Kenia (góra): Różnice pomiędzy wersjami

Kenia
Państwo	Kenia
Pasmo	Wielki Rów Wschodni
Wysokość	5199 m n.p.m.
Wybitność	3825 m
Pierwsze wejście	1899; Halford John Mackinder
	Położenie na mapie Kenii Kenia
	0°09′22″N 37°19′05″E/0,156111 37,318056
	Multimedia w Wikimedia Commons

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

[wersja nieprzejrzana]

← poprzednia edycja następna edycja →

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Wersja z 18:57, 31 gru 2023

Kenia^[1] (ang. Mount Kenya, suahili Mlima Kenya^[1]^[a]) – masyw wulkaniczny w Kenii, wysokość 5199 m n.p.m. (szczyt Batian), najwyższy szczyt w Kenii i drugi szczyt w Afryce, po Kilimandżaro. Leży nieznacznie na południe od równika, około 150 km na północ od stolicy Kenii – Nairobi.

Góra jest ważnym źródłem wody dla dużej części populacji Kenii – swe źródła mają tu dwie największe rzeka Kenii – Tana i Ewaso Ng'iro.

W 1997 roku Park Narodowy Góry Kenia został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Historia

Pierwszym Europejczykiem, który odkrył Kenię, był w 1849 roku niemiecki misjonarz Johann Ludwig Krapf (1810–1881)^[2], przebywający w regionie wraz z Johannesem Rebmannem (1820–1876) – odkrywcą Kilimandżaro^[3]. Społeczność naukowa tamtych czasów nie chciała wierzyć w jego opowieści o śniegu i lodzie tak blisko równika^[4]. Potwierdzenie tych faktów nastąpiło dopiero w 1883 roku, kiedy górę zobaczył Joseph Thomson (1858–1895)^[4]^[5]. JAko pierwszy opisał wzniesienie pod względem geologicznym, uznając, że masyw to wygasły wulkan^[5]. W 1887 roku Sámuel Teleki potwierdził istnienie krateru^[5]. W 1893 roku ekspedycja pod kierownictwem Johna Waltera Gregory'ego osiągnęła lodowiec Lewis Glacier na wysokości 5000 m.^[6] Najwyższy szczyt masywu (Batian – 5199 m n.p.m.) po raz pierwszy zdobył Halford John Mackinder (1861–1947) w 1899 roku^[7]. Dziś na szczyt prowadzi wiele szlaków oraz tras wspinaczkowych, a najpopularniejsze to „Naro Moru”, „Chogoria” i „Sirimon”^[8].

Geografia

Kenia to masyw wulkaniczny leżący nieznacznie na południe od równika^[9]. Dawny stratowulkan powstały w pliocenie^[10], zbudowany jest z bazaltów, trachitów, fonolitów i kenitów^[11].

Najwyższy szczyt masywu – Batian osiąga wysokość 5199 m n.p.m. – jest to najwyższy szczyt w Kenii i drugi – po Kilimandżaro – pod względem wysokości szczyt w Afryce^[12]. Jego wybitność wynosi 3825 metrów^[13].

Góra jest ważnym źródłem wody dla dużej części populacji Kenii – swe źródła mają tu dwie największe rzeka Kenii – Tana i Ewaso Ng'iro^[14].

Najwyższe szczyty masywu

Lista podana za Balliett (2016)^[15]:

Batian – 5199 m n.p.m.
Nelion – 5188 m n.p.m.
Point Lenana – 4985 m n.p.m.
Coryndon Peak – 4960 m n.p.m.
Point Piggot – 4958 m n.p.m.
Point Dutton – 4885 m n.p.m.
Point John – 4882 m n.p.m.
Point John Minor – 4974 m n.p.m.

Zlodowacenie

Szczyt przez tysiące lat pokryty był lodowcem, co spowodowało daleko posuniętą erozję wierzchołka i zboczy. Przypuszczalnie pierwotna wysokość wulkanu wynosiła około 6000 m, czyli więcej niż Kilimandżaro^[15]. Pozostałością po lodowcach górskich są U-kształtne doliny oraz moreny. Najniżej schodziły one do wysokości 3300 m. Obecnie lodowce nie schodzą niżej niż 4650 m.

W 2015 roku znajdowało się tam 9 małych lodowców^[16]:

Nazwa	Powierzchnia w 1947 (km²)^[17]	Powierzchnia w 2015 (km²)^[17]	Opis
Krapf Glacier	0.043	0.006
Gregory Glacier	0.094	0.000	Lodowiec zanikł w latach 2006–2011^[18].
Cesar Glacier	0.049	0.008
Joseph Glacier	0.034	0.000	Lodowiec zanikł w latach 1993–2004^[18].
Northey Glacier	0.039	0.002
Lewis Glacier	0.400	0.088	W 2016 roku powierzchnia lodowca wynosiła 73 300 m², a lodowiec był największym w regionie^[19].
Mellhuish Glacier	0.005	0.000	Lodowiec zanikł w latach 1947−1987^[18].
Darwin Glacier	0.040	0.005
Diamond Glacier	0.007	0.001
Forel Glacier	0.037	0.011
Heim Glacier	0.025	0.004
Tyndall Glacier	0.101	0.024	W 2016 roku powierzchnia lodowca wynosiła 38 000 m², a lodowiec był drugim największym w regionie^[19].

Deglacjacja postępuje stopniowo od początku XX w.^[18] W 1929 roku na górze odnotowano 17 lodowców, w 2004 rok – 10 a w 2016 – 9^[20]. Według prognoz wszystkie lodowce mogą zaniknąć całkowicie do 2050 roku^[21].

Flora i fauna

Do wysokości 1200 m górę porastają lasy równikowe, do 3200 m wilgotne lasy górskie i sawanny, wyżej łąki wysokogórskie a najwyższe partie pokrywają śnieg i lodowce^[12].

Występuje tu 13 gatunków roślin endemicznych^[22], m.in. Dendrosenecio i lobelie^[23]. Do endemicznych gatunków zwierząt zalicza się m.in. Tachyoryctes rex i Surdisorex polulus^[23].

Ochrona środowiska

Powyżej 3300 m góra objęta jest ochroną w ramach Parku Narodowego Góry Kenia (ang. Mount Kenya National Park)^[12]. W 1932 roku ustanowiono tu rezerwat przyrody, a w 1949 roku – park narodowy o powierzchni 715 km²^[24]. W 1978 roku park został ustanowiony rezerwatem biosfery UNESCO^[23]. W 1997 roku Park Narodowy Góry Kenia został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[25].

Kultura i religia

Tradycyjne społeczności, m.in. Kikuju, Meru czy Embu uznają Kenię za świętą górę^[24]. Śnieg na szczycie uznawany jest za boski^[24]. Na górze znajduje się wiele świętych miejsc – wzniesień, jezior, jaskiń czy zagajników^[24]. Porastający górę Ficus natalensis czczony jest jako święte drzewo^[24].

Kikuju wierzą, że bóg, stwórca świata Ngai rezyduje na ziemi na górze Kenia^[26]. Według mitu stworzenia, Ngai pokazał pierwszemu Kikuju stworzony przez siebie świat ze szczytu Kenii i zapowiedział, że jeśli kiedykolwiek będzie w potrzebie, to ma złożyć ofiarę i wznieść ręce w stronę góry^[26]. Wszystkie najważniejsze obrzędy Kikuju – związane z poświeceniem domu, zawarciem związku małżeńskiego czy rozstrzyganiem sporów – wymagają zwrócenia się w stronę góry i prośby o błogosławieństwo Ngai^[27]. Góra pełni ponadto centralną funkcję w inicjacji w wiek dorosły oraz w rytuałach sprowadzających deszcz^[27].

Uwagi

↑ Encyklopedia PWN podaje, że nazwa w języku suahili to Kirinyaga, zob. Encyklopedia PWN ↓. Natomiast Maxon i Ofcansky (2014) podają, że Kirinyaga lubKereNyaga („Góra Jasności”) to nazwy góry w języku kikuju, zob. Maxon i Ofcansky 2014 ↓, s. 232.

Przypisy

↑ ^a ^b KSNG 2019 ↓, s. 518.
↑ Gregory 2018 ↓, s. 161.
↑ Coe 1967 ↓, s. 1.
↑ ^a ^b Coe 1967 ↓, s. 2.
↑ ^a ^b ^c Gregory 2018 ↓, s. 163.
↑ Gregory 2018 ↓, s. 173.
↑ Coe 1967 ↓, s. 3.
↑ Mountain Club of Kenya 2023 ↓.
↑ Encyclopædia Britannica 2023 ↓.
↑ Mizuno i Otani 2022 ↓, s. 71.
↑ Scoon 2022 ↓.
↑ ^a ^b ^c Encyklopedia PWN ↓.
↑ Helman 2005 ↓.
↑ Mizuno i Otani 2022 ↓, s. 46.
↑ ^a ^b Balliett 2016 ↓.
↑ Chen, Wang i Guo 2018 ↓.
↑ ^a ^b Chen, Wang i Guo 2018 ↓, s. 1271.
↑ ^a ^b ^c ^d Chen, Wang i Guo 2018 ↓, s. 1279.
↑ ^a ^b Mizuno i Otani 2022 ↓, s. 4.
↑ Mizuno i Otani 2022 ↓, s. 2.
↑ UNESCO i IUCN 2022 ↓, s. 24.
↑ Maxon i Ofcansky 2014 ↓, s. 232.
↑ ^a ^b ^c UNESCO 2020 ↓.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Mizuno i Otani 2022 ↓, s. 49.
↑ UNESCO ↓.
↑ ^a ^b Bernbaum 2022 ↓, s. 189.
↑ ^a ^b Bernbaum 2022 ↓, s. 190.

Bibliografia

Baker, B. H.: Geology of the Mount Kenya Area. Ministry of Natural Resources, 1967, seria: Geological Survey of Kenya. [dostęp 2023-12-31]. (ang.).
Balliett, James Fargo: Mountains Environmental Issues, Global Perspectives. Taylor & Francis, 2016. ISBN 978-1-315-49699-3. [dostęp 2023-12-31]. (ang.).
Bernbaum, Edwin: Sacred Mountains of the World. Cambridge University Press, 2022, s. 188–195. ISBN 978-1-108-83474-2. [dostęp 2023-12-31]. (ang.).
Coe, M.J.: The Ecology of the Alpine Zone of Mount Kenya. Springer Netherlands, 1967. ISBN 978-94-011-7831-0. [dostęp 2023-12-31]. (ang.).
Chen, Aa., Wang, Nl., Guo, Zm. et al.. Glacier variations and rising temperature in the Mt. Kenya since the Last Glacial Maximum. „Journal of Mountain Science”, s. 1268–1282, 2018. DOI: 10.1007/s11629-017-4600-z. (ang.).
Gregory, J.W.: The Great Rift Valley [1896]. Taylor & Francis, 2018. ISBN 978-1-317-84550-8. [dostęp 2023-12-31]. (ang.).
Helman, Adam: The Finest Peaks – Prominence and Other Mountain Measures. Trafford Publishing, 2005. ISBN 978-1-4120-5995-4. [dostęp 2023-12-31]. (ang.).
Kenia, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2023-12-29] .
Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata. Warszawa: GŁÓWNY URZĄD GEODEZJI I KARTOGRAFII, 2019. ISBN 978-83-254-2578-4. [dostęp 2023-12-29].
Maxon, Robert M., Ofcansky, Thomas P.: Historical Dictionary of Kenya. Rowman & Littlefield, 2014. ISBN 978-0-8108-5637-0. [dostęp 2023-12-31]. (ang.).
Mount Kenya, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-12-31] (ang.).
Mountain Club of Kenya: Mt. Kenya information. [dostęp 2023-12-31]. (ang.).
Mizuno, Kazuharu, Otani, Yuya: Glaciers, Nature, Water, and Local Community in Mount Kenya. Springer Nature Singapore, 2022. ISBN 978-981-16-7853-0. [dostęp 2023-12-31]. (ang.).
Scoon, Roger: Geological Highlights of East Africas National Parks. Penguin Random House South Africa, 2022. ISBN 978-1-77584-778-6. [dostęp 2023-12-31]. (ang.).
UNESCO, International Union for Conservation of Nature: World heritage glaciers: sentinels of climate change. 2022. ISBN 978-92-3-100557-2. [dostęp 2023-12-31]. (ang.).
UNESCO: Mount Kenya National Park/Natural Forest. [dostęp 2023-12-31]. (ang.).
UNESCO: Mount Kenya - Lewa Biosphere Reserve, Kenya. 2020. [dostęp 2023-12-31]. (ang.).

Linki zewnętrzne

Masyw Kenia

[2] Encyklopedia PWN podaje, że nazwa w języku suahili to Kirinyaga, zob. Encyklopedia PWN ↓. Natomiast Maxon i Ofcansky (2014) podają, że Kirinyaga lubKereNyaga („Góra Jasności”) to nazwy góry w języku kikuju, zob. Maxon i Ofcansky 2014 ↓, s. 232.

[CITEREFKSNG2019518-1] KSNG 2019 ↓, s. 518.

[CITEREFGregory2018161-3] Gregory 2018 ↓, s. 161.

[CITEREFCoe19671-4] Coe 1967 ↓, s. 1.

[CITEREFCoe19672-5] Coe 1967 ↓, s. 2.

[CITEREFGregory2018163-6] Gregory 2018 ↓, s. 163.

[CITEREFGregory2018173-7] Gregory 2018 ↓, s. 173.

[CITEREFCoe19673-8] Coe 1967 ↓, s. 3.

[CITEREFMountain_Club_of_Kenya2023-9] Mountain Club of Kenya 2023 ↓.

[CITEREFEncyclopædia_Britannica2023-10] Encyclopædia Britannica 2023 ↓.

[CITEREFMizunoOtani202271-11] Mizuno i Otani 2022 ↓, s. 71.

[CITEREFScoon2022-12] Scoon 2022 ↓.

[CITEREFEncyklopedia_PWN-13] Encyklopedia PWN ↓.

[CITEREFHelman2005-14] Helman 2005 ↓.

[CITEREFMizunoOtani202246-15] Mizuno i Otani 2022 ↓, s. 46.

[CITEREFBalliett2016-16] Balliett 2016 ↓.

[CITEREFChenWangGuo2018-17] Chen, Wang i Guo 2018 ↓.

[CITEREFChenWangGuo20181271-18] Chen, Wang i Guo 2018 ↓, s. 1271.

[CITEREFChenWangGuo20181279-19] Chen, Wang i Guo 2018 ↓, s. 1279.

[CITEREFMizunoOtani20224-20] Mizuno i Otani 2022 ↓, s. 4.

[CITEREFMizunoOtani20222-21] Mizuno i Otani 2022 ↓, s. 2.

[CITEREFUNESCOIUCN202224-22] UNESCO i IUCN 2022 ↓, s. 24.

[CITEREFMaxonOfcansky2014232-23] Maxon i Ofcansky 2014 ↓, s. 232.

[CITEREFUNESCO2020-24] UNESCO 2020 ↓.

[CITEREFMizunoOtani202249-25] Mizuno i Otani 2022 ↓, s. 49.

[CITEREFUNESCO-26] UNESCO ↓.

[CITEREFBernbaum2022189-27] Bernbaum 2022 ↓, s. 189.

[CITEREFBernbaum2022190-28] Bernbaum 2022 ↓, s. 190.

[1]

[a]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

@@ Linia 18: / Linia 18: @@
  |commons               = Mount Kenya
 }}
-'''Kenia''' ({{w języku|en|Mount Kenya}}, {{w języku|sw|Kirinyaga}} – „Góra Jasności”) – masyw wulkaniczny w [[Kenia|Kenii]], wysokość 5199 m [[n.p.m.]] (szczyt ''Batian''), najwyższy szczyt w Kenii i drugi szczyt w [[Afryka|Afryce]], po [[Kilimandżaro]]. Leży nieznacznie na południe od [[równik]]a, około 150 km na północ od stolicy Kenii – [[Nairobi]].
+'''Kenia'''{{odn|KSNG|2019|s=518}} ({{w języku|en|Mount Kenya}}, {{w języku|sw|Mlima Kenya}}{{odn|KSNG|2019|s=518}}{{refn|grupa=uwaga|[[Encyklopedia PWN (internetowa)|Encyklopedia PWN]] podaje, że nazwa w języku suahili to ''Kirinyaga'', zob. {{odn|ref=nie|Encyklopedia PWN}}. Natomiast Maxon i Ofcansky (2014) podają, że ''Kirinyaga'' lub''KereNyaga'' („Góra Jasności”) to nazwy góry w [[Język kikuju|języku kikuju]], zob. {{odn|ref=nie|Maxon|Ofcansky|2014|s=232}}.}}) – masyw wulkaniczny w [[Kenia|Kenii]], wysokość 5199 m n.p.m. (szczyt ''Batian''), najwyższy szczyt w Kenii i drugi szczyt w [[Afryka|Afryce]], po [[Kilimandżaro]]. Leży nieznacznie na południe od [[równik]]a, około 150 km na północ od stolicy Kenii – [[Nairobi]].
-Góra jest ważnym źródłem wody dla dużej części populacji Kenii. Swe źródła ma tu między innymi największa rzeka Kenii – [[Tana (rzeka w Kenii)|Tana]].
+Góra jest ważnym źródłem wody dla dużej części populacji Kenii – swe źródła mają tu dwie największe rzeka Kenii – [[Tana (rzeka w Kenii)|Tana]] i [[Ewaso Ng'iro]].
+W 1997 roku Park Narodowy Góry Kenia został wpisany na [[Lista światowego dziedzictwa UNESCO|listę światowego dziedzictwa]] [[UNESCO]].
-[[Plik:Sunrise over Mount Kenya.jpg|thumb|left|200px|Wschód słońca nad masywem Kenia]]
-[[Plik:Mount Kenya Region map-en.svg|thumb|300px|Mapa okolic góry Kenii]]
 == Historia ==
-Pierwszym Europejczykiem, który odkrył ten wulkan, był [[Johann Ludwig Krapf]] (1849). Społeczność naukowa tamtych czasów nie chciała wierzyć w jego opowieści o śniegu i lodzie tak blisko równika. Potwierdzenie tych faktów nastąpiło dopiero w 1883. Najwyższy szczyt masywu (Batian – 5199 m) po raz pierwszy zdobył [[Halford John Mackinder]] w 1899. Dziś na szczyt prowadzi wiele szlaków oraz tras wspinaczkowych.
+Pierwszym Europejczykiem, który odkrył Kenię, był w 1849 roku niemiecki misjonarz [[Johann Ludwig Krapf]] (1810–1881){{odn|Gregory|2018|s=161}}, przebywający w regionie wraz z [[Johannes Rebmann|Johannesem Rebmannem]] (1820–1876) – odkrywcą [[Kilimandżaro]]{{odn|Coe|1967|s=1}}. Społeczność naukowa tamtych czasów nie chciała wierzyć w jego opowieści o śniegu i lodzie tak blisko równika{{odn|Coe|1967|s=2}}. Potwierdzenie tych faktów nastąpiło dopiero w 1883 roku, kiedy górę zobaczył [[Joseph Thomson]] (1858–1895){{odn|Coe|1967|s=2}}{{odn|Gregory|2018|s=163}}. JAko pierwszy opisał wzniesienie pod względem geologicznym, uznając, że masyw to [[Wulkan wygasły|wygasły wulkan]]{{odn|Gregory|2018|s=163}}. W 1887 roku [[Sámuel Teleki]] potwierdził istnienie [[Krater wulkaniczny|krateru]]{{odn|Gregory|2018|s=163}}. W 1893 roku ekspedycja pod kierownictwem [[John Walter Gregory|Johna Waltera Gregory'ego]] osiągnęła [[lodowiec]] ''Lewis Glacier'' na wysokości 5000 m.{{odn|Gregory|2018|s=173}} Najwyższy szczyt masywu (''Batian'' – 5199 m n.p.m.) po raz pierwszy zdobył [[Halford John Mackinder]] (1861–1947) w 1899 roku{{odn|Coe|1967|s=3}}. Dziś na szczyt prowadzi wiele szlaków oraz tras wspinaczkowych, a najpopularniejsze to „Naro Moru”, „Chogoria” i „Sirimon”{{odn|Mountain Club of Kenya|2023}}.
-== Rzeźba terenu ==
+== Geografia ==
+[[Plik:Mount Kenya Summit photomap-en.svg|240px|thumb|Główne szczyty i lodowce Kenii]]
-Szczyt wznosi się 3700 metrów ponad otaczający go płaskowyż<ref>''100 Najpiękniejszych Gór Świata'' (''Grupa IMAGE''), (s. 220), zob. bibliografia</ref>. Oprócz trzech najwyższych wierzchołków (Batian, Nelion i Lenana), które tworzą centralną część masywu, znajdują się tu też inne szczyty: Coryndon Peak (4960 m), Point Piggot (4957 m), Point Dutton (4885 m), Point John (4883 m), Point John Minor (4875 m), Krapf Rognon (4800 m), Point Peter (4757 m), Point Slade (4750 m) oraz Midget Peak (4700 m).
+Kenia to masyw wulkaniczny leżący nieznacznie na południe od [[równik]]a{{odn|Encyclopædia Britannica|2023}}. Dawny [[stratowulkan]] powstały w [[pliocen]]ie{{odn|Mizuno|Otani|2022|s=71}}, zbudowany jest z [[bazalt]]ów, [[trachit]]ów, [[fonolit]]ów i [[kenit]]ów{{odn|Scoon|2022}}.
+Najwyższy szczyt masywu – ''Batian'' osiąga wysokość 5199 m n.p.m. – jest to najwyższy szczyt w Kenii i drugi – po [[Kilimandżaro]] – pod względem wysokości szczyt w [[Afryka|Afryce]]{{odn|Encyklopedia PWN}}. Jego wybitność wynosi 3825 metrów{{odn|Helman|2005}}.
+Góra jest ważnym źródłem wody dla dużej części populacji Kenii – swe źródła mają tu dwie największe rzeka Kenii – [[Tana (rzeka w Kenii)|Tana]] i [[Ewaso Ng'iro]]{{odn|Mizuno|Otani|2022|s=46}}.
 === Najwyższe szczyty masywu ===
+Lista podana za Balliett (2016){{odn|Balliett|2016}}:
 * '''Batian''' – 5199 m n.p.m.
 * '''Nelion''' – 5188 m n.p.m.
-* '''Lenana''' – 4985 m n.p.m.
+* '''Point Lenana''' – 4985 m n.p.m.
 * '''Coryndon Peak''' – 4960 m n.p.m.
-* '''Point Piggot''' – 4957 m n.p.m.
+* '''Point Piggot''' – 4958 m n.p.m.
+* '''Point Dutton''' – 4885 m n.p.m.
+* '''Point John''' – 4882 m n.p.m.
+* '''Point John Minor''' – 4974 m n.p.m.
+==== Zlodowacenie ====
+Szczyt przez tysiące lat pokryty był lodowcem, co spowodowało daleko posuniętą erozję wierzchołka i zboczy. Przypuszczalnie pierwotna wysokość wulkanu wynosiła około 6000 m, czyli więcej niż [[Kilimandżaro]]{{odn|Balliett|2016}}. Pozostałością po [[Lodowiec górski|lodowcach górskich]] są U-kształtne doliny oraz [[Morena|moreny]]. Najniżej schodziły one do wysokości 3300 m. Obecnie lodowce nie schodzą niżej niż 4650 m.
+W 2015 roku znajdowało się tam 9 małych lodowców{{odn|Chen|Wang|Guo|2018}}:
+{|class="wikitable sortable" style="width:100%; clear=both;"
+! scope="col" class="unsortable" style="width:100px;"| Zdjęcie
+! scope="col" style="width:20%;"| Nazwa
+! scope="col" style="width:5%;"| Powierzchnia w 1947 (km²){{odn|Chen|Wang|Guo|2018|s=1271}}
+! scope="row" style="width:5%;"| Powierzchnia w 2015 (km²){{odn|Chen|Wang|Guo|2018|s=1271}}
+! scope="col" class="unsortable style="width:70%;"| Opis
+|-
+| [[Plik:Krapf rognon and glacier after snowstorm.jpg|100x100px]]
+| ''Krapf Glacier''
+| 0.043
+| 0.006
+|
+|-
+| [[Plik:Gregory008.jpg|100x100px]]
+| ''Gregory Glacier''
+| 0.094
+| 0.000
+| Lodowiec zanikł w latach 2006–2011{{odn|Chen|Wang|Guo|2018|s=1279}}.
+|-
+|
+| ''Cesar Glacier''
+| 0.049
+| 0.008
+|
+|-
+|
+| ''Joseph Glacier''
+| 0.034
+| 0.000
+| Lodowiec zanikł w latach 1993–2004{{odn|Chen|Wang|Guo|2018|s=1279}}.
+|-
+|
+| ''Northey Glacier''
+| 0.039
+| 0.002
+|
+|-
+| [[Plik:Lewis Glacier 4600m Mt Kenya.JPG|100x100px]]
+| ''Lewis Glacier''
+| 0.400
+| 0.088
+| W 2016 roku powierzchnia lodowca wynosiła 73 300 m², a lodowiec był największym w regionie{{odn|Mizuno|Otani|2022|s=4}}.
+|-
+|
+| ''Mellhuish Glacier''
+| 0.005
+| 0.000
+| Lodowiec zanikł w latach 1947−1987{{odn|Chen|Wang|Guo|2018|s=1279}}.
+|-
+|
+| ''Darwin Glacier''
+| 0.040
+| 0.005
+|
+|-
+|
+| ''Diamond Glacier''
+| 0.007
+| 0.001
+|
+|-
+|
+| ''Forel Glacier''
+| 0.037
+| 0.011
+|
+|-
+|
+| ''Heim Glacier''
+| 0.025
+| 0.004
+|
+|-
+|
+| ''Tyndall Glacier''
+| 0.101
+| 0.024
+| W 2016 roku powierzchnia lodowca wynosiła 38 000 m², a lodowiec był drugim największym w regionie{{odn|Mizuno|Otani|2022|s=4}}.
+|-
+|}
+[[Deglacjacja]] postępuje stopniowo od początku XX w.{{odn|Chen|Wang|Guo|2018|s=1279}} W 1929 roku na górze odnotowano 17 lodowców, w 2004 rok – 10 a w 2016 – 9{{odn|Mizuno|Otani|2022|s=2}}. Według prognoz wszystkie lodowce mogą zaniknąć całkowicie do 2050 roku{{odn|UNESCO|IUCN|2022|s=24}}.
+=== Flora i fauna ===
+[[Plik:Giant lobelia and senecio plants.jpg|240px|thumb|Lobelia na zboczu Kenii]]
+Do wysokości 1200 m górę porastają [[wilgotny las równikowy|lasy równikowe]], do 3200 m wilgotne lasy górskie i sawanny, wyżej łąki wysokogórskie a najwyższe partie pokrywają śnieg i lodowce{{odn|Encyklopedia PWN}}.
+Występuje tu 13 gatunków roślin [[Endemit|endemicznych]]{{odn|Maxon|Ofcansky|2014|s=232}}, m.in. ''[[Dendrosenecio]]'' i [[Lobelia|lobelie]]{{odn|UNESCO|2020}}. Do endemicznych gatunków zwierząt zalicza się m.in. ''[[Tachyoryctes rex]]'' i ''[[Surdisorex polulus]]''{{odn|UNESCO|2020}}.
-== Budowa geologiczna ==
-=== Historia badań ===
-Budowa geologiczna masywu Kenii została po raz pierwszy opisana w 1883 przez [[Joseph Thomson (odkrywca)|Josepha Thomsona]]. Uznał on, że masyw składa się z [[Wulkan wygasły|wygasłych wulkanów]] i [[nek]]ów. Joseph Thomson oglądał masyw z daleka i nie prowadził w nim badań i jego opisy spotkały się w [[Europa|Europie]] z niedowierzaniem. Dopiero w 1887 [[Sámuel Teleki]] i [[Ludwig von Höhnel]] potwierdzili istnienie [[Krater wulkaniczny|krateru]]. W 1893 ekspedycja pod kierownictwem [[John Walter Gregory|Johna Waltera Gregory'ego]] osiągnęła [[lodowiec]] ''Lewis Glacier'' na wysokości 5000 m. Potwierdziła ona wulkaniczną przeszłość masywu oraz obecność lodowców.
+== Ochrona środowiska ==
-Pełne wyniki badań historii zlodowacenia oraz warunków peryglacjalnych panujących w masywie wraz z badaniem gleb i gleb kopalnych zawarł W.C. Mahaney w pracy ''Ice on the Equator'' (Wm Caxton Ltd., Ellison Bay, Wisconsin USA 1990, 7 plates, stron 386 {{ISBN|0-940473-19-4}}).
+Powyżej 3300 m góra objęta jest ochroną w ramach [[Park Narodowy Góry Kenia|Parku Narodowego Góry Kenia]] (ang. ''Mount Kenya National Park''){{odn|Encyklopedia PWN}}. W 1932 roku ustanowiono tu rezerwat przyrody, a w 1949 roku – park narodowy o powierzchni 715 km²{{odn|Mizuno|Otani|2022|s=49}}. W 1978 roku park został ustanowiony [[Rezerwat biosfery|rezerwatem biosfery UNESCO]]{{odn|UNESCO|2020}}. W 1997 roku Park Narodowy Góry Kenia został wpisany na [[Lista światowego dziedzictwa UNESCO|listę światowego dziedzictwa]] [[UNESCO]]{{odn|UNESCO}}.
-=== Wulkanizm ===
+== Kultura i religia ==
+Tradycyjne społeczności, m.in. [[Kikuju]], [[Meru (lud)|Meru]] czy [[Embu (lud)|Embu]] uznają Kenię za świętą górę{{odn|Mizuno|Otani|2022|s=49}}. Śnieg na szczycie uznawany jest za boski{{odn|Mizuno|Otani|2022|s=49}}. Na górze znajduje się wiele świętych miejsc – wzniesień, jezior, jaskiń czy zagajników{{odn|Mizuno|Otani|2022|s=49}}. Porastający górę ''[[Ficus natalensis]]'' czczony jest jako święte drzewo{{odn|Mizuno|Otani|2022|s=49}}.
-Masyw Kenia jest [[stratowulkan]]em, który powstał około 3 miliony lat temu, po powstaniu [[Wielki Rów Wschodni|Wielkiego Rowu Wschodniego]]. Był [[Wulkan czynny|aktywnym wulkanem]] u schyłku [[pliocen]]u i na początku [[plejstocen]]u. Zbudowany jest z [[bazalt]]ów, [[Porfiryt|porfirytów rombowych]], [[kenit]]ów.
+Kikuju wierzą, że bóg, stwórca świata [[Ngai]] rezyduje na ziemi na górze Kenia{{odn|Bernbaum|2022|s=189}}. Według mitu stworzenia, Ngai pokazał pierwszemu Kikuju stworzony przez siebie świat ze szczytu Kenii i zapowiedział, że jeśli kiedykolwiek będzie w potrzebie, to ma złożyć ofiarę i wznieść ręce w stronę góry{{odn|Bernbaum|2022|s=189}}. Wszystkie najważniejsze obrzędy Kikuju – związane z poświeceniem domu, zawarciem związku małżeńskiego czy rozstrzyganiem sporów – wymagają zwrócenia się w stronę góry i prośby o błogosławieństwo Ngai{{odn|Bernbaum|2022|s=190}}. Góra pełni ponadto centralną funkcję w inicjacji w wiek dorosły oraz w rytuałach sprowadzających deszcz{{odn|Bernbaum|2022|s=190}}.
-=== Zlodowacenie ===
-Szczyt przez tysiące lat pokryty był lodowcem, co spowodowało daleko posuniętą erozję wierzchołka i zboczy. Przypuszczalnie pierwotna wysokość wulkanu wynosiła około 6000 m, czyli więcej niż [[Kilimandżaro]]. Pozostałością po [[Lodowiec górski|lodowcach górskich]] są U-kształtne doliny oraz [[Morena|moreny]]. Najniżej schodziły one do wysokości 3300 m. Obecnie lodowce nie schodzą niżej niż 4650 m. Aktualnie znajduje się tam 11 małych lodowców. Są to: ''Northey'', ''Krapf'', ''Gregory'', ''Lewis'', ''Diamond'', ''Darwin'', ''Forel'', ''Heim'', ''Tyndall'', ''Cesar'' oraz ''Josef''. Jednak według prognoz w ciągu najbliższych 30 lat wszystkie te lodowce zanikną.
-== Przyroda ==
+== Uwagi ==
+{{Uwagi}}
-Do wysokości 1200 m górę porastają [[wilgotny las równikowy|lasy równikowe]], najwyższe partie góry pokrywają lodowce. Powyżej 3300 m góra objęta jest ochroną w ramach '''Parku Narodowego Góry Kenia''' (ang. ''Mount Kenya National Park''), który zajmuje powierzchnię 715 km². Ekosystem Kenii został wpisany na [[Lista światowego dziedzictwa UNESCO|Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego]] [[UNESCO]]. Występuje tu wiele gatunków [[Endemit|endemicznych]], np. [[lobelia]], [[senecja]], [[starzec]] i [[Góralek skalny|góralek przylądkowy]]{{Fakt|data=2011-08}}.
 == Przypisy ==
@@ Linia 57: / Linia 154: @@
 == Bibliografia ==
-* Baker, B. H. (1967). ''Geology of the Mount Kenya Area''. Geological Survey of Kenya. Ministry of Natural Resources
+* {{Cytuj książkę | autor = Baker, B. H. | tytuł = Geology of the Mount Kenya Area | wydawca = Ministry of Natural Resources | data = 1967 | seria = Geological Survey of Kenya | data dostępu = 2023-12-31 | url = https://edepot.wur.nl/485239|język= en|odn = {{odn/id|Baker|1967}}}}
+* {{Cytuj książkę | autor = Balliett, James Fargo  | tytuł = Mountains Environmental Issues, Global Perspectives | wydawca = Taylor & Francis | data = 2016 | isbn = 9781315496993 | data dostępu = 2023-12-31 | url = https://www.google.fi/books/edition/Mountains/qnaTDAAAQBAJ?hl=en&gbpv=0| język = en|odn = {{odn/id|Balliett|2016}}}}
-* Gregory, J. W. (1894). ''Contributions to the Geology of British East Africa.-Part I. The Glacial Geology of Mount Kenya''. Quarterly Journal of the Geological Society 50: 515–530. doi:10.1144/GSL.JGS.1894.050.01-04.36.
+* {{Cytuj książkę | autor = Bernbaum, Edwin  | tytuł = Sacred Mountains of the World | wydawca = Cambridge University Press | data = 2022 | strony = 188–195 | isbn = 9781108834742 | data dostępu = 2023-12-31 | url = https://www.google.fi/books/edition/Sacred_Mountains_of_the_World/q2tYEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=0| język = en|odn = {{odn/id|Bernbaum|2022}}}}
-* Gregory, J. W. (1900). ''Contributions to the Geology of British East Africa. Part II. The Geology of Mount Kenya''. Quarterly Journal of the Geological Society 56: 205–222. doi:10.1144/GSL.JGS.1900.056.01-04.12.
+* {{Cytuj książkę | autor = Coe, M.J.| tytuł = The Ecology of the Alpine Zone of Mount Kenya | wydawca = Springer Netherlands | data = 1967 | isbn = 9789401178310 | data dostępu = 2023-12-31 | url = https://www.google.fi/books/edition/The_Ecology_of_the_Alpine_Zone_of_Mount/SqHqCAAAQBAJ?hl=en&gbpv=0| język = en|odn = {{odn/id|Coe|1967}}}}
-* Gregory, John Walter (1968) [1896]. ''The Great Rift Valley''. London: Frank Cass & Co. Ltd.
+* {{Cytuj pismo | autor = Chen, Aa., Wang, Nl., Guo, Zm. et al.  | tytuł = Glacier variations and rising temperature in the Mt. Kenya since the Last Glacial Maximum | czasopismo = Journal of Mountain Science | wydanie = 15 | strony = 1268–1282 | język = en | data = 2018 | url = https://www.researchgate.net/profile/Anan-Chen/publication/324946550_Glacier_variations_and_rising_temperature_in_the_Mt_Kenya_since_the_Last_Glacial_Maximum/links/5c2ebaa2458515a4c70a6e7b/Glacier-variations-and-rising-temperature-in-the-Mt-Kenya-since-the-Last-Glacial-Maximum.pdf | doi = 10.1007/s11629-017-4600-z|odn = {{odn/id|Chen|Wang|Guo|2018}}}}
-* ''Rough Guide. Rough Guide Map Kenya'' [map], 9 edition, 1:900,000, Rough Guide Map. Cartography by World Mapping Project. (2006) {{ISBN|1-84353-359-6}}.
+* {{Cytuj książkę | autor = Gregory, J.W.  | tytuł = The Great Rift Valley [1896]| wydawca = Taylor & Francis | data = 2018 | isbn = 9781317845508 | data dostępu = 2023-12-31 | url = https://www.google.fi/books/edition/The_Great_Rift_Valley/6Xt_DwAAQBAJ?hl=en&gbpv=0| język = en|odn={{odn/id|Gregory|1896}}}}
-* Thomson, Joseph (1968) [1885]. ''Through Masai Land'' (3 ed.). London: Frank Cass & Co Ltd.
+* {{Cytuj książkę | autor = Helman, Adam | tytuł = The Finest Peaks – Prominence and Other Mountain Measures | wydawca = Trafford Publishing | data = 2005 | isbn = 9781412059954 | data dostępu = 2023-12-31 | url = https://books.google.be/books?id=kr8AM-w8IFQC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false| język = en|odn={{odn/id|Helman|2005}}}}
-* EWP. ''Mount Kenya Map and Guide'' [map], 4th edition, 1:50,000 with 1:25,000 inset, EWP Map Guides. Cartography by EWP. (2007) {{ISBN|978-0-906227-96-1}}.
+* {{encyklopedia PWN|id = 3921706|tytuł=Kenia|data dostępu=2023-12-29|odn={{odn/id|Encyklopedia PWN}}}}
-* ''100 Najpiękniejszych Gór Świata, Grupa IMAGE''.  [[Zbigniew Kieras]] i [[Wojciech Lewandowski (alpinista)|Wojciech Lewandowski]], Wydawn. „Grupa IMAGE”, Warszawa 1995; {{ISBN|83-85461-20-5}}.
+* {{Cytuj książkę | autor = Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju | tytuł = Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata | wydawca = GŁÓWNY URZĄD GEODEZJI I KARTOGRAFII | miejsce = Warszawa | data = 2019 | isbn = 978-83-254-2578-4 | data dostępu = 2023-12-29 | url = https://www.gov.pl/attachment/19fa85f9-65de-4bb0-8cc4-7dc552229b7d|odn = {{odn/id|KSNG|2019}}}}
+* {{Cytuj książkę | autor = Maxon, Robert M., Ofcansky, Thomas P.  | tytuł = Historical Dictionary of Kenya | wydawca = Rowman & Littlefield | data = 2014 | isbn =  9780810856370 | data dostępu = 2023-12-31 | url = https://www.google.fi/books/edition/Historical_Dictionary_of_Kenya/BreCBAAAQBAJ?hl=en&gbpv=0|język= en|odn = {{odn/id|Maxon|Ofcansky|2014}}}}
+* {{Encyklopedia Britannica |id = place/Mount-Kenya|tytuł = Mount Kenya|data dostępu = 2023-12-31 |odn = {{odn/id|Encyclopædia Britannica|2023}}}}
+* {{Cytuj stronę | url = https://www.mck.or.ke/rock-climbing-tips/mount-kenya/ | tytuł = Mt. Kenya information | autor = Mountain Club of Kenya | język = en | data dostępu = 2023-12-31|odn = {{odn/id|Mountain Club of Kenya|2023}}}}
+* {{Cytuj książkę | autor = Mizuno, Kazuharu, Otani, Yuya  | tytuł = Glaciers, Nature, Water, and Local Community in Mount Kenya | wydawca = Springer Nature Singapore | data = 2022 | isbn = 9789811678530 | data dostępu = 2023-12-31 | url = https://www.google.fi/books/edition/Glaciers_Nature_Water_and_Local_Communit/fBFlEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=0| język = en|odn = {{odn/id|Mizuno|Otani|2022}}}}
+* {{Cytuj książkę | autor = Scoon, Roger  | tytuł = Geological Highlights of East Africas National Parks | wydawca = Penguin Random House South Africa | data = 2022 | isbn = 9781775847786 | data dostępu = 2023-12-31 | url = https://www.google.fi/books/edition/Geological_Highlights_of_East_Africas_Na/sHd3EAAAQBAJ?hl=en&gbpv=0| język = en|odn = {{odn/id|Scoon|2022}}}}
+* {{Cytuj książkę | autor = UNESCO, International Union for Conservation of Nature | tytuł = World heritage glaciers: sentinels of climate change | data = 2022 | isbn = 978-92-3-100557-2 | data dostępu = 2023-12-31 | url = https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000383551| język = en|odn = {{odn/id|UNESCO|IUCN|2022}}}}
+* {{Cytuj stronę | url = https://whc.unesco.org/pg.cfm?cid=31&id_site=800 | tytuł = Mount Kenya National Park/Natural Forest | autor = UNESCO | język = en | data dostępu = 2023-12-31|odn = {{odn/id|UNESCO}}}}
+* {{Cytuj stronę | url = https://en.unesco.org/biosphere/africa/mount-kenya-lewa | tytuł = Mount Kenya - Lewa Biosphere Reserve, Kenya | autor = UNESCO | data = 2020 | język = en | data dostępu = 2023-12-31|odn = {{odn/id|UNESCO|2020}}}}
 == Linki zewnętrzne ==