oraz archiwum. Wyniesiono drzwi, okna, rozebrano piece kaflowe i zerwano podłogi. Ocalały jedynie mury, dachy i stropy[84].

Po II wojnie światowej

[edytuj | edytuj kod]

Po paru dniach Geza wyjechał na Węgry i zamek pozostał bez opieki. 7 września 1945 r. zamek wizytowali Mieczysław Bieszczanin oraz Józef Kamiński, pracownicy Referatu Kultury i Sztuki Starostwa Powiatowego Nowotarskiego. Kamiński w swoim raporcie napisał, że zamek został kompletnie zniszczony przez wojska sowieckie oraz ludność cywilną, która rozgrabiła mienie. Ocalały zabytkowy kredens, ofiarowany Salomonom przez papieża Urbana VII, który wówczas przechowywano w domu ludowym w Niedzicy, a także obrazy olejne „Żyd” i „Dziewczyna z wiankiem kwiatów” i sprzęt liturgiczny, które uratował z zamku słowacki ksiądz w Niedzicy. 18 września Kamiński przeniósł wspomniane zabytki, a także barokową skrzynię, trzy sztychy i zbiór ok. pięciuset książek, do Nowego Targu. 26 listopada wykonano dokumentację fotograficzną zamku i ołtarza kaplicy. Kolejne zabytki znalazły się na probostwie we Frydmanie i w lokalu PPR w Nowym Targu – obrazy, a także meble z kasztelu we Frydmanie, ramy obrazów zamkowych, fragmenty rzeźb, sztychy i figurki[85].

W 1946 r. zamkiem zaczęły interesować się władze PRL. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Krakowie, dr Józef Dutkiewicz, domagał się od Urzędu Starostwa Powiatowego w Nowym Targu zatrudnienia stróża oraz remontu okien i pieców. Roli stróża podjął się samorzutnie miejscowy góral Franciszek Szydlak, który zaczął zamykać (ocalałą z grabieży) bramę na kłódkę i zaczął oprowadzać chętnych po zdewastowanej budowli[85].

Zamek był odwiedzany przez poszukiwaczy skarbów, co udokumentowała korespondencja Zarządu Gminy w Łapszach Niżnych i Starosty Powiatowego do Urzędu Wojewódzkiego Wydziału Kultury i Sztuki w Krakowie z jesieni 1946 r. – na polecenie zbadania, czy wersje ogłaszane w prasie jakoby na terenie Zamku nieznani osobnicy szukali dokumentów, stwierdzonem zostało tylko tyle, że rzeczywiście ktoś robił posukiwania na podstawie otworów wykonanych w różnych częściach muru wewnątrz Zamku mniej więcej 30 cm i w głąb 1 do 2 cegieł. Wcześniej, w lipcu 1946 r. na zamku pojawił się, jako pełnomocnik wojewódzkiego Wydziału Kultury i Sztuki Andrzej Benesz. Poszukiwał ukrytych dokumentów, w bramie prowadzącej przez zamek średni do zamku górnego usunął próg i w głębokości 20 cm znalazł tubkę z dokumentami. Pismo to pełnomocnik zabrał ze sobą. Według akt, które miał ze sobą pismo to miało być z roku 1774. Pismo w tej sprawie Zarząd Gminy w Łapszach Niżnych skierował do Urzędu Wojewódzkiego Wydziału Kultury i Sztuki w Krakowie 10 października 1946 r.[85]

Zamek został przejęty przez Dyrekcję Lasów Państwowych Okręgu Krakowskiego jesienią 1946 r. 1 sierpnia 1947 r. budowlę wpisano do rejestru zabytków, a od grudnia Franciszek Szydlak został zatrudniony jako stróż zamkowy przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. Przynależne do zamku grunty rolne zostały w związku z reformą rolną rozparcelowane i rozdane miejscowej ludności. Lasy włączono do Lasów Państwowych. Samą budowlą zainteresowało się środowisko krakowskich historyków sztuki i konserwatorów zabytków. W 1948 r. zainicjowali odbudowę zniszczonego zabytku i przeznaczono go na dom dla ich środowiska[86].

Prace rozpoczęły się w 1949 r. Wykonawcą było Kierownictwo Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu, pod nadzorem Alfreda Majewskiego. Jesienią 1950 r. zakończył się pierwszy etap, a 6 listopada 1950 r. miało miejsce na zamku otwarcie Domu Pracy Twórczej Oddziału Krakowskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Początkowo Dom był prowadzony przez Stanisława Schmidta (1950-1966), następnie przez Władysława Maciołowskiego (1968-1978) i Irenę Rodziewicz-Michalczuk (1978-1993). Stanowił miejsce spotkań towarzyskich i oficjalnych oraz miejsce odpoczynku dla krajowego środowiska historyków sztuki[87].

W latach 50. XX w. badania archeologiczne prowadził tu Andrzej Żaki w ramach Karpackiej Ekspedycji Archeologicznej. Ich wyniki były podstawą do prowadzenia systematycznych wykopalisk. W 1963 r. program rozpoczęła pracownia archeologiczna KOZK, kierowana także przez Żakiego, która na zamku dolnym odkryła pozostałości dawnej baszty bramnej w murach obecnej baszty kaplicznej i położoną pod dziedzińcem dawną sień bramną, pochodzące z drugiej rozbudowy gotyckiej. Prace kontynuował L. Lakwaj w latach 1965–1968. Po ich zakończeniu w pozostałościach sieni i baszcie nastąpiły prace rekonstrukcyjne i zabezpieczające. Kolejne badania, koncentrujące się tym razem na zamku górnym i średnim oraz stokach wzgórza, nastąpiły w związku z planami budowy zapory wodnej na Dunajcu. M.in. natrafiono na pozostałości szyi bramnej przed basztą Kapliczną. W 1962 r. A. Tarnowska przeprowadziła prace konserwujące malowidło gotyckie w kaplicy zamku górnego i odsłoniła jego dalszą część[88]. W latach 70. w zamku zainstalowano centralne ogrzewanie i podłączono budowlę do oczyszczalni ścieków[89].

W zamku utrzymywano dom gościnny, z miejscami noclegowymi na ponad 30 osób. W 1984 r. Stowarzyszenie przejęło od Kierownictwa Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu Leśniczówkę, a w 1989 r. udostępniono Celnicę, którą przeniesiono znad Dunajca. Liczba miejsc dwukrotnie się przez to zwiększyła. W dawnej zamkowej kaplicy urządzono bibliotekę. Miejscem spotkań stała się zamkowa jadalnia, z kolei miejscem częstych prelekcji, zebrań i koncertów stała się piwnica, w której po likwidacji Domu Pracy Twórczej urządzono kawiarnię[90].

Żeby zaadaptować pomieszczenia zamkowe na pokoje mieszkalne, nad drewnianymi stropami wykonano stropy żelbetowe i częściowo usunięto więźbę dachową. Ponadto wykonano żelbetowe schody z holu pierwszego piętra. Podczas prac mający na celu adaptację na bibliotekę pomieszczenia dawnej kaplicy, wyburzono ściankę wydzielającą poprzednio zakrystię, która stanowiła część murów pierwotnej gotyckiej baszty bramnej[89].

Zamek stał się atrakcją turystyczną, rozpopularyzowaną także dzięki rozpowszechnianiu przez prasę legendy o Uminie i skarbie Inków. Zainspirowana przez Andrzeja Benesza w 1945 r., opowieść została spopularyzowana m.in. przez Jana Józefa Szczepańskiego i Aleksandra Rowińskiego. Po ukończeniu prac konserwatorskich na zamku górnym, przeznaczono go na muzeum. Eksponaty związane z historią zamku i spiskim folklorem zbierano w latach 1961–1962. Otwarcie miało miejsce w 1963 r. Muzeum opiekował się w latach 1963–1978 Krakowski Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki (SHS), a od 1978 r. – Zarząd Główny Stowarzyszenia, który przejął bezpośrednie kierownictwo nad zamkiem[91].

Lokalna dróżka przecinająca folwark zamkowy została przebudowana na drogę asfaltową. Wzdłuż niej wybudowano podziemne garaże, sanitariaty dla turystów, a ponad nimi – parking. W latach 80. teren zamkowy odgrodzono i wybudowano krytą gontem portiernię z łamanego kamienia[5]. W 1980 r. wykończono ostatecznie pokoje na piętrze zamku średniego, a w 1981 r. doprowadzono centralne ogrzewanie do zamku górnego. W następnym roku miały tam miejsce kolejne badania architektoniczne, zakończone renowacją – wyłożono posadzki ceglanymi płytkami i wprowadzono kute świeczniki, ponadto na nowo urządzono muzealną ekspozycję. Równocześnie, w latach 1982–1983, odnowiono elewacje zamku średniego i wybrukowano na nowo zamkowy dziedziniec, a także wybudowano nowy wodociąg[92].

W latach 1979–1983 badania historyczno-architektoniczne na zamku prowadzili Stanisław Michalczuk, Lesław Lakwaj, Stefan Mateszew i Piotr Stępień. Objęły one dziedziniec zamku dolnego, basteję bramną i piwnice „murowańca” na zamku górnym[92]. W połowie lat 80. XX w. prace dotyczyły zabezpieczenia zamku przed działaniem wód nowo powstałego zbiornika. Dalsze prace konserwacyjne dotyczyły skrzydła północnego, bastei bramnej i kurtyn[93]. Jednocześnie na zamku konserwowano dekoracje malarskie. Odsłonięto i utrwalono malowidła XIX-wieczne w jadalni wielkiej oraz metodą stacco zdjęto dekoracje z kaplicy zamku górnego i osadzono na nowym podłożu przekładkowym. Są one od tego czasu przechowywane w dawnej kaplicy zamku dolnego[94].

W latach 1989–1996 wykonano na zamku nowe tynki, zdecydowano się zakryć spatynowane tynki z 1930 r., które miejscami odkrywały wątek murów, nadając mu wyglądu „dawności” i malowniczości. Taki stan narażał jednak partie wątków na niszczenie. Zdecydowano się pozostawić odsłonięte mury na zamku górnym, który badacze i historycy sztuki postanowili pozostawić w stanie „trwałej ruiny”[95].

W latach 1994–1995 zabezpieczono zamek górny, a podczas prac wykonano badania historyczne i architektoniczne oraz inwentaryzację. Kolejne prace badawczo-konserwatorskie wykonano w latach 1998–1999 w rezerwacie archeologiczno-architektonicznym pod basztą kapliczną i dziedzińcem zamku dolnego (dawna baszta bramna i sień wjazdowa). W 2000 r. zabezpieczono lico murów zamku górnego[96]. Stowarzyszenie Historyków Sztuki (SHS) na początku XXI w. wyremontowało pomieszczenia zamkowe przeznaczone jako pokoje mieszkalne dla turystów[97]. W 2001 r. starosta nowotarski Jan Lasyk podpisał akt, w którym uprawnił SHS do użytkowania zamku Dunajec przez kolejne 50 lat[91].

Po wybudowaniu w Niedzicy nowej kaplicy św. Andrzeja, przeniesiono tam ołtarze oraz dzwony pochodzące z kaplicy zamkowej[97].

Architektura

[edytuj | edytuj kod]

Najstarsze założenie obronne

[edytuj | edytuj kod]

Badaczom trudno jest wyróżnić w strukturze zamku najstarsze partie murów. Średniowieczne mury zamkowe są ubogie w cechy stylowe. Technika wznoszenia ścian, z łamanego kamienia na zaprawie wapienno-piaskowej, była stosowana od XIV w. aż do XIX w. Powstanie pierwszych obiektów na terenie zamkowego wzgórza jest, na podstawie badań historycznych, datowane najwcześniej na 1308 r. Jeśli ufać dokumentowi z 1325 r., powstał on najpóźniej w 1313 r., a wybudował go zapewne Kokosz Berzeviczy[98].

Najstarszy zachowany element to prawdopodobnie prostokątne, wykute w skale zagłębienie o wymiarach ok. 3,4 × 7,9 m. Była to prawdopodobnie cysterna, gromadząca wodę deszczową. Powyżej niej wykuto kanał doprowadzający wodę. Cysterna została w następnych stuleciach nakryta późniejszymi elementami[16].

Twierdza już wtedy mogła być obwiedziona kamiennym murem obronnym, choć określenia użyte w dokumentach pochodzących z tamtych czasów sugerują, że najprawdopodobniej teren zamykał drewniany lub drewniano-ziemny wał. Z tym okresem w dziejach zamku wiązana jest także ława z otoczaków, identyfikowana jako pozostałość wału obronnego, zlokalizowana na terenie dzisiejszego dziedzińca zamku dolnego[16]. Najstarsza twierdza składała się z dwóch członów: obwodu obronnego na kulminacji skały z cysterną oraz podzamcza zamkniętego drewnianym wałem o kształcie półpierścienia. Konieczność budowy podzamcza wiązała się z brakiem miejsca dla koni w górnej części twierdzy, a także z koniecznością budowy zaplecza gospodarczego, m.in. kuźni. Ponadto podzamcze mogło zapewnić schronienie dla miejscowej ludności w obliczu zagrożenia[24].

1327-1330 – zamek Wilhelma Drugetha

[edytuj | edytuj kod]

Wilhelm Drugeth zgodnie z dokumentami wzniósł na wzgórzu castrum lapideum – zamek kamienny. Z materiału źródłowego wynika, że zarządzał zamkiem pomiędzy latami 1327–1328, a 1330 r. Zamek Drugetha wyodrębniono ze struktury obecnego zamku dzięki badaniom Lesława Lakwaja (lata 80. XX w.) i Piotra Stępnia. Do tej fazy historycznej przypisali oni mur obwodowy zamku górnego oraz połączony z nim jednotraktowy, czterokondygnacyjny budynek mieszkalno-obronny. Wzniesiono je z kamienia łamanego, techniką opus emplectum. Obły, wklęsły od północy kształt muru sugeruje, że próbowano nim objąć istniejącą wcześniej cysternę na wodę. Bardzo prawdopodobne, że budowniczy wzorowali się na Zamku Spiskim – górny zamek Dunajec jest w podobny sposób „miękko” wpisany w skałę, na której się znajduje[24].

Wspomniany mur ma grubość wynoszącą u podstawy ok. 1,1–1,2 m i sięga ponad skałę do wysokości ok. 6 m (w narożniku z budynkiem). Wyżej występują już różnice w materiale kamiennym. Mur zachował się częściowo na odcinku północnym i, być może, w części północno-wschodniej obwodu; pozostała część została zastąpiona przez późniejsze naprawy[99].

Budynek prezentujący typ mieszkalno-obronny o charakterze donżonu, tzw. „murowaniec”, został wpisany w mur obwodowy w zachodniej części – trzy jego zewnętrzne ściany tworzy mur obwodowy, a czwarta została dostawiona od strony dziedzińca. Ściana ta nie jest przewiązana z murem, jednak rzut budowli wskazuje, że raczej powstała razem z murem kurtynowym. Badacze nie rozstrzygnęli, czy budynek ten od razu wzniesiono w pełnej wysokości, czy też powstawał etapami. Budowla miała cztery kondygnacje – piwnice, parter i dwa piętra, oddzielane pierwotnie drewnianymi belkowymi stropami (zachowały się po nich gniazda). Piwnica południowa była, jako jedyna, sklepiona[99]. Kondygnacje, zapewne za wyjątkiem czwartej, którą zajmowała jedna duża sala, dzieliły się poprzecznie na trzy pomieszczenia; zachowały się charakterystycznetrójkątne łęki, którymi przekryte są drzwi w ścianach działowych piwnic[100]. Piwnice były zapewne przeznaczone na cele magazynowe, parter – na pomieszczenia gospodarcze i pomieszczenia służby, pierwsze piętro pełniło funkcje mieszkalne, natomiast czwarte piętro zostało przeznaczone na tzw. świetlicę, czyli dużą salę reprezentacyjną[101]. Budowlę wieńczył ganek straży, zlokalizowany między dachem a krenelażem. Dach w razie oblężenia demontowano, tworząc dla obrońców taras[100].

Do obwodu obronnego prowadziły dwie bramy. Pierwsza zlokalizowana była w obłym narożniku południowo-zachodnim i prowadziła do południowej piwnicy, została zamknięta łukiem odcinkowym, miała wymiary 164 × 263 cm. Drugi otwór to brama, która prowadzi obecnie do sieni zamku górnego. Wnęka ma wymiary ok. 185 × 300 cm, jest zwieńczona łukiem odcinkowym i zdobiona piaskowcowym portalem zamkniętym półkoliście. Ten otwór był używany po zamurowaniu pierwotnej bramy. Po wewnętrznej stronie pierwszej bramy znajduje się szyb, który mógł stanowić początkowo tzw. wilczy dół. Z szybem powiązany jest odcinek sztolni, skierowany ku północnemu stokowi wzgórza, który mógł stanowić próbę wykonania tzw. wycieczki, czyli ukrytego przejścia poza mury zamku, datowanego na koniec XV w.[102]

U podnóża zamku najpewniej dalej istniało otoczone wałem podzamcze[101].

Pierwsza gotycka rozbudowa

[edytuj | edytuj kod]

Nie ma dokumentów pozwalających na ścisłe datowanie kolejnej rozbudowy zamku[103], podczas której nastapiło zagęszczenie zabudowy zamku górnego – przybrał on jednocześnie formę masywnej, zwartej bryły. Ponadto miała miejsce modernizacja systemu obronnego podzamcza[104].

W początkowym etapie wymieniono odcinek muru obwodowego, który ograniczał teren dziedzińca od północnego wschodu. Mur na całej długości nieznacznie podwyższono, do wysokości ok. 12 m ponad skałę[103].

W jednym z kolejnych etapów na dziedzińcu wykuto studnię o głębokości 60 m, dzięki czemu przestała być potrzebna cysterna. Pozwoliło to na zabudowanie północnej części dziedzińca – nad cysterną powstała orientowana kaplica, prawdopodobnie jeszcze w XIV w. Obok, w przyziemiu, mogła istnieć zakrystia[105].

Do budynku mieszkalno-obronnego Drugetha dobudowano sklepioną kolebkowo sień, a przy południowym odcinku muru obwodowego wzniesiono tzw. salę gotycką. Wejście z dziedzińca prowadziło przez charakterystyczny otwór drzwiowy nakryty trójkątnym łękiem, pozbawiony kamieniarki. W narożu południowo-zachodnim znajdował się kominek, a pod salą zlokalizowana była piwnica. Pierwotnie zarówno piwnica, jak i sala, były nakryte stropami belkowymi, a w późniejszym okresie piwnicę nakryto sklepieniem[106]. Nad sienią i salą gotycką znajdowało się sklepione pomieszczenie, w którym pod warstwami tynków stwierdzono silne okopcenie; mogła to być kuchnia[107].

Następnie do muru dostawiono ganek na murowanych arkadach. Dwie, autentyczne arkady przy skrzydle południowo-wschodnim zachowały się, a dwie zrekonstruowano współcześnie. Po ganku dostawionym do wschodniej ściany budynku Drugetha pozostały jedynie ślady łęków. Na poziomie drugiego piętra ganek był drewniany; zachowały się gniazda belek[107].

Zapewne to w trakcie tej rozbudowy osłonięto bramę zamku górnego półcylindryczną basztą. Wał broniący podzamcza zastąpił wówczas mur z krenelażem, którego fragmenty zachowały się w części elewacji późniejszego zamku dolnego i w ścianach obecnego zamku średniego. Od zachodu dostawiono do niego basztę bramną, po której pozostał narożnik z fragmentami kamiennej posadzki. Pomiędzy podzamczem a basztą zapewne znajdował się drewniany, obudowany most[104].

Druga gotycka rozbudowa

[edytuj | edytuj kod]
Zamek górny, obecnie w stanie trwałej ruiny
Studnia zamku górnego

Podczas kolejnej rozbudowy skupiono się głównie na dolnym obwodzie obronnym. Rozebrano część murów podzamcza i basztę bramną i wzniesiono z łamanego kamienia nowe mury, które objęły większą powierzchnię. Częściowo wkomponowano je w skały wapienne. Rozciągały się od miejsca, w którym w murze północnej elewacji zamku dolnego widoczne jest załamanie, do półkolistego występu muru podzamcza. Przebiegał łukiem w miejscu obecnej bastei bramnej, zachował się w elewacji południowej i południowo-zachodniej zamku dolnego, do wysokości ok. 10–14 m. U podstawy miał grubość ok. 1,5–2 m. Zastosowano w nim wysokie, prostokątne otwory strzelnicze[108].

W trakcie tej fazy powstał zamek średni – mur odgrodził południową część podzamcza od dziedzińca zamku dolnego, a kolejny zamknął przestrzeń między basztą bramną zamku górnego i starym podzamczem. Prawdopodobnie wspomnianą basztę wówczas rozbudowano, dodając m.in. dodatkową bramę i sklepienie[109].

Od strony zachodniej na zamku dolnym do muru obwodowego przystawiono dom mieszkalny o wymiarach ok. 10 × 21–22 m, którego partie zachowały się w dzisiejszym zachodnim skrzydle zamku dolnego. Miał wówczas zapewne cztery kondygnacje, podzielone na trzy pomieszczenia. Rzut i pełnione przez budynek funkcje są analogiczne do „murowańca” zamku górnego. Obiekt był podpiwniczony, a piwnice były sklepione kolebkowo[110]. Na przedłużeniu bramy, w sąsiedztwie domu, powstała sień bramna, którą nakryto sklepieniem kolebkowym. W części północno-zachodniej nowego obwodu usytuowano studnię[111].

W kolejnej fazie wzniesiono czworoboczną basztę bramną, prowadzącą do zamku dolnego. Przed nią wzniesiono mury szyi bramnej, na której zakończeniu znajdowała się kolejna brama[112].

Zapewne to w czasie tej rozbudowy przesklepiono (sklepieniem kolebkowym) pomieszczenia „murowańca” oraz wzniesiono czworoboczną wieżę nad jego zachodnim skrzydłem[112].

Badacze domyślają się, że modernizację zamku przeprowadzili Zápolyowie, którzy przejęli budowlę po Berzeviczych[112].

XVI w.

[edytuj | edytuj kod]

W. Niewalda datował na XVI w. przebudowę kaplicy na zamku górnym. Wschodni narożnik wówczas zawalił się, a podczas odbudowy górną część budowli włączono w obręb pierwszego piętra[113].

Przełom XVI–XVII w. – zamek Jerzego Horvátha de Palocsa

[edytuj | edytuj kod]

Kolejna większa rozbudowa zamku miała miejsce za czasów Jerzego Horvátha de Palocsa, między 1589 a 1611 r.[114] Nadała budowli cechy renesansowe i przystosowała ją do obrony skrzydłowej (baszty, basteja). Nadal pełniła ona raczej funkcje obronne niż rezydencjalne[115].

Zmiany zaszły w południowo-zachodnim narożniku dolnego obwodu obronnego. Rozebrano narożny fragment murów, a w jego miejsce wybudowano nowy odcinek prostego muru z otworami strzelniczymi i narożną basteję. Ich wysokość dostosowano do kurtyny przy domu mieszkalnym w zamku dolnym[114].

Portal bramny Jerzego Horvátha

W narożnej bastei usytuowano nową bramę, zaopatrzoną w belkę ryglującą. Zachował się półkoliście zamknięty kamienny portal, zwieńczony prostym gzymsem. Nad nim zlokalizowano marmurową tablicę z inskrypcją upamiętniającą właściciela zamku, Jerzego Horvátha, zdobioną postumentami z szyszkami i herbem. W przyziemiu bastei wybudowano sień bramną, która została zwieńczona sklepieniem kolebkowym i otwarta na dziedziniec półkolistą, piaskowcową arkadą[116].

Po obu stronach bastei, na dziedzińcu, wzniesiono przylegające do murów budynki gospodarcze. Zachodni obiekt, mieszczący studnię, miał szerokość ok. 4,5 m, fragmenty jego murów zachowały się w ścianach obecnej sieni. Ściany obiektu północnego, szerokiego na ok. 6,5, zachowały się z kolei w przyziemiu obecnego skrzydła północnego zamku dolnego[117].

Mury zamku dolnego zwieńczono attyką. Na nowych murach sterczyny, ułożone na przemian wyższa i niższa, miały prostokątny trzon nakryty „czapką” o wykroju ostrołuku; ujęte w obramienie. Na nieco wyższym murze domu centralnego zastosowano sterczyny niskie, o jednakowej wysokości. Attyka jest przykładem attyki spiskiej, analogiczne zastosowano w kasztelu w Strażkach i kościele św. Krzyża w Kieżmarku. Jest niemal identyczna z tą wieńczącą zamek w Kieżmarku[118]. Attyka z wolutami wieńczyła również zamek średni (do dziś zachowała się jedynie szczątkowo), a także wieżę na zamku górnym[119]. Z przebudowy Horvátha pochodzi część renesansowych detali na zamku[115].

W związku z powstaniem nowej bramy przebudowano gotycką południową basztę bramną. Obudowano ją nowym murem, nadając obły kształt i wzmocniono od wewnątrz. Budowla została podwyższona o ok. 2 m i zwieńczona attyką. Drugą, okrągłą, mniejszą basztę dobudowano na styku murów zamku górnego i północnego odcinka kurtyny dawnego podzamcza. Wbudowano w nią otwory niewielkich strzelnic do broni ręcznej. Prawdopodobnie także w tej fazie rozbudowy do murów kurtynowych przystawiono wsparty arkadami ganek strzelniczy[119].

Na cele mieszkalne zaadaptowano dom gotycki na zamku dolnym i zamek średni. Zamieszkiwano także zapewne zamek górny[115].

XVII–XVIII w.

[edytuj | edytuj kod]

Prace trwały także za czasów syna Jerzego, Stefana Horvátha, co potwierdza inskrypcja na jednym z portali zamkowych[120]. Kolejne fazy rozbudowy trudno jednak datować, a o większości elementów można jedynie jednoznacznie powiedzieć, że powstały one między rozbudową Jerzego Horvátha (po 1617 r.) a przebudową Andrzeja Palocsaya (przed 1815 r.)[121].

Zapewne jeszcze za czasów Stefana Horvátha (lub, co mniej prawdopodobne, Sylwestra Joanellego)[121] powstała cylindryczna baszta dostawiona do południowo-zachodniego narożnika zamku dolnego. Jest ona wyższa niż mur kurtynowy i basteja bramna. Pod okapem zachowała się charakterystyczna, pseudosgraffitowa dekoracja[120].

Po wzniesieniu baszty właściciel zamku zmodernizował obronność zamku, dodając liczne otwory strzelnicze, szczególnie od strony podjazdu, czyli części najbardziej zagrożonej atakiem. W pobliżu podjazdu zachowały się także ślady ziemnego dzieła obronnego, być może bastionu, które mogą być związane z tym okresem w dziejach zamku[122]. Prace modernizające mogą być związane z burzliwym okresem powstania Thökölyego[121].

Początek XIX w. – zamek-rezydencja Andrzeja Horvátha Palocsaya

[edytuj | edytuj kod]
Dziedziniec i baszta kapliczna

Na przełomie XVIII i XIX w. zamek znajdował się w bardzo złym stanie. Remont budowli, który zakończył się w 1823 r., zainicjował Andrzej Horváth Palocsay[123]. Prace nadały budowli charakter rezydencji i cechy barokowe, klasycyzujące oraz neogotyckie. Budowla przestała wówczas pełnić funkcje obronne[124].

Zamek górny znajdował się w ruinie, a część mieszkalną przeniesiono do zamku dolnego i średniego. Dawny dom gotycki oraz budynki gospodarcze po bokach bastei przebudowano i zaadaptowano na dwa skrzydła mieszkalne zamku dolnego. W skrzydle zachodnim poszerzono dawny budynek gospodarczy, a jego lico wyrównano względem domu mieszkalnego. Rozebrano także drugie piętro zamku dolnego i całość budowli przykryto pulpitowymi dachami. Przyziemie bastei podzielono na sień oraz piętra, w których urządzono dwa pokoje i hol[123]. W budowli przerobiono otwory okienne i drzwiowe i zmieniono część dekoracji murów[125]. Z czasów tej przebudowy pochodzi część zachowanych do dziś stropów zamkowych[126].

Już w latach 1752 i 1801 wizytacje biskupie nie wymieniały kaplicy zamkowej na zrujnowanym zamku górnym[123], która, pod wezwaniem św. Józefa, funkcjonowała jeszcze w 1700 r.[121] Andrzej Palocsay nową kaplicę urządził w baszcie znajdującej się przy kurtynie południowej, którą w sposób istotny przebudowano. Otrzymała wezwanie św. Andrzeja. Ołtarz do niej właściciel zakupił w Podolińcu. Obiekt otrzymał ozdobne wejście, wsparte na filarach i osłonięte przez łukowato wygięty dach. Zwieńczono go sygnaturką z baniastym chełmem i żelaznym krzyżem[125].

XIX–XX w.

[edytuj | edytuj kod]

W połowie XIX w., kiedy zamek znajdował się w posiadaniu Kornelii z Horváthów i Aleksego Alapi Salamona, odnotowano pożar budowli. Odbudowa zakończyła się w 1861 r. Historycy spierali się o zakres prac, które miały wówczas miejsce – Alfred Majewski twierdził, że wymieniono wówczas część belkowych stropów, B. Gustawicz uważał, że dotyczyła jedynie tynkowania części murów na zamku dolnym. Nie zmieniły się elewacje zamkowe oraz dachy. Obudowano ganek przy zachodnim skrzydle zamku dolnego, jednak cofnięto to w trakcie prac konserwatorskich w latach 1949–1956[127].

W XIX i XX w. zamek wyglądał już praktycznie tak, jak obecnie, choć jego otoczenie zajmował jeszcze wówczas folwark zamkowy, którego administracyjnym ośrodkiem była Leśniczówka, czyli budynek rządcy[128].

W latach 30. XX w. miał miejsce kolejny remont, podczas którego część otworów drzwiowych ujęto w portale, pochodzące z kasztelu w Łapszach Niżnych. Na zamku średnim znajdował się już wówczas betonowy taras, który zastąpił ukryty za attyką dach[75].

Po II wojnie światowej zamek był zaniedbany, a zamek górny, w szczególności wieża, groził zawaleniem. Wobec tego prace podjęło Kierownictwo Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu[129]. W pierwszej kolejności w 1949r. wykonano podstawowe prace, które miały na celu zabezpieczenie zabytku: naprawa dachów, podłóg oraz wstawienie okien i drzwi. Następnie wyremontowano zamek dolny i średni, co umożliwiło przeznaczenie ich na Dom Pracy Twórczej SHS. Według projektu KOZK wykonano nowy, kamienny ganek, w miejsce zniszczonego, drewnianego, z czasów Salamonów. Jest to swobodna kreacja, którą historycy sztuki próbowali wpisać w kontekst zabytkowego zamku[130].

Równocześnie odgruzowano zamek górny, wypełniono wyrwy w murach i dobudowano brakujące partie w murach zapadniętej wieży. Na jej najwyższym poziomie wykonano żelbetowy strop, służący także jako taras widokowy. Nad zamkiem górnym wykonano drewniane, kryte gontem dachy, a na poziomie czwartej kondygnacji „murowańca”, pod wieżą, wykonano balkonik widokowy. Zrekonstruowano sklepienia i stropy drewniane oraz postawiono nowe schody. Wnętrza przystosowano do zwiedzania, zakładając stolarkę i posadzki[131].

Legendy

[edytuj | edytuj kod]

Legenda o skarbie Inków

[edytuj | edytuj kod]

Z zamkiem Dunajec związana jest legenda dotycząca skarbu Inków[132][133].

W połowie XVIII w. Stefan Berzeviczy, potomek Berzeviczych, którzy setki lat wcześniej władali zamkiem, wyjechał do Peru i przyłączył się do Indian, którzy toczyli walki o niepodległość. Poślubił tam Indiankę i miał z nią córkę – Uminę. Umina wyszła za mąż za inkaskiego księcia z rodu Tupaca Amaru, a po upadku powstania cała rodzina, w towarzystwie inkaskich dostojników, uciekła z Ameryki do Wenecji. Po przyjściu na świat syna Uminy, Antonia, zięć Sebastiana Berzeviczego został brutalnie zamordowany przez Hiszpanów. Berzeviczy wraz z córką i jej dzieckiem zbiegli na północne Węgry, do zamku w Niedzicy. Hiszpanie wkrótce ich jednak znaleźli – Umina została zasztyletowana, natomiast ocalał Antonio, którego dziadek oddał na wychowanie rodzinie Beneszów z Moraw. Chłopiec został przez nich adoptowany w 1797 r., a Sebastian zmarł niedługo potem w Krakowie. Inkascy arystokraci, którzy mu towarzyszyli, rozproszyli się po świecie[132][133].

Historia była przekazywana w rodzinie przez kolejne pokolenia i pozostała szerzej nieznana. Ujawnił ją po II wojnie światowej Andrzej Benesz, wicemarszałek Sejmu RP. W zamku w obecności świadków wydobył spod kamiennego progu ołowianą tubę, a w niej pęk rzemieni z węzłami i złotymi blaszkami – dokument spisany kipu, czyli pismem węzełkowym, który miał zawierać wskazówki prowadzące do skarbu Inków[132][133].

Beneszowi nie udało się odnaleźć skarbu. Zginął w wypadku samochodowym, co rzekomo świadczy o klątwie inkaskich kapłanów. Kipu, okrzyknięte testamentem Inków, zaginęło[132][133].

Dąb Palocsayów

[edytuj | edytuj kod]
Figura św. Jerzego w odziomku drzewa

Na placu przed zamkiem znajduje się zabezpieczony odziomek „dębu Palocsayów”. Według legendy drzewo zasadziła tu Cyganka za czasów Jerzego Horvátha, mówiąc, że będzie zielone tak długo, jak rosnąć w siłę będzie ród Horváthów. Źródła historyczne ukazują, że drzewo zaczęło wysychać pod koniec życia ostatniego męskiego przedstawiciela rodu, ok. 1845 r. W 1950 r. koronę zwaliła wichura, a w wypróchniałej niszy umieszczono rzeźbę autorstwa Józefa Janosa, przedstawiającą św. Jerzego[3][133].

W kulturze

[edytuj | edytuj kod]
 Zobacz też kategorię: Filmy kręcone w Niedzicy.

Kręcono tutaj filmy, m.in.: „Zemstę” (1956) w reżyserii Antoniego Bohdziewicza i Bohdana Korzeniewskiego[134], „Zwariowaną noc” w reżyserii Zbigniewa Kuźmińskiego[135] i „Mazepę” (1975) w reżyserii Gustawa Holoubka[136] oraz seriale, m.in. „Wakacje z duchami”[137].

Filatelistyka

[edytuj | edytuj kod]

Poczta Polska wyemitowała 5 marca 1971 r. znaczek pocztowy przedstawiający niedzicki zamek o nominale 2,50 zł, w serii Zamki polskie. Druk w technice offsetowej na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był Tadeusz Michaluk. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[138]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Według Majewskiego Piotr Kostka z Orawy[32].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2025.
  2. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 91.
  3. ↑ a b Niedzicki zamek, [w:] Józef Nyka, Pieniny: przewodnik, wyd. XIII, Latchorzew: Wydawnictwo „Trawers”, 2019, s. 100–104, ISBN 978-83-60078-21-1.
  4. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 92.
  5. ↑ a b Stępień 2006 ↓, s. 141.
  6. ↑ a b Majewski 1987 ↓, s. 5.
  7. ↑ Majewski 1987 ↓, s. 11.
  8. ↑ Majewski 1987 ↓, s. 36.
  9. ↑ Majewski 1987 ↓, s. 12.
  10. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 15–16.
  11. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 16–17.
  12. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 19.
  13. ↑ a b c Kostka Michalczuk 1998 ↓, s. 13.
  14. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 23–24.
  15. ↑ a b c d Trajdos 2006 ↓, s. 24.
  16. ↑ a b c Stępień 2006 ↓, s. 93.
  17. ↑ a b Kostka Michalczuk 1998 ↓, s. 14.
  18. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 16.
  19. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 18–24.
  20. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 20.
  21. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 10–14.
  22. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 18–20.
  23. ↑ Majewski 1987 ↓, s. 16.
  24. ↑ a b c Stępień 2006 ↓, s. 94.
  25. ↑ a b c d e Trajdos 2006 ↓, s. 25.
  26. ↑ Kostka Michalczuk 1998 ↓, s. 7.
  27. ↑ a b Trajdos 2006 ↓, s. 27.
  28. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 25–26.
  29. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 26.
  30. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 28–29.
  31. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 29.
  32. ↑ Majewski 1987 ↓, s. 17.
  33. ↑ a b c d Trajdos 2006 ↓, s. 30.
  34. ↑ Majewski 1987 ↓, s. 27.
  35. ↑ a b c Majewski 1987 ↓, s. 21.
  36. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 30–31.
  37. ↑ a b c d e f Trajdos 2006 ↓, s. 31.
  38. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 31–32.
  39. ↑ a b Majewski 1987 ↓, s. 22.
  40. ↑ a b c Trajdos 2006 ↓, s. 32.
  41. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 44.
  42. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 32–33.
  43. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 33.
  44. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 34.
  45. ↑ a b Trajdos 2006 ↓, s. 35.
  46. ↑ Kostka Michalczuk 1998 ↓, s. 24.
  47. ↑ a b c Trajdos 2006 ↓, s. 36.
  48. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 38.
  49. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 39.
  50. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 40.
  51. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 36,28.
  52. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 37.
  53. ↑ a b Trajdos 2006 ↓, s. 41.
  54. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 42.
  55. ↑ a b c Trajdos 2006 ↓, s. 43.
  56. ↑ a b Trajdos 2006 ↓, s. 46.
  57. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 43–44.
  58. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 47.
  59. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 48.
  60. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 43–45.
  61. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 50–51.
  62. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 51.
  63. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 53.
  64. ↑ a b Trajdos 2006 ↓, s. 54.
  65. ↑ a b Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 63.
  66. ↑ a b Trajdos 2006 ↓, s. 54–55.
  67. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 55–57.
  68. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 57–58.
  69. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 59.
  70. ↑ Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 65.
  71. ↑ Trajdos 2006 ↓, s. 60–62.
  72. ↑ a b Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 67.
  73. ↑ a b c Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 72.
  74. ↑ Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 69.
  75. ↑ a b c d Stępień 2006 ↓, s. 132.
  76. ↑ Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 72–73.
  77. ↑ Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 73, 75.
  78. ↑ a b Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 75.
  79. ↑ Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 78.
  80. ↑ a b c d Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 74.
  81. ↑ a b Jacek Górecki, Żelarstwo na Spiszu [online], Muzeum - Zespół zamkowy w Niedzicy [dostęp 2025-08-03] (pol.).
  82. ↑ Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 74–75.
  83. ↑ a b Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 79.
  84. ↑ Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 80.
  85. ↑ a b c Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 81.
  86. ↑ Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 82.
  87. ↑ Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 83–84.
  88. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 138–139.
  89. ↑ a b Stępień 2006 ↓, s. 140.
  90. ↑ Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 88.
  91. ↑ a b Kostka Michalczuk 2006 ↓, s. 87.
  92. ↑ a b Stępień 2006 ↓, s. 142.
  93. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 143.
  94. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 144.
  95. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 145–146.
  96. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 146–149.
  97. ↑ a b Stępień 2006 ↓, s. 149.
  98. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 92–93.
  99. ↑ a b Stępień 2006 ↓, s. 96.
  100. ↑ a b Stępień 2006 ↓, s. 97.
  101. ↑ a b Stępień 2006 ↓, s. 99.
  102. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 98.
  103. ↑ a b Stępień 2006 ↓, s. 101.
  104. ↑ a b Stępień 2006 ↓, s. 105.
  105. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 101–103.
  106. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 102.
  107. ↑ a b Stępień 2006 ↓, s. 104.
  108. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 106–107.
  109. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 106.
  110. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 107.
  111. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 108.
  112. ↑ a b c Stępień 2006 ↓, s. 109.
  113. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 111–112.
  114. ↑ a b Stępień 2006 ↓, s. 113.
  115. ↑ a b c Stępień 2006 ↓, s. 118.
  116. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 114–115.
  117. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 115.
  118. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 116.
  119. ↑ a b Stępień 2006 ↓, s. 117.
  120. ↑ a b Stępień 2006 ↓, s. 119.
  121. ↑ a b c d Stępień 2006 ↓, s. 121.
  122. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 120.
  123. ↑ a b c Stępień 2006 ↓, s. 122.
  124. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 126.
  125. ↑ a b Stępień 2006 ↓, s. 123.
  126. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 125.
  127. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 128.
  128. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 130.
  129. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 133.
  130. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 137.
  131. ↑ Stępień 2006 ↓, s. 137–138.
  132. ↑ a b c d Andrzej Węglarz, Zamek Dunajec w Niedzicy, Agencja Wydawnicza WiT, 2003, ISBN 83-89580-10-1.
  133. ↑ a b c d e Legendy [online], Muzeum -Zespół zamkowy w Niedzicy [dostęp 2025-08-11] (pol.).
  134. ↑ Zemsta w bazie filmpolski.pl
  135. ↑ Zwariowana noc w bazie filmpolski.pl
  136. ↑ Mazepa w bazie filmpolski.pl
  137. ↑ Wakacje z duchami w bazie filmpolski.pl
  138. ↑ Marek Jedziniak: Zamki polskie. kzp.pl. [dostęp 2018-08-10]. (pol.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Tadeusz Mikołaj Trajdos, Właściciele i dobra zamku niedzickiego do roku 1848, [w:] Stanisław Kostka Michalczuk, Tadeusz Mikołaj Trajdos, Piotr M. Stępień, Zamek Dunajec w Niedzicy, Niedzica: Stowarzyszenie Historyków Sztuki Muzeum - Zespół Zamkowy, 2006, s. 9–62, ISBN 978-83-88341-19-9 (pol.).
  • Alfred Majewski, Zamek w Niedzicy, Krajowa Agencja Wydawnicza w Krakowie, 1987, ISBN 83-03-01333-5 (pol.).
  • Stanisław Kostka Michalczuk, Dzieje zamku Dunajec w XIX i XX wieku, [w:] Stanisław Kostka Michalczuk, Tadeusz Mikołaj Trajdos, Piotr M. Stępień, Zamek Dunajec w Niedzicy, Niedzica: Stowarzyszenie Historyków Sztuki Muzeum - Zespół Zamkowy, 2006, s. 63–90, ISBN 978-83-88341-19-9 (pol.).
  • Piotr M. Stępień, Architektura zamku Dunajec - przemiany, badania, konserwacja, [w:] Stanisław Kostka Michalczuk, Tadeusz Mikołaj Trajdos, Piotr M. Stępień, Zamek Dunajec w Niedzicy, Niedzica: Stowarzyszenie Historyków Sztuki Muzeum - Zespół Zamkowy, 2006, s. 91–156, ISBN 978-83-88341-19-9 (pol.).
  • Stanisław Michalczuk, Rycerze, magnaci i panowie: właściciele zamku „Dunajec” w Niedzicy, Kraków: Miniatura, 1998, ISBN 978-83-7081-244-7.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Zamki nad Dunajcem
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zamek_Dunajec&oldid=77745540”