Powiat braniewski (1818–1945)
| herb | Położenie w Prusach Wschodnich |
|---|---|
| |
| Podstawowe dane | |
| Czas | 1818–1945 |
| Kraj: | Prusy |
| prowincja | Prusy Wschodnie |
| rejencja | Królewiecka |
| Siedziba administracyjna | Braniewo |
| powierzchnia | 946,86 km² |
| Liczba mieszkańców | 62 317 (17 maja 1939) |
| Gęstość zaludnienia | 66 mieszkańców na km² |
| Tablice rejestracyjne | przewidywane w 1953 r.: BBG |
| Struktura powiatu braniewskiego | 96 parafii i 1 dzielnica dworska w 20 okręgach administracyjnych |
Powiat braniewski (Kreis Braunsberg) – okręg w dawnych Prusach Wschodnich, który istniał w latach 1818–1945. Wcześniej, od 1773 do 1818, na Warmii również istniał powiat braniewski, który jednak obejmowała znacznie większy obszar. W 1818 nastąpiła reorganizacja powiatów, której zasadniczym celem było zmniejszenie ich obszaru. Powiat braniewski obejmował północną Warmię i graniczył z Zalewem Wiślanym od północnego zachodu. Rzeka Pasłęka, która wpada do Zalewu Wiślanego na terenie powiatu, stanowiła południowo-zachodnią granicę powiatu z powiatem pasłęckim (Kreis Preußisch Holland).
Historia[edytuj | edytuj kod]
Teren dawnego powiatu braniewskiego historycznie należał do Księstwa warmińskiego, które w 1772 roku w ramach pierwszego rozbioru Polski przypadło Królestwu Prus. Po włączeniu do państwa pruskiego w 1773 na Warmii utworzono dwa okręgi administracyjne: braniewski (Braunsberg) i lidzbarski (Heilsberg), które zostały podporządkowane Królewieckiej Kamerze Wojenno-Skarbowej[1]. Okręg braniewski w tym czasie miał powierzchnię ok. 1540 km² i obejmował stare warmińskie urzędy (Ämter): Braniewo, Frombork, Dobre Miasto, Pieniężno i Orneta[2][3][4].
W ramach dokonywanych pruskich reform administracyjnych zaistniała potrzeba kompleksowej reformy powiatowej w całych Prusach Wschodnich, gdyż utworzone w latach 1752 i 1773 okręgi okazały się nieodpowiednie i zbyt duże. Z dniem 1 lutego 1818 z północno-wschodniej części dotychczasowego powiatu braniewskiego utworzono Kreis Braunsberg. Początkowo obejmował katolickie parafie Błudowo, Braniewo, Frombork, Babiak, Wierzno Wielkie, Henrykowo, Długobór, Łajsy, Lechowo, Pieniężno, Mingajny, Piotrowiec, Płoskinia, Pluty, Szalmia, Tolkowiec i Osetnik[5]. Starostwo powiatowe znajdowało się w Braniewie. 1 kwietnia 1819 ponownie zmieniono granice powiatu. Parafia Babiak z powiatu braniewskiego przeszła do powiatu lidzbarskiego, a parafia Orneta została przeniesiona z powiatu lidzbarskiego do powiatu braniewskiego[6].
Powiat braniewski został przydzielony do okręgu administracyjnego Królewiec, który powstał w 1808 z dawnej Kamery Wojenno-Skarbowej w Królewcu. Od 1 grudnia 1829 powiat braniewski – po połączeniu Prus Wschodnich i Prus Zachodnich – należał do Prowincji Prusy (Provinz Preußen) z siedzibą w Królewcu. Od 1 lipca 1867 powiat należał do Związku Północnoniemieckiego, od 1 stycznia 1871 do Cesarstwa Niemieckiego (Deutsches Reich). 1 kwietnia 1878 nastąpił podział prowincji i powrócono do sytuacji sprzed 1824 roku, powiat braniewski stał się ponownie częścią Prus Wschodnich.
30 września 1929 w powiecie braniewskim, podobnie jak w całych Prusach, dokonano zmian terytorialnych, w ramach których wszystkie obszary dworskie zostały zlikwidowane i przydzielone sąsiednim gminom wiejskim.
W marcu 1945 Armia Czerwona zajęła teren powiatu braniewskiego, a następnie, po zakończeniu wojny, przekazała pod administrację władz polskich. Początkowo utrzymywane były granice przedwojennego powiatu. 19 maja 1946 dla miasta oraz dla powiatu wprowadzono polską nazwę Braniewo[7].
80% przedwojennych mieszkańców powiatu opuściło domostwa uciekając na Zachód lub zostało wywiezionych do Związku Radzieckiego jako robotnicy przymusowi. Pozostali zostali poddani weryfikacji, w wyniku której większość zostało w okresie od lutego 1946 do 1948 roku wysiedlonych na Zachód .
Współczesny powiat braniewski z miastem powiatowym Braniewo różni się znacznie terytorialnie od przedwojennego – Orneta została wydzielona do powiatu lidzbarskiego, natomiast do powiatu włączono południową część zlikwidowanego powiatu świętomiejskiego.
Liczba ludności[edytuj | edytuj kod]
| rok | liczba mieszkańców | źródło |
|---|---|---|
| 1800 | 49 077 | [8] |
| 1818 | 24 173 | [9] |
| 1846 | 43 674 | [10] |
| 1871 | 52 456 | [11] |
| 1890 | 52 209 | |
| 1900 | 53 978 | |
| 1910 | 54 613 | |
| 1925 | 54 493 | |
| 1933 | 56 493 | |
| 1939 | 60 051 | |
| 2021 | 38 686 | [12] |
Polityka[edytuj | edytuj kod]
Starostowie powiatu do 1945[edytuj | edytuj kod]
- 1773–1797Wilhelm Sigismund von Tettau[13]
- 1797–Johann von Lingk (przynajmniej do 1812)[13]
- 1817–1840Ferdinand von Schau (1768–1840)
- 1840–1854Dietrich Christoph von Groß gen. von Schwarzhoff (1810–1896)
- 1855–1844Achatius von Auerswald (1818–1883)
- 1865–1869Theodor Dillenburger (1838–1881)
- 1869–1878Wilhelm Eduard August Kleemann
- 1878–1892Albrecht Oberg
- 1892–1900Friedrich Karl Gramsch (1860–1923)
- 1900–1905Carl zu Dohna-Schlobitten (1857–1942)
- 1905–1905Walter Jung[14]
- 1910–1920Heinrich von Bieler
- 1920–1933Karl Stankewitz (1875–1967)[15]
- 1933–1941Bernhard Nienaber (* 1885)
- 1942–1943Wolfgang Born (* 1903)
- 1943–Haeszner (pełniący obowiązki)
- 1944Kolhoff
Wybory[edytuj | edytuj kod]
W Cesarstwie Niemieckim okręg braniewski wraz z okręgiem lidzbarskim tworzyły jeden okręg wyborczy w wyborach do Reichstagu pod nazwą „Königsberg 6”. W tym mocno katolickim okręgu we wszystkich wyborach do Reichstagu w latach 1871–1912 wygrywali kandydaci z katolickiej partii Centrum lub kandydaci ze środowiska osób katolicko-duchownych[16]. W Republice Weimarskiej partia Centrum zdobyła bezwzględną większość głosów w wyborach do 1933 roku.
Wybory samorządowe[edytuj | edytuj kod]
Okręg braniewski był podzielony na miasta, gminy wiejskie i do 1928 na obszary dworskie, kiedy to uległy one niemal całkowitej likwidacji. Wraz z wprowadzeniem pruskiej ustawy o samorządach z 15 grudnia 1933 roku wprowadzono z dniem 1 stycznia 1934 jednolite ustawodawstwo samorządowe dla wszystkich gmin.
Miasta i gminy[edytuj | edytuj kod]
Podział administracyjny 1945[edytuj | edytuj kod]
Powiat braniewski składał się w dniu 1 stycznia 1945 z 96 gmin, w tym z miast: Braniewo, Frombork, Pieniężno i Orneta oraz z niezamieszkanego obszaru dworskiego Zalew Wiślany[6].
| Ludność (1939) | |
| Miasto Braniewo | 21 142 |
| Miasto Frombork | 2981 |
| Miasto Pieniężno | 4394 |
| Miasto Orneta | 7817 |
Gminy rozwiązane przed 1945[edytuj | edytuj kod]
17 października 1928 kilka słabo zaludnionych gmin zostało włączonych do większych[6].
W 1894 roku gmina Schloßdamm-Braunsberg, dotychczas należąca do urzędu Szyleny, została włączona do miasta Braniewa[17].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Georg von Viebahn (Hrsg.):. Georg Reimer, Berlin 1858, s. 296 (google.de).
- ↑ Max Toeppen: Historisch-comparative Geographie von Preussen. Gotha: Perthes 1858, Seite 323.
- ↑ Friedrich Justin Bertuch (Hrsg.):. Landes-Industrie-Comptoir, Weimar 1810 (google.de).
- ↑ Ludwig von Baczko: Friedrich Nicolovius, Königsberg und Leipzig 1803, s. 32 (google.de).
- ↑ Max Toeppen:. Justus Perthes, Gotha 1858, s. 343 i nast. (google.de).
- ↑ a b c Landkreis Braunsberg Verwaltungsgeschichte und die Landräte auf der Website territorial.de.
- ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
- ↑ Friedrich Justin Bertuch (Hrsg.):. Landes-Industrie-Comptoir, Weimar 1810 (google.de).
- ↑ Christian Gottfried Daniel Stein:.Vossische Buchhandlung, Berlin 1819, Der Regierungsbezirk Königsberg.
- ↑ Königliches Statistisches Bureau (Hrsg.): Einwohnerzahlen der Kreise, s. 304.
- ↑ Die Gemeinden und Gutsbezirke der Provinz Preußen und ihre Bevölkerung 1871.
- ↑ Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2022-12-02].
- ↑ a b ISBN 978-3-598-23229-9
- ↑ Nachlassdatenbank Bundesarchiv.
- ↑ R. Zilch, B. Holtz (Bearb.): Die Protokolle des Preußischen Staatsministeriums 1817–1934/38. Band 12/II. In: Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften (Hrsg.): Acta Borussica. Neue Folge. Olms-Weidmann, Hildesheim 2003, S. 705. (Online; PDF 2,2 MB).
- ↑ Datenbank der Reichstagsabgeordneten.
- ↑ Stadt Braunsberg (Ostpr.) [online], www.territorial.de [dostęp 2022-12-06].