Dnieprzańska Elektrownia Wodna
47°52′09″N 35°05′13″E/47,869167 35,086944 Zapora elektrowni w 2018 roku | |
| Państwo | |
|---|---|
| Obwód | |
| Właściciel | |
| Liczba bloków energetycznych |
9 |
| Moce | |
| Łączna moc: | |
| - elektryczna brutto |
1569 MW |
| Źródła energii | |
| Źródła energii: | |
| - główne |
woda |
| Kluczowe daty | |
| Rozpoczęcie budowy |
1927 |
| Włączenie do sieci |
1932 |
Położenie na mapie Ukrainy  | |
Położenie na mapie obwodu zaporoskiego  | |
Położenie na mapie Zaporoża  | |
| 47°52′09″N 35°05′13″E/47,869167 35,086944
| |
| Strona internetowa | |
Dnieprzańska Elektrownia Wodna (ukr. Дніпровська ГЕС, trb. Dniprowśka HES) – przepływowa elektrownia wodna na rzece Dniepr na Ukrainie. Znajduje się w mieście Zaporoże. Jej zapora tworzy Zbiornik Dnieprzański.
Zbudowana w latach 1927–1932 Dnieprzańska Elektrownia Wodna była pierwszą elektrownią wodną, powstałą w ówczesnej Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej, ponadto jest największą z sześciu elektrowni wodnych zbudowanych na Dnieprze[1][2]. Do 1956 roku była uważana za największą elektrownię wodną zarówno w ZSRR, jak i w całej Europie. Była najważniejszym projektem budowlanym pierwszego z radzieckich planów gospodarczych, tzw. pięciolatek[2].
Charakterystyka
[edytuj | edytuj kod]Dnieprzańska Elektrownia Wodna jest częścią jednolitego systemu energetycznego Ukrainy i pełni funkcję „regulatora szczytowego”, pokrywając ponad 10% dobowego zapotrzebowania kraju na energię elektryczną[2]. Jej zapora ma 760 m długości i 60 m wysokości[3]. Utworzony dzięki niej zbiornik wodny, Zbiornik Dnieprzański, ma 420 km² powierzchni i 170 km długości[4][5].
Moc elektrowni wynosi 1569 MW, a rocznie wytwarza do 4,008 miliona kWh energii[2][6]. Jest piątą elektrownią w kaskadzie elektrowni wodnych na Dnieprze. Jest własnością spółki Ukrhidroenerho[2].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Przed powstaniem
[edytuj | edytuj kod]Pomysł budowy zapór na Dnieprze zrodził się w XVIII wieku za panowania carycy Katarzyny II Wielkiej. Po podboju Krymu Imperium Rosyjskie uznało Dniepr za obiecującą arterię transportową do dostarczania towarów na nowe ziemie i umacniania swoich pozycji na wschodzie. Wykorzystanie rzeki do celów transportowych uniemożliwiały słynne progi rzeczne, tzw. porohy, dlatego priorytetem w ówczesnych projektach było zapewnienie żeglugi na całej długości Dniepru poprzez zalanie progów[6]. Powstało wiele tego typu projektów; jeden z nich, opracowany w 1905 roku przez Genricha Graftio i inżyniera Stiepana Maksimowa, zakładał budowę trzech zapór i elektrowni wodnych w pobliżu miasta Zaporoże o łącznej mocy 80–100 MW[6][3]. Żaden z nich nie doczekał się jednak realizacji, gdyż wzdłuż Dniepru znajdowały się liczne zabytki historii, architektury i kultury, w tym dwa wyjątkowe miejsca historyczne – Sicz Zaporoska i twierdza Kudak. Z tego powodu carscy inżynierowie nie odważyli się zbudować elektrowni wodnej na Dnieprze[6].
Budowa i pierwsze lata działalności
[edytuj | edytuj kod]
W 1920 roku władze Rosji Radzieckiej przyjęły plan GOELRO, który postawił na pierwszym miejscu produkcję taniej energii elektrycznej na potrzeby uprzemysłowienia kraju[7][6]. W tym samym roku Iwan Aleksandrow rozpoczął opracowywanie projektu budowy elektrowni wodnej na Dnieprze, proponując wzniesienie jednej dużej zapory z elektrownią o dużej mocy sięgającej 560 MW, zamiast kilku elektrowni generujących małą moc[1]. Jako lokalizację budowy elektrowni wskazał położone w mieście Zaporoże miejsce niedaleko wyspy Chortyca, zwane „Wilczym Gardłem”[6]. Za projekt architektoniczny elektrowni odpowiadał Wiktor Wiesnin[1]. Równolegle z produkcją energii elektrycznej dla przemysłu planowano budowę budowli hydrotechnicznej, mającej rozwiązać odwieczny problem zapewnienia żeglugi na Dnieprze, a także kwestie nawadniania stepów i komunikacji kolejowej dla powstających kilka kilometrów od Zaporoża zakładów metalurgicznych z bazą surowcową Donbasu i Krzywego Rogu[6].
15 marca 1927 roku oficjalnie rozpoczęła się budowa elektrowni[6]. Kierownictwo nad pracami budowlanymi sprawowali Aleksandr Winter jako naczelny konstruktor i Boris Wiedieniejew jako główny inżynier[3]. Realizacja projektu wymagała poważnej mechanizacji i organizacji szeregu zakładów pomocniczych. Na miejscu utworzono warsztaty mechaniczne, tartak, betoniarnię, tłocznie, zorganizowano środki transportu. Z Niemiec sprowadzono kruszarki do kamienia i oprzyrządowanie elektryczne dla tymczasowej podelektrowni, która zapewniała zasilanie na czas budowy, z Czechosłowacji z kolei pozyskano konstrukcje metalowe[6]. Winter w późniejszych wspomnieniach podkreślał, że w 1931 roku na budowie elektrowni położono 500 tysięcy m³ betonu – więcej niż kiedykolwiek dotąd na świecie. Na budowie pracowały w różnych okresach różne liczby ludzi idące w dziesiątki tysięcy: w listopadzie 1927 roku na budowie pracowało 13 tysięcy osób, w październiku 1931 roku – 43 tysiące, a w 1932 roku – 63 tysiące[7]. Jako że w ówczesnych czasach ani radzieccy ani europejscy specjaliści nie mieli doświadczenia w budowie dużych obiektów hydrotechnicznych, w budowie zaporoskiej elektrowni czynny udział brali specjaliści ze Stanów Zjednoczonych[6][2]. Głównym konsultantem do spraw budowy obiektu został inżynier wojskowy Hugh Lincoln Cooper[2][6]. W przyznaniu Cooperowi tej funkcji decydującą rolę odegrał sam Józef Stalin, który ze względów politycznych wolał zaprosić jego, niż niemieckie przedsiębiorstwo Siemens AG[6]. Cooper przy budowie obiektu w Zaporożu wykorzystał praktyczne doświadczenie, które zdobył przy budowie elektrowni na rzekach Missisipi i Niagara[6][2]. Za swoją rolę przy wznoszeniu elektrowni został odznaczony, jako pierwszy obcokrajowiec, Orderem Czerwonego Sztandaru Pracy[2][6]. Odznaczenie to otrzymało również pięciu innych amerykańskich specjalistów, zaangażowanych w budowę[2][6].
W budowanej elektrowni wykorzystano amerykańskie wyposażenie techniczne w postaci ośmiu turbin dostarczonych przez firmę Newport News Shipbuilding and Drydock Company i pięciu generatorów wyprodukowanych przez konglomerat General Electric[6][8]. Dziewiątą i ostatnią turbinę zbudowano w Związku Radzieckim jako kopię amerykańskiej, zaś pozostałe cztery generatory wyprodukowały na podobieństwo amerykańskich zakłady Elektrosiła z Leningradu (ówczesna nazwa Petersburga)[8]. Pracujący przy budowie amerykańscy eksperci zaproponowali, aby projekt przewidywał możliwość wykorzystania zapory do celów transportu lądowego. Początkowo chodziło o kolej, ale ostatecznie zbudowano tylko odnogę linii tramwajowej, biegnącej przez zaporę[6].
W maju 1932 roku uruchomiono pierwszy generator, w lipcu tegoż roku pierwsze tramwaje wyjechały na trasę wiodącą przez wybudowaną zaporę, zaś 10 października tego samego roku nastąpiło uroczyste otwarcie Dnieprzańskiej Elektrowni Wodnej[1][8][3]. W otwarciu udział wzięli przewodniczący Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego Michaił Kalinin, komisarz ludowy przemysłu ciężkiego Sergo Ordżonikidze, francuski pisarz i komunista Henri Barbusse oraz zagraniczni korespondenci prasowi[1][7]. Koszty budowy obiektu wyniosły około 100 milionów dolarów (cały kompleks – wraz z obszarem przemysłowym i socgorodem – kosztował 400 milionów dolarów)[6]. Zostały pokryte m.in. dzięki wyprzedawaniu dzieł sztuki z Ermitażu, rezerw złota i zbóż, co później stało się jedną z przyczyn wielkiego głodu na Ukrainie[9]. Oddany do użytku obiekt składał się z głównego budynku elektrowni (długość 236 m, szerokość 70 m) na prawym brzegu Dniepru z maszynownią, w której znalazło się 9 pionowych bloków energetycznych; ściany osłonowej (długość 216 m); krzywoliniowej zapory przepływowej (długość 760 m, wysokość 60 m) i zapory ślepej (długość 251 m)[3].
Elektrownia po oddaniu do użytku stała się symbolem socjalizmu i uprzemysłowienia[3]. Amerykański dziennikarz Hubert Renfro Knickerbocker w swojej napisanej w 1941 roku książce Is Tomorrow Hitler’s? 200 Questions On The Battle of Mankind napisał o zaporoskiej elektrowni, że jest „największym, najbardziej spektakularnym i najpopularniejszym ze wszystkich gigantycznych projektów” pierwszej stalinowskiej pięciolatki[10][11].
Powstały w Zaporożu kompleks przemysłowy wykorzystywał wytworzoną w obiekcie tanią energię elektryczną[1]. Z energii produkowanej w elektrowni korzystało także Donieckie Zagłębie Węglowe[9].
Do 1933 roku za zaporą elektrowni napełnił się Zbiornik Dnieprzański[4]. Zatopił on porohy Dniepru i jednocześnie zapewnił możliwość żeglugi na tej rzece[12][1].
Od 1936 roku elektrownia w Zaporożu corocznie produkowała 2 miliardy kWh energii elektrycznej[3].
16 kwietnia 1939 roku, wraz z zakończeniem montażu 9. bloku hydroenergetycznego, elektrownia osiągnęła moc projektową 560 MW[3][1]. Średnioroczna produkcja energii wyniosła 3,64 miliarda kWh[3]. W 1939 roku odznaczono też elektrownię Orderem Czerwonego Sztandaru Pracy[3].
Zniszczenie zapory w czasie II wojny światowej
[edytuj | edytuj kod]Gdy w ramach związanej z II wojną światową operacji „Barbarossa” wojska niemieckie przełamywały radzieckie linie obronne, podpułkownik Boris Jepow, wykładowca na akademii saperów i ekspert od materiałów wybuchowych, który w 1931 roku brał udział w wysadzeniu soboru Chrystusa Zbawiciela w Moskwie, 14 sierpnia 1941 roku otrzymał wezwanie od dowódcy wojsk inżynieryjnych Armii Czerwonej, generała Leontija Kotlara[9][7]. Nakazał on Jepowowi opracowanie planu wysadzenia zapory Dnieprzańskiej Elektrowni Wodnej[9]. Koncepcję wysadzenia zapory na początku sierpnia 1941 roku wymyślił i zatwierdził Józef Stalin[8][13]. Władze radzieckie obawiały się, że Niemcy przejdą po łuku zapory i wedrą się w głąb ZSRR[9].
15 sierpnia 1941 roku Jepow wyleciał z pełnomocnictwami z Moskwy do Zaporoża. Na miejscu, wraz z oddanym mu pod rozkazy batalionem saperskim, umieścił w strategicznych miejscach na zaporze 20 t materiału wybuchowego (amonalu lub trotylu, w zależności od źródeł[9][8][14])[9]. Ustalono, że zapora zostanie wysadzona, kiedy Niemcy pojawią się na prawym brzegu Dniepru, a na lewy ewakuuje się ochraniający zaporę 157 Pułk NKWD[7].
18 sierpnia 1941 roku, około godziny 20:00–20:30, po złamaniu obrony radzieckiej w Zaporożu przez siły niemieckie, zapora Dnieprzańskiej Elektrowni Wodnej została wysadzona[15][9][14]. Boris Jepow osobiście nacisnął detonator uruchamiający ładunki wybuchowe[9]. Eksplozja spowodowała powstanie w zaporze wyrwy o długości, w zależności od źródeł, od około 150 do 165 m, przez którą zaczęły przelewać się tysiące litrów wody[8][6][14][9]. Fala powodziowa o wysokości prawie 30 m runęła na Zaporoże i wszystkie przyległe wsie oraz miasta, w tym Nikopol i Marganiec, oraz największą z wysp na Dnieprze, Chortycę[7][9][14][6].
O planach wysadzenia zapory nikt nie poinformował cywilów i dowództwa Armii Czerwonej[9][14]. Z powodu wysokiej wody ucierpieli zarówno mieszkańcy okolicznych miejscowości i wyspy Chortyca, jak i żołnierze niemieccy oraz radzieccy, przeprawiający się przez Dniepr[8]. Niemieckie dowództwo szacowało swoje straty na 1500 żołnierzy[8][14]. Według historyków, cywilnych i wojskowych radzieckich ofiar zniszczenia zapory było od 20 000 do 80 000–120 000[16][17][8][14][7].
Zniszczenie zapory na Dnieprze nie przyniosło Sowietom żadnych korzyści. Niemcy w ogóle się nie zatrzymali i przekroczyli rzekę w innych miejscach. Fala powodziowa pochłonęła tysiące żołnierzy Armii Czerwonej, wycofujących się za Dniepr, a innych odcięła od zaopatrzenia, zmuszając ich tym samym do poddania się. Sowieci, zdając sobie sprawę, jak wielki błąd popełnili, zaczęli rozpuszczać plotkę, że tamę wysadzili niemieccy dywersanci i lotnicy[9]. Wersję o winie Niemców w zniszczeniu zapory podtrzymywali także przedstawiciele ZSRR na powojennych procesach norymberskich[6]. Oficjalne stanowisko w tej sprawie zmieniło się za rządów Nikity Chruszczowa w Związku Radzieckim – wprowadzono wtedy wersję o wysadzeniu zapory przez Rosjan, aby wywołaną powodzią zniszczyć niemieckie przeprawy przez Dniepr i zatopić niemieckich żołnierzy. Nie uwzględniono jednak własnych, radzieckich ofiar powodzi. Zaczęto o nich mówić dopiero po wprowadzeniu głasnosti w czasach rządów Michaiła Gorbaczowa[7].
Obecnie na Ukrainie wysadzenie Dnieprzańskiej Elektrowni Wodnej i śmierć tysięcy ludzi skutek tego wydarzenia są faktami praktycznie nieznanymi. Ruchy narodowe i niepodległościowe starają się jednak przywrócić pamięć o nich, organizując wiece i marsze pamięci[18].
Po zdobyciu Zaporoża przez Wehrmacht niemieckie jednostki budowlane odbudowały zniszczoną część zapory i wznowiły produkcję energii elektrycznej przez elektrownię[8][6]. Jednak kiedy sytuacja na froncie diametralnie się zmieniła, Niemcy, przed wycofaniem się z Zaporoża, w 1943 roku próbowali wysadzić całą zaporę[8][6]. W tym celu zorganizowali 200 t materiałów wybuchowych i dziesiątki bomb lotniczych, które następnie umieścili bezpośrednio w turbinach elektrowni[8]. Zniszczeniu uległa jednak tylko stosunkowo niewielka część tamy, jako że grupie radzieckich saperów udało się przeciąć kilka metrów przewodu prowadzącego do urządzenia wybuchowego[8][6].
Dalsza historia
[edytuj | edytuj kod]
Odbudowę zapory Dnieprzańskiej Elektrowni Wodnej rozpoczęto w 1944 roku[1][3]. W 1950 roku ponownie uruchomiono elektrownię jednocześnie zwiększając jej moc o 16% w stosunku do stanu przedwojennego[3][1].
3 stycznia 1969 roku zatwierdzono projekt rozbudowy elektrowni zwiększającej jej moc o 828 MW[3][1]. 21 kwietnia 1980 roku rozbudowana elektrownia została oddana do użytku. Łączna jej moc osiągnęła 1,5 tysiąca MW. W latach 60. i 70. XX wieku elektrownia była także wyposażana w systemy telezarządzania, telepomiarów i telesygnalizacji[3].
W 1980 roku elektrownia została odznaczona Orderem Lenina[3].
W 1997 roku przeprowadzono częściową modernizację poszczególnych bloków elektrowni[2].
W 2016 roku z zabudowań elektrowni usunięto wszelkie komunistyczne symbole, w tym duży znak z rosyjskojęzycznym napisem z nazwą elektrowni, wskazujący, iż nosiła ona imię Włodzimierza Lenina. Stanowiło to realizację uchwalonych w poprzednim roku przez Ukrainę ustaw dekomunizacyjnych[19].
W 2019 roku obiekt został uznany za zagrożony awarią. W związku z ryzykiem uszkodzenia zapory zakazano ruchu ciężarówek o masie 25 t po moście na tamie. W 2021 roku przeprowadzono remont jezdni, który praktycznie nie miał żadnego wpływu na ogólny stan infrastruktury kompleksu hydroenergetycznego[2].
22 marca 2024 roku elektrownia została dwukrotnie uderzona rakietami podczas rosyjskiego nocnego ataku dronów i rakiet na ukraińskie obiekty infrastruktury energetycznej, związanego z prowadzonymi przez Rosję działaniami wojennymi na Ukrainie[20][21][22]. Jak później powiedział Ihor Syrota, szef firmy Ukrhidroenerho zarządzającej elektrownią, obie części elektrowni, HES-1 i HES-2, zostały uszkodzone, przy czym druga z nich doznała krytycznych uszkodzeń po bezpośrednim trafieniu dwiema rakietami w dźwigary żurawia i filar wsporczy[21]. Z kolei według gubernatora obwodu zaporoskiego Iwana Fedorowa podczas uderzenia rakiety w zaporę trafiony został przejeżdżający po niej trolejbus, wskutek czego jego kierowca zginął – na pokładzie pojazdu nie było pasażerów[22]. W następstwie ataku obie części elektrowni przestały działać jednak nie zaistniało ryzyko przerwania zapory[21][22].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h i j k Торжественно открыта Днепрогэс. [w:] День в истории [on-line]. prlib.ru. [dostęp 2023-06-08]. (ros.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l Marija Szaipowa: Первая украинская: что нужно знать о Днепрогэсе. iz.ru, 2022-10-05. [dostęp 2023-06-08]. (ros.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o M. I. Smirnowa: ДНЕПРОГЭ́С. old.bigenc.ru. [dostęp 2023-06-08]. (ros.).
- ↑ a b Запорожское (Днепровское) водохранилище. activestudy.info. [dostęp 2023-06-09]. (ros.).
- ↑ Днепровское водохранилище. booksite.ru. [dostęp 2023-06-09]. (ros.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x Днепрогэс: история визитной карточки Запорожья. [w:] Наука и жизнь [on-line]. un-sci.com, 2019-08-27. [dostęp 2023-06-08]. (ros.).
- ↑ a b c d e f g h Marek Henzler: Jak Rosjanie wysadzili zaporę na Dnieprze. [w:] Historia [on-line]. polityka.pl, 2014-08-11. [dostęp 2023-06-09]. (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m ДнепроГЭС, Запорожье. ua.igotoworld.com. [dostęp 2023-06-08]. (ros.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Tama, przemysł i zbrodnia. gdanskstrefa.com, 2023-06-06. [dostęp 2023-06-08]. (pol.).
- ↑ Alexander Smith: Kakhovka dam destruction poses threat to homes, water supplies and a nuclear plant. [w:] War in Ukraine [on-line]. nbcnews.com, 2023-06-06. [dostęp 2023-06-09]. (ang.).
- ↑ The Project Gutenberg eBook of Is Tomorrow Hitler’s?, by Hubert Renfro Knickerbocker. gutenberg.org. [dostęp 2023-06-09]. (ang.).
- ↑ Tomasz Poller: Światowy rekord lania betonu. eko.org.pl. [dostęp 2023-06-08]. (pol.).
- ↑ До 100 тисяч осіб загинули від підриву «Дніпрогесу» за наказом Сталіна.
- ↑ a b c d e f g W ciągu godziny zabili 120 tys. ludzi! NKWD. reporters.pl, 2020-02-07. [dostęp 2023-06-09]. (pol.).
- ↑ Наукова періодика України – НБУВ Національна бібліотека України імені В. І. Вернадського [online], www.nbuv.gov.ua [dostęp 2017-11-22].
- ↑ Ф. Пігідо-Правобережний. «Велика Вітчизняна війна». Спогади та роздуми очевидця. Кijów: Смолоскип, 2002. (ukr.).
- ↑ Румме А. В. Скажите людям правду. „Социологические исследования”. 9, 1990. (ros.).
- ↑ http://www.youtube.com/watch?v=2Zd46RVk1g8 – wiec 18 sierpnia 2013 roku.
- ↑ У Запоріжжі почали «декомунізувати» ДніпроГЕС. radiosvoboda.org, 2016-04-19. [dostęp 2023-06-09]. (ukr.).
- ↑ Російські загарбники завдали ракетного удару по ДніпроГЕС – обстежуються конструкції греблі. zptown.zp.ua, 2024-03-22. [dostęp 2024-03-23]. (ukr.).
- ↑ a b c Kateryna Hodunowa: Ukrhydroenergo: One station of Dnipro Hydroelectric Power Plant in critical state. kyivindependent.com, 2024-03-22. [dostęp 2024-03-23]. (ang.).
- ↑ a b c Ołena Gonczarowa, Martin Fornusek: Zaporizhzhia’s Dnipro Hydroelectric Power Plant hit amid Russian attack on energy infrastructure. kyivindependent.com, 2024-03-22. [dostęp 2024-03-23]. (ang.).