Dubnica Kurpiowska

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Dubnica Kurpiowska
kolonia wsi
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Powiat

sokólski

Gmina

Kuźnica

Część miejscowości

Wołyńce

Strefa numeracyjna

85

Kod pocztowy

16-123[2]

Tablice rejestracyjne

BSK

SIMC

0033531[3]

Położenie na mapie gminy Kuźnica
Mapa konturowa gminy Kuźnica, blisko górnej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „Dubnica Kurpiowska”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko prawej krawędzi u góry znajduje się punkt z opisem „Dubnica Kurpiowska”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Dubnica Kurpiowska”
Położenie na mapie powiatu sokólskiego
Mapa konturowa powiatu sokólskiego, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Dubnica Kurpiowska”
Ziemia53°35′32″N 23°37′35″E/53,592222 23,626389[1]

Dubnica Kurpiowskakolonia wsi Wołyńce w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie sokólskim, w gminie Kuźnica[3][4].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Przed rozbiorami Rzeczypospolitej Obojga Narodów obszar Dubnicy znajdował się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. W XVI w. odnotowano nazwy Dubnica Wielka, Dubnica Mała[5]. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydanym w 1900 Dubnica została opisana jako przysiółek wsi Chorościany wraz z fermą, uroczyskiem i obrębem leśnym. Na początku XX w. Dubnica należała do gminy Hrebnica w powiecie sokólskim guberni grodzieńskiej[6]. Nazwa miejsca w języku białoruskim (także w miejscowym tzw. języku prostym) oznacza stary las dębowy[7].

Folwark należał do Rosjan. Został sprzedany na mocy instrukcji z 1865 jako jeden z 19 folwarków dawnych dóbr stołowych polskiego króla[8]. 12 maja 1871 gubernialny leśniczy sprzedał radcy stanu Jewgrafowi Nikanorowiczowi Kurłowowi państwowy rewir leśny – dubnicką daczę o powierzchni ponad 280 ha. Po śmierci Kurłowa majątek Dubnica odziedziczył jego najstarszy syn Jewgienij. Tak jak ojciec nie osiadł w majątku i nie prowadził go, ale czerpał z niego zyski. W 1905 majątek Dubnica obejmowało 150 ha zarośli i nieużytków oraz 109 ha lasów. Od 1905 Jewgienij Kurłow wyprzedawał grunty. Największa transakcja została przeprowadzona w 1906: ok. 209 ha majątku Dubnica wykupiła piętnastoosobowa spółka włościańska. W 1914 Kurłow sprzedał pozostały majątek (57 ha) mieszczance Aleksandrze Iwanownie Romańczuk[9].

W latach 1914–1918 w pobliżu fortów grodzieńskich w północno-wschodniej części gminy Kuźnica wycięto ponad 1000 ha drzewostanu[10]. Obszar ten nazywano Dzikimi Polami. Ludność z sąsiednich wsi (Wołyńce, Kuścińce i Zajzdra) wypasała tu konie i bydło[11]. Włościanie np. ze wsi Saczkowce liczyli, że władze państwowe sprzedadzą im użytkowany od dawna dubnicki las na dogodnych warunkach. Nie osiągnąwszy tego celu, wielokrotnie składali podania do starostwa w Sokółce i do posłów, np. z BBWR[9].

W 1918 Dubnicę jako majątek pocierkiewny (las dubnicki należał w większości do męskiego monasteru Świętych Borysa i Gleba w Grodnie) został przejęty przez Skarb Państwa. Włączono go do Nadleśnictwa Czarnowieś. Okoliczni mieszkańcy planowali wykupić grunty, które dotąd eksploatowali. W 1929 w Powiatowym Urzędzie Ziemskim w Sokółce złożono wniosek o parcelację majątku państwowego „uroczysko Dubnica”. Należało wówczas do gmin Nowy Dwór i Kuźnica. Parcelacji poddano ponad 360 ha gruntów. W 1930 27 osób z gmin Kuźnica, Nowy Dwór i Suchowola zawnioskowało o zakup rozparcelowanego obszaru. Niektórzy z nich powoływali się na służbę wojskową w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Jednak Urząd Ziemski w Białymstoku, powołując się na art. 51 ustawy z 28 grudnia 1925, udostępnił 29 parcel (z wyłączeniem jednej do użytku wspólnego) na sprzedaż włościanom z przeludnionej Kurpiowszczyzny[12]. Oferowano po 2 ha ziemi[7][10]. Wartość majątku Dubnica obniżono o 35% (ok. 440 zł za 1 ha), tłumacząc to poleśnym charakterem obszaru, który, zanim zostanie zasiedlony, musi być wykarczowany, należy usunąć kamienie i wykonać orkę. Nabywcy działek mieli wpłacić 10% zadatku. Kwotę zakupu rozłożono na raty na 41 lat. Na transport materiałów budowlanych koleją kurpiowskim osadnikom przyznano pożyczkę. Władze wojewódzkie planowały zapewnić osadnikom narzędzia do zrobienia studziennych rur betonowych, pustaki i dachówki, jak również pomoc doświadczonych betoniarzy[9]. Z oferty skorzystali osadnicy z powiatu ostrołęckiego, ze wsi: Pianki, Podgórne, Szablaki Puszczańskie, Pupkowizna, Kulowce, Krusza, Popiołki Puszczańskie, Kuzie, Gawrychy, Niedźwiedź, Wyk. Nosili typowo kurpiowskie nazwiska jak Zyśk i Bączek[13]. Ziemię na sprzedaż wyznaczono w trójkącie między miejscowościami Grodno, Kuźnica i Nowy Dwór. W latach 1931–1932 osadnicy z Kurpiowszczyzny założyli w Dubnicy kilkadziesiąt gospodarstw. Finalnie powstało 86 domostw[10]. Zabudowania przewieziono z Kurpi, transportując rozłożone na elementy budynki ze stacji kolejki wąskotorowej w Łysych do stacji w Łomży, a następnie koleją normalnotorową do stacji w Kuźnicy[7]. Dotychczasowi mieszkańcy okolic obawiali się osadników, powołując się na teksty Aleksandra Połujańskiego o mściwych i dzikich Kurpiach dostępne w miejscowej bibliotece. Obawy okazały się bezpodstawne[11]. Nowa wieś otrzymała nazwę Dubnicy Kurpiowskiej z powodu osadnictwa kurpiowskiego[14]. Na zimę Kurpie wracali w rodzinne strony, z wiosną przyjeżdżali na nowe gospodarstwa, by się urządzić[13]. Dotacje z Państwowego Banku Rolnego pozwalały na budowę drewnianych domów (2 pokoje, kuchnia, składzik)[13][15]. Jednak ta pomoc nie wpłynęła na zwiększenie zamożności osadników, którzy przez wiele lat doświadczali biedy. Brakowało m.in. wody, mimo że wykonano studnie (aż do 70 m głębokości)[15].

Według spisu powszechnego z 1921 w Dubnicy (wówczas w gminie Nowy Dwór) był folwark, w kolonii zaś mieszkały 62 osoby: 26 mężczyzn i 36 kobiet (47 rzymskich katolików i 15 prawosławnych), wszyscy narodowości polskiej. Istniało wówczas 9 budynków mieszkalnych[16]. W 1933, gdy gminy wiejskie podzielono na gromady, Dubnica Kurpiowska znalazła się w gminie Nowy Dwór[17].

W 1936 dokonano parcelacji reszty majątku Dubnica o powierzchni ok. 85 ha, przeprowadzając upełnorolnienie karłowatych gospodarstw w Saczkowcach i Kulowcach w gminie Kuźnica. Stworzono 33 działek o powierzchni 1–4 ha dla małorolnych gospodarzy (niemal wszyscy byli rzymskimi katolikami) oraz parcelę o powierzchni ok. 2 ha z przeznaczeniem na szkołę. Przeprowadzona w międzywojniu sprzedaż i parcelacja pocerkiewnego majątku Dubnica najpierw osadnikom z Kurpi Zielonych, a potem włościanom katolikom z okolicy, miała na celu zwiększenie odsetka osadników polskich na niekorzyść prawosławnej mniejszości białoruskiej i była efektem polityki państwa polskiego[9].

Do 1937 powstała czteroklasowa szkoła, przy której mieszkał nauczyciel. Większość osadników miała zbudowane domy i uprawiała rolę. Do wsi sprowadzono kowala, który założył kuźnię. Funkcjonowała prywatna spółdzielnia umożliwiająca zakup artykułów spożywczych. Wieś należała do parafii św. Jana Chrzciciela w Nowym Dworze[13]. Taka jest współczesna przynależność parafialna osady[18].

W okresie II wojny światowej mieszkańcy wsi byli wywożeni do obozu karnego w Sokółce, aresztu w Nowym Dworze, karnych obozów pracy oraz Auschwitz-Birkenau. Podczas okupacji niemieckiej przesiedlano ludność m.in. do majątku Krzysztoforowo. Niemcy nakazali wysiedlić wsie sąsiadujące z lasami, a domy rozebrać. Zarządzenie nie zostało w pełni zrealizowane, dlatego powracający do domów po wycofaniu się Niemców i wkroczeniu Armii Czerwonej ludzie mieli gdzie mieszkać[13].

W czasie wojny we wsi ukrywał się Szepsel Alpern[19].

W latach 1944–1948 mieszkańcy byli wywożeni na Sybir[10]. W 1944 wieś została włączona do ZSRR[17]. W 1948 część wsi Dubnica wróciła do Polski. Zmiany granic wpłynęły na dezintegrację osadników i wyludnienie wsi[10] oraz utratę statusu gromady, jaki posiadała od 1933 (włączono ją do gromady Chworościany)[20]. Mieszkańcy zostali zmuszeni do wyjazdu na Ziemie Odzyskane jako repatrianci zza Buga. Wyjazdy zorganizowano w 1946[13]. Do dziś w Dubnicy pozostały ruiny obór z głazów i kamienia. Istnieje tu 6 domów, połowa jest zamieszkała, ale ludzie zameldowani w Wołyńcach[10]. Administracyjnie jest to kolonia wsi Wołyńce[17].

Jesienią 1954 weszła w skład nowo utworzonej gromady Wołyńce[21], a po jej zniesieniu 1 stycznia 1958 do gromady Kuźnica[22]. Od 1973, na skutek zerwania naturalnych powiązań komunikacyjnych z gminą Nowy Dwór, miejscowość włączono do gminy Kuźnica[23].

W latach 1975–1998 kolonia administracyjnie należała do województwa białostockiego.

Nazwa miejscowości[edytuj | edytuj kod]

Skorowidz z 1924[16], jak też oficjalne spisy miejscowości z lat 1962[24] i 1967[25] podają nazwę Dubnica. Przymiotnik Kurpiowska pojawił w urzędowym wykazie nazw dopiero w 1980[26]. Zmiany nazwy dokonano z naruszeniem prawa, tj. bez zasięgnięcia opinii mieszkańców i ogłoszenia decyzji w „Monitorze Polskim”. Nazwa nie jest zwyczajowa, a przeniesiona z odgórnego projektu kolonizacyjnego uroczyska Dubnica. Pisarz Józef Rybiński pochodzący z niedalekiej katolickiej wsi Saczkowce napisał: Od niepamiętnych czasów Puszcza Dubnicka była nasza. (...) nie jakichś tam Kurpiów, których jeszcze tu nie ma, jeszcze ich nie widzieliśmy, a już tę naszą Dubnicę „Kurpiowską” w rządowych papierach nazywają[11]. Przymiotniki typu śląski, kaszubski, mazurski, mazowiecki, warmiński itp. używane w nazewnictwie miejscowości mają informować, że dana wieś leży na obszarze regionu o takiej nazwie. Tymczasem z Dubnicy do skraju Puszczy Zielonej jest około 100 km. Ponadto w Polsce nie ma żadnej innej miejscowości z przymiotnikiem Kurpiowski w nazwie. Wątpliwe jest także, czy zaledwie kilkunastoletni epizod osadniczy można w skali pięciuset lat aż tak w nazwie uprzywilejowywać. Możliwe, że w wykazie z 1980[26] na Dubnicę Kurpiowską przemianowano grunty dawnej kolonii i folwarku Dubnica w gm. Nowy Dwór lub Dubnicy Małej w gm. Kuźnica (wymienionych w spisie z 1921[16]), czyli nie grunty późniejszej powstałej na uroczysku Dubnica nowej wsi, zamieszkiwanej przez jakiś czas przez Kurpiów. W odniesieniu do tej ostatniej Józef Rybiński zapisał: Dziś porasta tam prawie pięćdziesięcioletni las. Półwiekowa Puszcza... Dubnicka, a nie Kurpiowska. Współcześnie mieszkańcy wsi pytani o to, gdzie była Dubnica Kurpiowska, wskazują las za granicznym drutem kolczastym, nie swoje (4 zamieszkane z 6 istniejących) domy. Wątpliwości co do zasadności obecnej nazwy przedstawia Jarosław Janowicz[27].

Zapewne wątpliwości nazewnicze spowodowały włączenie nazwy Dubnica Kurpiowska do 62 nazw przewidzianych do weryfikacji w 2009 przez Komisję Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych[28]. Nie powrócono do nazwy Dubnica, gdyż komisja nie przekazała władzom gminy argumentacji[29]. Zgodnie z ustawą o kształcie nazewnictwa ostatecznie decyduje komisja[30]. W praktyce w opisanym przypadku zadziałały mechanizmy z weryfikacji w 1995. Podnoszono wówczas, że inicjatorzy weryfikacji powołują się na tradycje Wielkiego Księstwa Litewskiego, choć proponowane zmiany w ogromnej większości dotyczą przywrócenia nazw miejscowości w brzmieniu białoruskojęzycznym[31]. Nie wyjaśniano, że Wielkie Księstwo Litewskie było osobnym państwem, z językiem ruskim jako (jedynym) urzędowym niemal do roku 1700.

Wspomniany Józef Rybiński pisze o miejscowej toponimii: Asakowa Hara [góra] to najwyższe wzniesienie nie tylko nad Puszczą Dubnicką, ale i nad całą naszą okolicą (...). Pozostały nazwy: Giełogiery, Krapiwny Dół, Bierozowy Łuh, Monastyrskie Błota, Bahon, Stary Nadzieł i Nowy Nadzieł, Dubnicki Łuh (łuh – podmokła łąka) i inne[11]. Nazewnictwo Dubnica Kurpiowska wiązać się może z konkurencyjnym wobec lokalnej tożsamości opartej o język prosty[32][33] projektem włączenia wsi ze wschodniej Białostocczyzny do tożsamości kurpiowsko-podlaskiej. Umieszczenie nazwy Dubnica Kurpiowska w oficjalnym spisie nazw dopiero w 1980 wiąże się z pararelnym zjawiskiem upodlasiania całej Białostocczyzny[27].

Kryzys migracyjny[edytuj | edytuj kod]

Z powodu pogranicznego położenia kolonia jest miejscem migracji w związku z kryzysem migracyjnym na granicy Polski z Białorusią[34][35].

Pozostałości[edytuj | edytuj kod]

Przy drodze ze wsi Kuścińce do Dubnicy umieszczono głaz upamiętniający granicę między Polską a ZSRR. Na tablicy znajduje się inskrypcja o treści: W tym miejscu w latach 1944–48 przebiegała narzucona przez aliantów granica między Polską a ZSRS. 15–16 maja 1948 roku w Zielone Świątki nastąpiło niewielkie przesunięcie granicy na wschód. W Gminie Kuźnica do macierzy powróciły wsie: Nowodziel. Tołcze, Szymaki, Klimówka, Dubnica. Niestety 19 miejscowości z naszej wspólnoty parafialno-gminnej oraz Kresy Wschodnie pozostały poza Polską[36]. Poniżej wymieniono nazwisko mieszkańca Dubnicy Faustyna Zyska. W maju 1948 został uprowadzony z własnego gospodarstwa przez sowieckich żołnierzy i zamordowany w Rosji[37][38]. Głaz jest punktem na Szlaku Pamięci Narodowej „Granica 1944–1948”[36].

W Dubnicy stoi też krzyż upamiętniający osadnictwo kurpiowskie, który został ustawiony w 1931[13][37].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 26773
  2. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1482 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  3. a b GUS. Rejestr TERYT
  4. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  5. Jerzy Wiśniewski, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, „Acta Baltico-Slavica”, 11, 1977, s. 29.
  6. Dubnica, [w:] Bronisław Chlebowski, Józef Krzywicki (red.), Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 15, dir.icm.edu.pl, Warszawa 1900, s. 446 [dostęp 2022-07-19].
  7. a b c Jacek Pawłowski, Co wiąże przyjaźń i dąb [online], czarnowiec.pl, 27 marca 2022 [dostęp 2022-07-19] (pol.).
  8. Jerzy Wiśniewski, Osadnictwo tatarskie w Sokólskiem i na północnym Podlasiu, „Rocznik Białostocki”, 16, 1991, s. 325–405.
  9. a b c d Janusz Danieluk, Zmiany własnościowe jako aspekt polityki narodowościowej na pograniczu polsko-białoruskim w świetle dziejów majątku państwowego Dubnica, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, 57 (2), 2022, s. 27–59, DOI10.12775/SDR.2022.2.02, ISSN 2353-6403 [dostęp 2023-04-13] (pol.).
  10. a b c d e f Krzysztof Pawłowski, Kuźnica. Szkic historyczny. Trudne dzieje Pogranicza, [w:] M. Dąbski, P. Szwarczewski (red.), Przyrodnicze oblicza Ziemi Kuźnickiej, Warszawa 2011, s. 81–94.
  11. a b c d Józef Rybiński, Słońce na miedzy, Olsztyn–Białystok 1979.
  12. Grzegorz Rąkowski: Polska Egzotyczna I. Pruszków: Oficzyna Wydawnicza 'Rewasz', 2019, s. 177. ISBN 978-83-8122-006-4.
  13. a b c d e f g Dominik Zyśk, Kurpiowscy osadnicy – jak Kurpie zdobywali dziki… wschód, „Kurpie” (60), 2017, s. 17–26.
  14. Z. Zalesko, Dubnica. Nadzieja na lepsze życie, „Sokólskie Zeszyty Historyczne”, 8, 1993.
  15. a b Walerian Bujnowski, Powiat sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939.
  16. a b c Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. 5: Województwo białostockie, Warszawa 1924, s. 75 [dostęp 2022-07-19] (ang.).
  17. a b c Witold Jemielity, Podziały administracyjne powiatów sokólskiego i dąbrowskiego w latach 1919–2000, „Studia Łomżyńskie” (13), 2002, s. 119–146.
  18. Opis parafii na stronie diecezji
  19. Pierwsi sokólscy ubecy [FOTO, WIDEO] [online], isokolka.eu [dostęp 2022-07-25] (pol.).
  20. Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., Warszawa 1952.
  21. Uchwała Nr 22/V Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 4 października 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu sokólskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 30 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 4 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 2 grudnia 1954 r., Nr. 10, Poz. 49)
  22. Uchwała Nr 11/5 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 20 września 1957 r. sprawie zniesienia i utworzenia niektórych gromad w województwie białostockim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 5 grudnia 1957 r., Nr. 4, Poz. 12)
  23. Uchwała Nr XXI/72/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 9 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie białostockim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z dnia 2 stycznia 1973, Nr 1, Poz. 1).
  24. Skorowidz nazw miejscowości województwa białostockiego, Dodatek do Dziennika Urzędowego nr 6 WRN w Białymstoku, Białystok 1962.
  25. Spis miejscowości PRL, 1967 r.
  26. a b Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce, t. 1–3, 1980–1982.
  27. a b Jarosław Janowicz, Likwidacja oficjalnego nazewnictwa miejscowości Białostocczyzny pochodzenia białoruskiego przez administrację rządową w latach 1921–2004. Dokumenty, komentarze, Scripta Manent, 2004, s. 184–185, 272.
  28. Wykaz 62 nazw miejscowości Białostocczyzny uznanych w 2009 r. przez Komisję Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych za nieprawidłowe i wprowadzone z naruszeniem prawa
  29. Jarosław Janowicz, Jak Kruhłe Krągłym się stało, „Czasopis” (7–8), 2012, s. 43.
  30. Ustawa z dnia 29 sierpnia 2003 r. o urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych, Dz. U. z 2019 r. poz. 1443, Dz. U. 2003 Nr 166 poz. 1612 [online].
  31. p, Prawidłowa znaczy białoruska?, „Gazeta Współczesna” (123), 28 czerwca 1995, s. 1.
  32. Oleg Łatyszonek, Dlaczego nie „po swojemu”. Rozważania o społecznej roli i przyszłości wschodniosłowiańskich języków wschodniej Białostocczyzny, „Pogranicze. Studia Społeczne”, 32, 2018, s. 83–97, DOI10.15290/pss.2018.32.06 [dostęp 2023-04-13].
  33. Haworym pa prostu? [online], isokolka.eu [dostęp 2023-04-13] (pol.).
  34. Granica polsko-białoruska. Aktywiści alarmują, że zaginęło 4-letnie dziecko migrantów. Straż Graniczna odpowiada [online], Wprost, 7 grudnia 2021 [dostęp 2022-07-19] (pol.).
  35. Straż Graniczna odpowiada na artykuł Gazety Wyborczej. "Nie było żadnych dzieci" [online], PolskieRadio.pl [dostęp 2022-07-19].
  36. a b Martyna Tochwin, Na dawnej granicy Polski i ZSRR odsłonięto 10-tonowy głaz. W historycznym miejscu spotkali się mieszkańcy i przedstawiciele władz [online], Sokółka Nasze Miasto, 8 czerwca 2021 [dostęp 2022-07-19] (pol.).
  37. a b Skąd Kurpie pod Kuźnicą [FOTO] [online], isokolka.eu [dostęp 2022-07-19] (pol.).
  38. Edward Horsztyński, Zostali przekroczeni przez granicę. 70 lat temu wrócili do Polski z sowieckiego „raju” [online], Info Sokółka [dostęp 2022-07-19] (pol.).