Hans Behem

Dodaj linki
To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Hans Behem
Data i miejsce urodzenia

ok. 1480
Norymberga

Data i miejsce śmierci

przed 21 maja 1533
Kraków

Zawód, zajęcie

ludwisarz

Rodzice

Hans Behem Starszy

Małżeństwo

Elżbieta Rossner

Hans Behem, Beham, Behaim[a] (ur. ok. 1480 w Norymberdze, zm. 1533 w Krakowie) – niemiecki ludwisarz w służbie króla Zygmunta Starego.

Czynny w Norymberdze od około 1498 roku, zajmował się głównie odlewaniem dział, rzadziej pracował nad dzwonami. Prawdopodobnie od 1518 roku w Krakowie, dwa lata później wykonał dzwon Zygmunt. Od 1522 roku aż do śmierci serwitor, zwierzchnik królewskich puszkarzy oraz arsenału, starszy nad armatą.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Pochodzenie[edytuj | edytuj kod]

Urodził się około 1480 roku, był młodszym synem Hansa Behema (Behaima) Starszego (zm. 1498), kowala[1] czy też kotlarza[2]. W wieku około osiemnastu lat przejął po nim warsztat. Zapewne początkowo zajmował się fachem ojca, by później poświęcić się ludwisarstwu i puszkarstwu[b][3].

Działalność w Niemczech[edytuj | edytuj kod]

Norymberga była wówczas wiodącym ośrodkiem tych rzemiosł, przyciągającym zamówienia z całej Europy. Behem zajmował się głównie odlewaniem dział i kul armatnich. Już w latach 1501–1502 sprzedawał lufy armatnie do Bambergu, zaś w 1506 roku nawiązał kontakty handlowe z księciem Fryderykiem saskim. Między rokiem 1506 a 1507 pracował w Torgau, o czym świadczą rozliczenia z bankierem Hansem Leinbachem. Następnie w 1508 roku wykonał kilka dział dla hrabiego von Mansfelda. Sporadycznie zajmował się odlewaniem dzwonów. Jeden, stosunkowo duży, odlał wspólnie ze swym bratankiem, Sebaldem Behaimem Starszym, dla fary w Bayreuth (1511). Między rokiem 1514 a 1515 prowadził negocjacje dotyczące kolejnych dział dla Bambergu, w ciągu następnych dwóch lat figurował w bamberskich księgach miejskich[3].

Działalność w Polsce[edytuj | edytuj kod]

Sygnatura Behema
Niemiecka sygnatura na płaszczu dzwonu Zygmunt
Łacińska sygnatura na płaszczu dzwonu Zygmunt

W 1517 roku dostarczył do Krakowa 35 bombard o łącznej masie 290 cetnarów. Od tego czasu pojawiał się w księgach miejskich stolicy Królestwa Polskiego (notowany jako Hannes Behem boxe magister lub Meister Hans Buchsergisser). Prawdopodobnie przeniósł się do tego miasta w następnym roku[c][4]. Decyzja o osiedleniu się w Krakowie mogła być podyktowana nadzieją na uzyskanie licznych zamówień wobec mniejszej konkurencji niż w Norymberdze, jak również oczekiwaniem większego szacunku w nowym mieście, z racji uznania jakim cieszyli się norymberscy rzemieślnicy w Polsce[5]. Jednym z jego pierwszych zleceń było zapewne wykonanie dzwonu dla kościoła św. Małgorzaty w Raciborowicach, znajdującego się pod patronatem kapituły katedralnej. Ten niesygnowany obiekt, zachowany do dziś, uznaje się za jego dzieło na podstawie cech stylistycznych (motywów ornamentacyjnych, przerywników między wyrazami i antykwowej majuskuły napisu)[6].

Być może za sprawą protekcji Jana Bonera lub polecenia kapituły Behem zwrócił na siebie uwagę dworu królewskiego. Mogło o tym zadecydować również zainteresowanie króla norymberskim rzemiosłem artystycznym[7]. W 1520 roku pełnił funkcję starszego nad armatą w trakcie wojny polsko-krzyżackiej[8]. W tym samym roku zlecono mu odlanie dzwonu Zygmunt dla katedry krakowskiej, ufundowanego przez monarchę. Behem zakończył pracę nad nim w drugiej połowie tego roku[d] i zapewne obserwował całość prac nad jego zawieszeniem między 9 a 13 lipca 1521 roku[9]. Ludwisarz umieścił swoją sygnaturę na dzwonie w dwóch miejscach. Po jednej stronie płaszcza, pod plakietą ze św. Zygmuntem, znalazł się napis antykwą w języku niemieckim – „HANS BEHAM VON NVRMBERG” – przedzielony jego gmerkiem, wyobrażającym trójlistną koniczynę[10], względnie krzyż wsparty na półksiężycu o zwieńczeniu w formie trójlistnej koniczyny[11]. Z kolei pod plakietą ze św. Stanisławem umieszczono napis łaciński, tym samym krojem pisma i również przedzielony gmerkiem – „IOANNES BOHEMVS DE NVREMBERGENSIS”[12]. O ile okazały gmerk (17,5 cm wysokości, dwa razy większy od królewskich herbów) był oryginalnym elementem zdobienia dzwonu, to niemiecka i łacińska sygnatura powstały później, zostały w nieznanym czasie wyrzeźbione za pomocą dłuta i odstają stylistycznie od odlanej dekoracji dzwonu (krzywe linie marginesów, brak płaskości zagłębień, słabe odwzorowanie niektórych liter). Prawdopodobnie sam ludwisarz nie miał wiele wspólnego z ich wykonaniem, jego nazwisko zostało zresztą zapisane w formie, której raczej nie używał[13].

Świetne wykonanie tego zlecenia umocniło pozycję Behema, który 12 marca 1522 roku został przyjęty na służbę królewską. Ciesząc się statusem serwitora, był przełożonym królewskich ludwisarzy i zwierzchnikiem arsenału[e]. Po pięciu latach, 27 listopada 1527 roku, Seweryn Boner, działając w imieniu monarchy, odnowił z nim kontrakt na następne dziesięć lat. Behem w myśl umowy otrzymywał rocznie 200 florenów żołdu i był zwolniony z miejskich podatków. Cieszył się szczególnym uznaniem monarchy, na polecenie którego ludwisarzowi zbudowano osobne mieszkanie na Wawelu. W kontrakcie Behem wyraził życzenie pozostania do końca życia w Krakowie, co jednak było uzależnione od woli władcy. Para królewska, Zygmunt Stary i Bona, odwiedziła go 18 grudnia 1524 roku w ludwisarni krakowskiej, gdzie powstał również dzwon, by przyjrzeć się odlewanym tam działom[f]. Był to moment wzmożonego zainteresowania dworu kwestią dozbrojenia wojsk, po najazdach turecko-tatarskich na Podole w lecie tego roku[14].

Behem do śmierci pozostał w służbie królewskiej. Zmarł najprawdopodobniej w 1533 roku, bowiem w księgach miejskich pod datą 21 maja tego roku, jego żona, Elżbieta z domu Rossner, została wpisana jako wdowa, potwierdzająca objęcie spadku[15].

Jan Matejko, Zawieszenie dzwonu Zygmunta (1874)

Obraz Matejki[edytuj | edytuj kod]

Jan Matejko umieścił postać Behema na swoim obrazie Zawieszenie dzwonu Zygmunta. Przedstawił go w prawej części płótna, odzianego w skórzany fartuch, gdzie dominuje pośród grupy rzemieślników podnoszących dzwon. Zdaniem Mieczysława Porębskiego postacie ludwisarza i króla są głównymi bohaterami tego obrazu[16].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Niespokrewnieni z Hansem Behemem:

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Różnorodnie zapisywane nazwisko było często spotykane. W XV i XVI wieku, w krajach niemieckich, Szwajcarii, Czechach, na Śląsku i Węgrzech, nosiło je wielu rzemieślników, zajmujących się kowalstwem, ludwisarstwem, rytownictwem pieczęci, mincerstwem, grawerstwem, złotnictwem czy malarstwem. Oprócz nich notuje się również kamieniarza i budowniczego, drukarza, jak i odlewnika czcionek drukarskich. Pierwotnie było to przypuszczalnie przezwisko określające czeskie pochodzenie danej osoby lub jej przodka, Rokosz 2006 ↓, s. 217–218.
  2. ↑ Starszy brat Hansa, Lorenz Behaim Starszy (zm. przed 19 IV 1494), według Rokosz 2006 ↓, s. 218 zajmował się kowalstwem. Jednak Hampe 1909a ↓, s. 200 i Ritter 1994a ↓, s. 295 podają, iż był kotlarzem i odlewnikiem puszkarskim. Jego pierwszy syn Lorenz Młodszy, czynny od lat 70. i 80. XV wieku również odlewał broń palną, natomiast drugi syn, Sebald Behaim Starszy (1468–1534), jak i wnuk, Sebald Behaim Młodszy (1505–1538), trudnili się ludwisarstwem, Hampe 1909b ↓, s. 200; Ritter 1994b ↓, s. 295; Rokosz 2006 ↓, s. 218–219.
  3. ↑ Natomiast Estreicher 1935 ↓, s. 399, wspominając o ludwisarzu na marginesie biogramu innej osoby, podaje, iż ten miał swoją pracownię przy ulicy Sławkowskiej między 1515 a 1524 rokiem.
  4. ↑ Bochniak 2021 ↓, s. 12 jako datę odlania dzwonu podaje grudzień 1520 lub styczeń 1521 roku, podkreślając jednak, że dokładne jej określenie nie jest możliwe.
  5. ↑ W źródłach funkcja określana zwrotami tormentorius regius, tormentorum regiorum prefectus, magister expedictionis et omnium pixdariorum supremus magister, Górski 1902 ↓, s. 45 (tu autor użył wobec Behema miana cejgwart); Rokosz 2006 ↓, s. 220. Wspominając wykonanie dzwonu Zygmunt Pociecha 1949 ↓, s. 113 pisze o nim jako „przełożonym nad królewską artylerią”. Natomiast Plewczyński 1992 ↓, s. 60 podaje, że starszym nad armatą był między 1520 a 1524 rokiem.
  6. ↑ Data tego zdarzenia znana jest dzięki notatce nadwornego lekarza Mikołaja Sokolnickiego na marginesie jednej ze jego efemeryd astronomicznych, Rokosz 2006 ↓, s. 221.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Rokosz 2006 ↓, s. 218.
  2. ↑ Schmidt 1994 ↓, s. 294.
  3. ↑ a b Schmidt 1994 ↓, s. 294; Rokosz 2006 ↓, s. 218.
  4. ↑ Lepszy 1909 ↓, s. 202; Schmidt 1994 ↓, s. 294; Rokosz 2006 ↓, s. 219.
  5. ↑ Bochniak 2021 ↓, s. 11.
  6. ↑ Lepszy 1909 ↓; Schmidt 1994 ↓, s. 294; Rokosz 2006 ↓, s. 219–220, 229–230.
  7. ↑ Rokosz 2006 ↓, s. 220.
  8. ↑ Plewczyński 1992 ↓, s. 59.
  9. ↑ Rokosz 2006 ↓, s. 220, 239, 242–243.
  10. ↑ Rokosz 2006 ↓, s. 224–225.
  11. ↑ Bochniak 2021 ↓, s. 14.
  12. ↑ Rokosz 2006 ↓, s. 225.
  13. ↑ Bochniak 2021 ↓, s. 14, 29–31.
  14. ↑ Lepszy 1909 ↓; Schmidt 1994 ↓, s. 294; Pociecha 1949 ↓, s. 119; Rokosz 2006 ↓, s. 220-221.
  15. ↑ Lepszy 1909 ↓; Rokosz 2006 ↓, s. 218. Natomiast Schmidt 1994 ↓, s. 294 jako datę jego zgonu podaje rok 1532.
  16. ↑ Rokosz 2006 ↓, s. 337–338.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Andrzej Bochniak: 500 lat Dzwonu Zygmunta. Wybrane fakty i ciekawostki, nowe spostrzeżenia. Wyd. 2. Katowice: Edycja – Książki Naukowe i Specjalistyczne, 2021. ISBN 978-83-64534-34-8.
  • Karol Estreicher: Behem Baltazar. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 1: Abakanowicz Abdank Bruno – Beynart Wojciech. Kraków: Polska Akademja Umiejętności, 1935, s. 398–399.
  • Konstanty Górski: Historya artyleryi polskiej. Warszawa: skład gł. w Księgarni E. Wende i S-ka, 1902.
  • Thomas Hampe: Beheim, Lorenz, d. Ä. W: Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart. red. Ulrich Thieme, Felix Becker. T. 3: Bassano – Bichhan. Leipzig: 1909, s. 200.
  • Thomas Hampe: Beheim, Lorenz, d. J. W: Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart. red. Ulrich Thieme, Felix Becker. T. 3: Bassano – Bichhan. Leipzig: 1909, s. 200.
  • Leonard Lepszy: Behem (Beham) Hans. W: Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart. red. Ulrich Thieme, Felix Becker. T. 3: Bassano – Bichhan. Leipzig: 1909, s. 202.
  • Marek Plewczyński. Naczelne dowództwo armii koronnej w latach 1501–1572. „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”. t. XXXIV, s. 35–67, 1992. 
  • Władysław Pociecha: Królowa Bona (1494–1557). Czasy i ludzie Odrodzenia. T. 2. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1949.
  • Catrin Ritter: Beheim, Lörentz, d. A.. W: Allgemeines Künstler-Lexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker. T. 8: Bayonne – Beneck. München–Leipzig: K.G. Saur, 1994, s. 295. ISBN 3-598-22748-5. (niem.).
  • Catrin Ritter: Beheim, Lörentz, d. J.. W: Allgemeines Künstler-Lexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker. T. 8: Bayonne – Beneck. München–Leipzig: K.G. Saur, 1994, s. 295. ISBN 3-598-22748-5. (niem.).
  • Mieczysław Rokosz: Dzwony i wieże Wawelu. Kraków: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego „Societas Vistulana”, 2006. ISBN 83-88385-73-9.
  • Dieter Schmidt: Beheim, Hans. W: Allgemeines Künstler-Lexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker. T. 8: Bayonne – Beneck. München–Leipzig: K.G. Saur, 1994, s. 294. ISBN 3-598-22748-5. (niem.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Hans_Behem&oldid=72069368”