Ziemia Wilkesa
69°00′S 120°00′E/-69,000000 120,000000 Mapa Antarktydy z zaznaczoną Ziemią Wilkesa i domniemanym kraterem | |
| Terytorium | |
|---|---|
| Miejscowości |
brak
|
| Wydarzenia historyczne | |
| Rodzaj obiektu |
region Antarktydy Wschodniej |
Położenie na mapie Antarktyki  | |
| 69°00′S 120°00′E/-69,000000 120,000000
| |
Ziemia Wilkesa (ang. Wilkes Land)[1] – region w Antarktydzie Wschodniej nad Oceanem Indyjskim, położony między Wybrzeżem Królowej Marii a Wybrzeżem Jerzego V.
Prawa do tego terytorium do 136°11′E rości sobie Australia, uznając je za część Australijskiego Terytorium Antarktycznego, a do jego zachodniej części – Ziemi Adeli – Francja.
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
Nazwa pochodzi od nazwiska amerykańskiego odkrywcy i kapitana marynarki Stanów Zjednoczonych Charlesa Wilkesa (1798–1877), który dowodził amerykańską wyprawą badawczą na południowym Pacyfiku w latach 1838–1842[2].
Geografia[edytuj | edytuj kod]
Ziemia Wilkesa leży w Antarktydzie Wschodniej nad Oceanem Indyjskim, między Wybrzeżem Królowej Marii a Wybrzeżem Jerzego V[2], rozciągając się między przylądakami Cape Hordern a Point Alden[2]. Według Australian Antarctic Gazetteer jego zachodnią granicę wyznacza 136° długości geograficznej wschodniej[3].
Obszar Ziemi Wilkesa pokrywa prawie w całości lądolód – East Antarctic Ice Sheet – o wysokości 1800–2900 m n.p.m.[4][a]
Ziemia Wilkesa dzieli się na następujące obszary[4]:
- Wybrzeże Knoxa – od 100°31′E do 109°16′E; znajduje się tam Lodowiec Szelfowy Shackletona
- Wybrzeże Budda – od 109°16′E do 115°33′E
- Sabrina Coast – od 115°33′E do 122°05′E
- Banzare Coast – od 122°05′E do 130°10′E; znajduje się tam Lodowiec Szelfowy Wojejkowa
- Wybrzeże Klary – od 130°10′E do 136°11′E
- Ziemia Adeli – od 136°11′E do 142°02′E
Na Ziemi Wilkesa działają dwie całoroczne stacje naukowo-badawcze: australijska Casey na wybrzeżu oraz francusko-włoska Concordia na szczycie Dome C (3233 m n.p.m.)[5][b]. Na Wybrzeżu Knoxa znajduje się także nieczynna polska stacja im. A.B. Dobrowolskiego[6][7].
Hipotetyczny krater[edytuj | edytuj kod]
Pierwsze przypuszczenia o istnieniu ogromnego krateru uderzeniowego (ok. 510 km średnicy) na Ziemi Wilkesa pojawiły się w latach 60. XX wieku[8][9]. Hipotezę tę wspierają pomiary grawimetryczne dokonane przez amerykańskie sondy kosmiczne GRACE, na podstawie których zidentyfikowano pod lądolodem strukturę, która może być kraterem uderzeniowym, a także wyniki badań magnetycznych[8]. Badacze przypuszczają, że powstała ona ok. 250 milionów lat temu, na przełomie permu i triasu, a uderzenie, które spowodowało jej powstanie, było jedną z głównych przyczyn wymierania permskiego[10].
Istnienie krateru uderzeniowego pozostaje jednak nadal kwestią kontrowersyjną[8].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Wybrzeże zostało po raz pierwszy dostrzeżone przez amerykańskiego odkrywcę i kapitana marynarki Stanów Zjednoczonych Charlesa Wilkesa (1798–1877), który dowodził amerykańską wyprawą badawczą na południowym Pacyfiku w latach 1838–1842[2]. Odkrycie wybrzeża o długości ponad 2400 km było kolejnym dowodem na to, że Antarktyda jest kontynentem[2].
Linia brzegowa Wybrzeża Wilkesa została zbadana podczas kolejnych ekspedycji: amerykańskich Operacji Highjump (1946–1947) i Operacji Windmill (1947–1948), Australian National Antarctic Research Expeditions (ANARE) w latach 1956 i 1958–1960 oraz radzieckich ekspedycji antarktycznych w latach 1956–1959[3].
Polityka[edytuj | edytuj kod]
Prawa do obszaru do 136°11′E rości sobie Australia, uznając je za część Australijskiego Terytorium Antarktycznego[4]. Do obszaru Ziemi Adeli roszczenia wysuwa Francja[4]. Wraz z podpisaniem Układu Antarktycznego roszczenia te zostały „zamrożone”[11][c]
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Encyklopedia PWN podaje, że obszar wznosi się na wysokość 1500–2000 m n.p.m., zob. Encyklopedia PWN ↓.
- ↑ Riffenburgh (2007) podaje także, że na Ziemi Wilkesa leży również rosyjska stacja Wostok (3488 m n.p.m.), zob. Riffenburgh 2007 ↓, s. 51, natomiast inne źródła o tym milczą, umiejscawiając stację na lądolodzie w środkowej części Antarktydy Wschodniej, zob. Encyklopedia PWN – Wostok ↓, lub w centralnej części Antarktydy, zob. Russian Antarctic Stations – overview ↓.
- ↑ Na mocy Artykułu 4 Układu Antarktycznego żadne z państw nie może zgłaszać w czasie obowiązywania traktatu roszczeń terytorialnych, a roszczenia, które zostały zgłoszone przed wejściem w życie traktatu, nie zostały nim ani anulowane, ani zanegowane; zob. Boczek 2005 ↓, s. 205.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ KSNG 2006 ↓, s. 21.
- ↑ a b c d e SCAR Composite Gazetteer of Antarctica and United States Gazetteer ↓.
- ↑ a b SCAR Composite Gazetteer of Antarctica and Australian Antarctic Gazetteer ↓.
- ↑ a b c d Encyclopædia Britannica ↓.
- ↑ Riffenburgh 2007 ↓, s. 51.
- ↑ Encyklopedia PWN – Dobrowolski ↓.
- ↑ Stacja Antarktyczna im. Antoniego Bolesława Dobrowolskiego ↓.
- ↑ a b c Klokočník i in. 2020 ↓, s. 79.
- ↑ Vand 1965 ↓, s. 90.
- ↑ Gorder 2006 ↓.
- ↑ Boczek 2005 ↓, s. 205.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Antarktyka. „Nazewnictwo geograficzne Świata”. 8, 2006. Główny Urząd Geodezji i Kartografii. Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej. [dostęp 2022-12-18].
- Boczek, Boleslaw Adam: International Law: A Dictionary. Scarecrow Press, 2005. ISBN 978-0-8108-5078-1. [dostęp 2022-12-18]. (ang.).
- Dobrowolski, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2022-12-18].
- Gorder, Pam: Big Bang in Antarctica — Killer Crater Found Under Ice. Research News, 2006-06-01. [dostęp 2010-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-06)].
- Instytut Geofizyki Polskiej Akademii Nauk: Stacja Antarktyczna im. Antoniego Bolesława Dobrowolskiego: strona oficjalna. [dostęp 2022-12-18]. (pol.).
- Klokočník, Jaroslav, Kostelecký, Jan, Cílek, Václav and Aleš Bezděk: Subglacial and Underground Structures Detected from Recent Gravito-Topography Data. Cambridge Scholars Publishing, 2020. ISBN 978-1-5275-5159-6. [dostęp 2022-12-18].
- Riffenburgh, Beau: Encyclopedia of the Antarctic. Taylor & Francis, 2007. ISBN 978-0-415-97024-2. [dostęp 2022-12-18]. (ang.).
- Station Vostok. [w:] Russian Antarctic Stations – overview [on-line]. [dostęp 2022-12-18]. (ang.).
- Wilkes Land (Australian Antarctic Gazetteer). W: Scientific Committee on Antarctic Research (SCAR): SCAR Composite Gazetteer of Antarctica. (ang.).
- Wilkes Land (United States Gazetteer). W: Scientific Committee on Antarctic Research (SCAR): SCAR Composite Gazetteer of Antarctica. (ang.).
- Wilkes Land, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-12-18] (ang.).
- Wilkesa, Ziemia, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2022-12-18].
- Wostok, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2022-12-18].
- Vand, Vladimir: Meteoritic Craters Assiciated with Tektites. W: Landsberg, Helmut Erich, van Mieghem, Jacques: Advances in Geophysics. Academic Press, 1965. (ang.).