Chryzantema
| ||
![]() Chrysanthemum grandiflorum "Bislet" | ||
Systematyka[1] | ||
Domena | eukarionty | |
Królestwo | rośliny | |
Klad | rośliny naczyniowe | |
Klad | Euphyllophyta | |
Klad | rośliny nasienne | |
Klasa | okrytonasienne | |
Klad | astrowe | |
Rząd | astrowce | |
Rodzina | astrowate | |
Podrodzina | Asteroideae | |
Rodzaj | chryzantema | |
Nazwa systematyczna | ||
Dendranthema (DC.) Des Moul. Actes Soc. Linn. Bordeaux 20: 561. 8 Feb 1860 | ||
Typ nomenklatoryczny | ||
Dendranthema indica (L.) Des Moul.[2] |
Chryzantema (Dendranthema Des Moul) – rodzaj bylin lub półkrzewów należący do rodziny astrowatych (Asteraceae). Liczy ok. 50 gatunków występujących w stanie dzikim głównie w Chinach, Japonii, Korei i Mongolii. W Polsce rośnie jedynie chryzantema Zawadzkiego. Problematyczne jest rozdzielanie tego rodzaju od złocieni (Chrysanthemum). Taki podział uznają autorzy krytycznej listy roślin naczyniowych Polski[3], podczas gdy w innych ujęciach rodzaj ten nie jest wyróżniany i należące tu gatunki zaliczane są do złocieni (Chrysanthemum)[4].
Nazwa pochodzi od greckiego słowa chrysos (złoty) i anthemon (kwiat).
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Łodyga
- Rozgałęziona, miękko owłosiona, u dołu niekiedy zdrewniała.
- Liście
- Jajowate, pierzastowcinane, rzadziej ząbkowane lub całobrzegie, rozmieszczone na łodydze skrętolegle.
- Kwiaty
- Zebrane w charakterystyczne koszyczki kwiatowe, otoczone wielolistną pokrywą przypominają pojedyncze kwiaty. Kwiaty, umieszczone na tarczowato spłaszczonym dnie kwiatostanu są dwojakiego rodzaju: rurkowate i języczkowate. Języczkowate są bardziej okazałe od rurkowatych, umieszczone zazwyczaj na obrzeżach koszyczka są ozdobną częścią kwiatostanu. Grzbiecista korona zrośnięta z pięciu płatków i wyciągnięta w długi języczek – prosty, zgięty lub skręcony. Kwiaty języczkowe są kwiatami żeńskimi i zawierają słupek. Kwiaty rurkowate są obupłciowe. Koszyczki kwiatowe mają różne wielkości, kształty i kolory.
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
- Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system system APG III z 2009)
Angiosperm Phylogeny Website adoptuje podział na podrodziny astrowatych (Asteraceae) opracowany przez Panero i Funk w 2002[5], z późniejszymi uzupełnieniami[6]. W podanych źródłach i innych opracowaniach[4] rodzaj ten nie jest wyróżniany i włączany jest do rodzaju złocień (Chrysanthemum). Niezależnie od ujęcia systematycznego, zaliczane tu rośliny należą do plemienia Anthemideae Cass., podrodziny Asteroideae (Juss.) Chev. W systemie APG III astrowate są jedną z kilkunastu rodzin rzędu astrowców (Asterales), wchodzącego w skład kladu astrowych w obrębie dwuliściennych właściwych[1].
- Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa astrowe (Asteridae Takht.), nadrząd astropodobne (Asteranae Takht.), rząd astrowce (Asterales Lindl), rodzina astrowate (Asteraceae Dumort.), rodzaj chryzantema (Dendranthema (DC.) Des Moul)[7].
Ze względu na liczbę kwiatostanów wyróżniamy:
- odmiany standardowe – z pojedynczym, dużym kwiatostanem na końcu pędu,
- odmiany gałązkowe – z pękami drobnych koszyczków na rozkrzewionym pędzie głównym[8].
- Gatunki flory Polski[3]
- chryzantema Zawadzkiego, złocień Zawadzkiego (Dendranthema zawadskii (Herbich) Tzvelev, syn.Chrysanthemum zawadzkii Herbich) – endemit Pienin[9].
- Inne gatunki
- chryzantema arktyczna (Dendranthema arcticum, syn. Arctanthemum articum)
- chryzantema czerwonawa (Dendranthema erubescens)
- chryzantema wielkokwiatowa (Dendranthema grandiflora)
Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
Rośliny ozdobne[edytuj | edytuj kod]
Chryzantema ma na piękne kwiaty, które kwitną późną jesienią. Uprawiana jest jako roślina rabatowa, doniczkowa oraz na kwiat cięty.
Wielość odmian powoduje, że dostępne są chryzantemy z koszyczkami kwiatowymi:
- o różnych kształtach: pojedyncze, kuliste, półkuliste, parasolkowate, anemonowe, pomponowe, łyżeczkowe, igiełkowe, pajęczaste, półpełne, płaskie, kędzierzawe i fantazyjne[8][10];
- kolorach: jednobarwne (m.in. biały, żółty, kremowy, łososiowy, różowy, czerwony, pomarańczowy, brązowy, purpurowy, zielony), dwubarwne; oraz
- różnej wielkości: od dużych, pojedynczych kwiatów o średnicy sięgającej 25 cm po liczne, drobne kwiatki[11].
Chryzantemy należą do najtrwalszych kwiatów ciętych, mogą stać w wazonie nawet 4 tygodnie[12]. Za sprawą odpowiednich zabiegów pielęgnacyjnych (sterowanie oświetleniem), niektóre odmiany ciętych chryzantem dostępne są przez cały rok. Ze względu na swoje właściwości i różnorodność, cięta chryzantema znalazła zastosowanie w bukieciarstwie. Floryści dodają ją do bukietów oraz różnych kompozycji kwiatowych na bazie gąbki florystycznej (popularne są np. kule zdobione santini).
Rośliny lecznicze[edytuj | edytuj kod]
W starożytnych Chinach chryzantema używana była do celów leczniczych[13].
Znaczenie w kulturze i symbolice[edytuj | edytuj kod]
Chiny[edytuj | edytuj kod]
- Najstarsze wzmianki o uprawie chryzantemy pochodzą ze starożytnych Chin[13].
- W “Księdze rytuałów” (Liji) z ok. 475 – 221 roku p.n.e., zaliczanej do Pięcioksięgu konfucjańskiego (wbrew nazwie nie napisał jej Konfucjusz), znajduje się informacja: „W ostatnim miesiącu jesieni (…) Chryzantemy pokazały swoje żółte kwiaty.”[14][15].
Japonia[edytuj | edytuj kod]
- Złocista chryzantema o szesnastu płatkach, symbolizująca słońce, długowieczność i szczęście, jest herbem cesarzy Japonii i funkcjonuje jako godło Japonii. Cesarz zasiada na Chryzantemowym Tronie, a najważniejszym odznaczeniem w tym kraju jest Najwyższy Order Chryzantemy wręczany osobiście przez władcę.
- Chryzantema jest częstym motywem w sztuce japońskiej. Umieszczana jest na obrazach, kimonach i ceramice[16].
- Święto Chryzantem (Kiku no sekku – jap. 菊の節句) przypada w Japonii na 9 września. Wrzesień określa się również jako „miesiąc chryzantem” (Kikuzuki – jap. 菊月), ponieważ właśnie wówczas kwitną te rośliny, symbolizując nadejście jesieni[17].
- W Japonii obmywano się w rosie zebranej z kwiatów chryzantemy, wierząc, że zapewni to zdrowie i długowieczność.
- W Kobe w ogrodzie Sorakuen (Sōraku-en) Garden co roku, w dniach od 20 października do 23 listopada, odbywa się Wystawa Chryzantem (菊花展), podczas której można obejrzeć zarówno doniczkowe okazy, jak i kompozycje z kwiatów ciętych[18][19]. Podobne wystawy organizowane są też w innych azjatyckich miastach, np. w Tajpej[20].
Francja[edytuj | edytuj kod]
Chryzantemy można znaleźć na obrazach znanych malarzy, m.in. francuskich impresjonistów Pierre-Augusta Renoira („Bukiet chryzantem” z 1881 roku oraz z ok. 1884 roku)[21][22], Claude’a Monet („Chryzantemy” z 1882 oraz 1897 roku)[23][24], Camille’a Pissarro („Chryzantemy w chińskim wazonie” z 1983 roku)[25], Edgara Degas („Kobieta siedząca obok wazonu chryzantem” z 1865 roku)[26].
Wielka Brytania[edytuj | edytuj kod]
Chryzantema dotarła do Wielkiej Brytanii pod koniec XVIII wieku. Dzięki rozmaitym kształtom i kolorom, w którym występowała, w połowie XIX wieku stała się ulubionym kwiatem epoki wiktoriańskiej. Kolorowymi chryzantemami doniczkowymi zdobiono werandy podczas zimowych przyjęć, bardziej stonowane kwiaty wkładano do butonierek, a biała chryzantema w bukiecie ślubnym oznaczała uczciwość panny młodej. Chryzantemami zdobiono też parki i miejsca publiczne[27].
W XIX wieku w Wielkiej Brytanii i Francji popularne stało się przypisywanie kwiatom określonego znaczenia (tzw. „mowa kwiatów”). Biała chryzantema oznaczała „prawdę”, „szczerość”, a czerwona – „kocham”[28][29][30].
Polska[edytuj | edytuj kod]
- Chryzantemy są ulubionymi kwiatami Maryni Pławickiej, bohaterki powieści „Rodzina Połanieckich” Henryka Sienkiewicza. Tuż przed oświadczynami, Stanisław Połaniecki przysłał chryzantemy do jej domu wraz z zapowiedzią złożenia wizyty. Obdarowywał ją nimi także po ślubie, aby Marynię rozweselić.
- W słynnym polskim tangu okresu międzywojennego p.t. "Złociste chryzantemy", autorstwa Zbigniewa Maciejowskiego, chryzantemy koiły „smutek i żal” po rozstaniu[31].
- Dekoruje się nimi groby bliskich z okazji dnia Wszystkich Świętych (1 listopada) i Wszystkich Zmarłych (2 listopada).
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2010-07-09].
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-28].
- ↑ a b Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ a b Genus: Dendranthema (DC.) Des Moul. (ang.). USDA, ARS, National Genetic Resources Program. Germplasm Resources Information Network – (GRIN). [dostęp 2010-07-09].
- ↑ Panero J.L., Funk V.A.. Toward a phylogenetic subfamilial classification for the Compositae (Asteraceae). „Proceedings of the Biological Society of Washington”. 115 (4), s. 909–922, 2002. Biological Society of Washington.
- ↑ B. Baldwin, J.M. Bonifacino, T. Eriksson, V. A. Funk, C.A. Mannheimer, B. Nordenstam, N. Roque, I. Ventosa: Compositeae classification (ang.). Smithsonian National Museum of Natural History. [dostęp 2010-05-24].
- ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Dendranthema (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2009-01-28].
- ↑ a b Izabella Sieńko-Holewa (red.), Ilustrowana encyklopedia roślin, Agora S.A., 2008, s. 14 .
- ↑ Marek Snowarski , Dendranthema zawadskii (chryzantema Zawadzkiego), atlas-roslin.pl [dostęp 2017-11-30] .
- ↑ Sito Stowarzyszenie Naukowo-Techniczne Inżynierów i Techników Ogrodnictwa Oddział Poznań, www.sito.poznan.pl [dostęp 2017-11-30] (pol.).
- ↑ Justchrys.com, JustChrys – FAQ: for all your questions about chrysanthemums, trends and sales, www.justchrys.com [dostęp 2017-11-30] .
- ↑ Piękne jesienne chryzantemy – Ogród ozdobny – Mój Piękny Ogród – portal dla pasjonatów ogrodnictwa, www.mojpieknyogrod.pl [dostęp 2017-11-30] .
- ↑ a b Geoffrey R. Dixon , David E. Aldous , Horticulture: Plants for People and Places, Volume 1: Production Horticulture, Springer, 2014, s. 409 .
- ↑ Delphi Collected Works of Confucius – Four Books and Five Classics of Confucianism, James Legge (tłum.), Delphi Classics, 2016 .
- ↑ Donald Sturgeon , Liji – chrysan – Chinese Text Project, ctext.org [dostęp 2017-11-30] (chiń.).
- ↑ Chryzantema, jesienny symbol Japonii – ICHIGO Japońskie Centrum Kultury i Biznesu, „ICHIGO Japońskie Centrum Kultury i Biznesu”, 22 kwietnia 2015 [dostęp 2017-11-30] (pol.).
- ↑ Symbol Japonii – chryzantema 菊, „Japoland” [dostęp 2017-11-30] (ang.).
- ↑ 相楽園(そうらくえん)- 神戸市中央区 都市公園・日本庭園, www.sorakuen.com [dostęp 2017-12-21] .
- ↑ MATCHA, Sorakuen Garden, Kobe - The Highlights Of A Marvelous Public Garden | MATCHA - JAPAN TRAVEL WEB MAGAZINE, „MATCHA - JAPAN TRAVEL WEB MAGAZINE” [dostęp 2017-12-21] (jap.).
- ↑ Taipei Travel , C. K. S. Shilin Residence Chrysanthemum Show 2017, „Taipei Travel”, 16 grudnia 2016 [dostęp 2017-12-21] (ang.).
- ↑ The Metropolitan Museum of Art , Auguste Renoir, Bouquet of Chrysanthemums, The Metropolitan Museum of Art, i.e. The Met Museum [dostęp 2017-12-21] .
- ↑ Bouquet de Chrysanthèmes, „Musée des Beaux-Arts”, 16 kwietnia 2013 [dostęp 2017-12-21] (fr.).
- ↑ The Metropolitan Museum of Art , Claude Monet, Chrysanthemums, The Metropolitan Museum of Art, i.e. The Met Museum [dostęp 2017-12-21] .
- ↑ Chrysanthemums, 1897 - Claude Monet, www.wikiart.org [dostęp 2017-12-21] .
- ↑ Chrysanthemums in a Chinese Vase – Objects – National Gallery of Ireland, onlinecollection.nationalgallery.ie [dostęp 2017-12-21] (ang.).
- ↑ Collection, The Metropolitan Museum of Art, i.e. The Met Museum [dostęp 2017-12-21] .
- ↑ Mandy Kirkby , A Victorian Flower Dictionary: The Language of Flowers Companion, Ballantine Books, 2011, s. 31-32 .
- ↑ Jane Alexander , The Body, Mind, Spirit Miscellany: The Ultimate Collection of Fascinations, Facts, Truths, and Insights, Sterling Publishing Company, 2009, s. 72 .
- ↑ Sandra Choron , Harry Choron , Planet Wedding: A Nuptialpedia, Houghton Mifflin Harcourt, 2010, s. 69 .
- ↑ Internet Managers , The meaning of flowers, Floriography, language of flowers, advice hints and tips from All Florists.co.uk, www.allflorists.co.uk [dostęp 2017-12-21] .
- ↑ Beata, Szczur w antykwariacie: Stare polskie tango "Złociste chryzantemy", Szczur w antykwariacie, 24 października 2014 [dostęp 2017-12-21] .