Homininae

	Homininae
	J.E. Gray, 1825
	; Przedstawiciel podrodziny – szympans zwyczajny (Pan troglodytes)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy wąskonose
Nadrodzina	człekokształtne
Rodzina	człowiekowate
Podrodzina	Homininae
	Typ nomenklatoryczny
	Homo Linnaeus, 1758
Synonimy
	Inermis Blumenbach, 1779; Bimanus Blumenbach, 1791; Bimana Lawrence, 1807; Humania Rafinesque, 1815; Hominina: J.E. Gray, 1825; Hominina: Bonaparte, 1838; Hominideæ: Lesson, 1842; Homininæ: Blyth, 1863; Archencephala R. Owen, 1858; Anthropini Huxley, 1864; Erecti Carus, 1868; Homines: Winge, 1895; Hominoidea: Gregory & Hellman, 1923; Anthropopithecidæ Anthony & Coupin, 1931; Pithecanthropinæ Anthony & Coupin, 1931; Australopithecinae Gregory & Hellman, 1939; Gorillidae Frechkop, 1943; Pithecanthropidae: Deraniyagala, 1957; Pithecanthropinae: Deraniyagala, 1957; Homininae: Delson & Andrews, 1975; Hominini: Delson & Andrews, 1975; Hominina: Delson & Andrews, 1975; Hominino: Delson, 1977; Paninae Delson, 1977; Panino: Delson, 1977; Panidae: Schwartz, 1986; Gorillina: M. Goodman, Tagle, Fitch, Bailey, Czelusniak, Koop, Benson & Slightom, 1990; Helacytidae Van Valen & Maiorana, 1991; Praeanthropinae Cela-Conde & Altaba, 2002;
Rodzaje
	12 rodzajów (w tym 9 wymarłych) – zobacz opis w tekście
	12 rodzajów (w tym 9 wymarłych) – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Homininae – podrodzina ssaków naczelnych z rodziny człowiekowatych (Hominidae).

Podział systematyczny

Do podrodziny należą następujące współcześnie występujące rodzaje^[24]^[25]^[26]:

Gorilla I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1852 – goryl
Pan Oken, 1816 – szympans
Homo Linnaeus, 1758 – człowiek – jedynym żyjącym współcześnie przedstawicielem jest Homo sapiens Linnaeus, 1758 – człowiek rozumny

Opisano również rodzaje wymarłe:

Anadoluvius Sevim-Erol, Begun, Sözer, Mayda, van den Hoek Ostende, R.M.G. Martin & Alçiçek, 2023^[27] – jedynym przedstawicielem był Anadoluvius turkae (Güleç, Sevim, Pehlevan & Kaya, 2007)
Ardipithecus White, Suwa & Asfaw, 1995^[28]
Australopithecus Dart, 1925^[29]
Chororapithecus Suwa, Kono, Katoh, Asfaw & Beyene, 2007^[30] – jedynym przedstawicielem był Chororapithecus abyssinicus Suwa, Kono, Katoh, Asfaw & Beyene, 2007
Kenyanthropus M.G. Leakey, Spoor, F.H. Brown, Gathogo, Kiarie, Merode & McDougall, 2001^[31] – jedynym przedstawicielem był Kenyanthropus platyops M.G. Leakey, Spoor, F.H. Brown, Gathogo, Kiarie, Merode & McDougall, 2001
Nakalipithecus Kunimatsu, Nakatsukasa, Sawada, Sakai, M. Hyodo, H. Hyodo, Itaya, Nakaya, Saegusa, Mazurier, Saneyoshi, Tsujikawa, Yamamoto & Mbua, 2007^[32] – jedynym przedstawicielem był Nakalipithecus nakayamai Kunimatsu, Nakatsukasa, Sawada, Sakai, M. Hyodo, H. Hyodo, Itaya, Nakaya, Saegusa, Mazurier, Saneyoshi, Tsujikawa, Yamamoto & Mbua, 2007
Orrorin Senut, Pickford, Gommery, Mein, Cheboi & Coppens, 2001^[33] – jedynym przedstawicielem był Orrorin tugenensis Senut, Pickford, Gommery, Mein, Cheboi & Coppens, 2001
Paranthropus Broom, 1938^[34]
Sahelanthropus Brunet, Guy, Pilbeam, Mackaye, Likius, Ahounta, Beauvilain, Blondel, Bocherens, Boisserie, Bonis, Coppens, Dejax, Denys, Duringer, Eisenmann, Fanone, Fronty, Geraads, Lehmann, Lihoreau, Louchart, Mahamat, Merceron, Mouchelin, Otero, Peláez-Campomanes, De Leon, Rage, Sapanet, Schuster, Sudre, Tassy, Valentin, Vignaud, Viriot, Zazzo & Zollikofer, 2002^[35] – jedynym przedstawicielem był Sahelanthropus tchadensis Brunet, Guy, Pilbeam, Mackaye, Likius, Ahounta, Beauvilain, Blondel, Bocherens, Boisserie, Bonis, Coppens, Dejax, Denys, Duringer, Eisenmann, Fanone, Fronty, Geraads, Lehmann, Lihoreau, Louchart, Mahamat, Merceron, Mouchelin, Otero, Peláez-Campomanes, De Leon, Rage, Sapanet, Schuster, Sudre, Tassy, Valentin, Vignaud, Viriot, Zazzo & Zollikofer, 2002

Uwagi

↑ ^a ^b ^c Definiacja taksonu nie opiera się na nazwie rodzajowej.
↑ Typ nomenklatoryczny: Anthropopithecus de Blainville, 1839 (= Pan Oken, 1816).
↑ Typ nomenklatoryczny: Pithecanthropus Dubois, 1894 (= Homo Linnaeus, 1758).
↑ Typ nomenklatoryczny: †Australopithecus Dart, 1925.
↑ Typ nomenklatoryczny: Gorilla I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1852.
↑ Typ nomenklatoryczny: Pan Oken, 1816.
↑ Typ nomenklatoryczny: Helacyton Van Valen & Maiorana, 1991 (= Homo Linnaeus, 1758).

Przypisy

↑ ^a ^b J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 344, 1825. (ang.).
↑ J.F. Blumenbach: Handbuch der Naturgeschichte: mit Kupfern. T. 1. Göttingen: Johann Christian Dieterich, 1779, s. 60. (niem.).
↑ J.F. Blumenbach: Handbuch der Naturgeschichte: mit Kupfern. Wyd. 5. Göttingen: Bey Johann Christian Dieterich, 1791, s. 49. (niem.).
↑ W. Lawrence: A short system of comparative anatomy. London: printed for Longman, Hurst, Rees, and Orme, 1807, s. xxii. (ang.).
↑ C.S. Rafinesque: Analyse de la nature, or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 53. (fr.).
↑ Ch.-L. Bonaparte. Synopsis Vertebratorum Systematis. „Nuovi Annali delle Scienze Naturali”. Anno I. 2, s. 111, 1838. (łac.).
↑ R.-P. Lesson: Nouveau Tableau du Règne Animal: Mammifères. Paris: Arthus Bertrand, 1842, s. 2. (fr.).
↑ E. Blyth: Catalogue of the Mammalia in the Museum Asiatic Society. Calcutta: Savielle & Cranenburgh, 1863, s. 1. (ang.).
↑ R. Owen. On the characters, principles of division, and primary groups of the class Mammalia. „Journal of the Proceedings of the Linnean Society of Zoology”. 2, s. 20, 1858. (ang.).
↑ T.H. Huxley. The structure and classification of the Mammalia. „Medical Times and Gazette”. 1864 (1), s. 153, 1864. (ang.).
↑ J.V. Carus: Handbuch der Zoologie. Cz. 1: Wirbelthiere, Mollusken und Molluscoiden. Leipzig: Wilhelm Engelmann, 1868, s. 68. (niem.).
↑ H. Winge: Jordfundne og nulevende aber (Primates) fra Lagoa Santa, Minas Geraes, Brasilien: med udsigt over pungdyrenes slægtskab. F. Dreyer: Kjøbenhavn, 1895, s. 12, seria: E. Museo Lundii. (duń.).
↑ W.K. Gregory & M. Hellman. Notes on the Type of Hesperopithecus haroldcookii Osborn. „American Museum novitates”. 53, s. 14, 1923. (ang.).
↑ ^a ^b R. Anthony & P. Coupin. Tableau résumé ́d’une classification générique des Primates fossiles et actuels. „Bulletin du Museum national d’histoire naturelle”. 2^e série. 3, s. 569, 1931. (fr.).
↑ W.K. Gregory & M. Hellman. The dentition of the extinct South African man-ape Australopithecus (Plesianthropus) transvaalensis Broom. A Comparative and Phylogenetic Study. „Annals of the Transvaal Museum”. 19 (4), s. 370, 1939. (ang.).
↑ Fascicule 1: Primates. W: S. Frechkop: Exploration du Parc National Albert. Cz. 1: Mammifères. Bruxelles: Institut des Parcs Nationaux du Congo Belge, 1943, s. 11. (fr.).
↑ ^a ^b P.E.P. Deraniyagala. The races of the Stone Age and of the ferrolithic of Ceylon. „Journal of the Ceylon Branch of the Royal Asiatic Society”. 5 (1), s. 1, 1957. JSTOR: 45377705. (ang.).
↑ ^a ^b ^c E. Delson & P. Andrews: Evolution and interrelationships of the catarrhine primates. W: W.P. Luckett & F.S. Szalay (redaktorzy): Phylogeny of the Primates. A Multidisciplinary Approach. New York: Plenum Press, 1975, s. 441. ISBN 978-1-4684-2166-8. (ang.).
↑ ^a ^b ^c E. Delson. Catarrhine phylogeny and classification: Principles, methods and comments. „Journal of Human Evolution”. 6 (5), s. 450, 1977. DOI: 10.1016/S0047-2484(77)80057-2. (ang.).
↑ J.H. Schwartz: Primate systematics and a classification ofthe order. W: D. Swindler & J. Erwin (redaktorzy): Comparative primate biology. Cz. 1: Ssystematics, evolution and anatomy. New York: Alan R. Liss, 1986, s. 32. ISBN 978-0-8451-4000-0. (ang.).
↑ M. Goodman, D.A. Tagle, D.H. Fitch, W. Bailey, J. Czelusniak, B.F. Koop, P. Benson & J.L. Slightom. Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids. „Journal of Molecular Evolution”. 30 (2), s. 265, 1990. DOI: 10.1007/BF02099995. (ang.).
↑ L.M. Van Valen & V.C. Maiorana, 1991. HeLa, a new microbial species. „Evolutionary Theory”. 10, s. 73, 1991. (ang.).
↑ C.J. Cela-Conde & Ch.R. Altaba. Multiplying genera versus movingspecies: a new taxonomicproposal for the family Hominidae. „South African Journal of Science”. 98 (5), s. 231, 2002. DOI: 10.10520/EJC97491. (ang.).
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).
↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 272. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ A. Sevim-Erol, D.R. Begun, Ç.S. Sözer, S. Mayda, L.W. van den Hoek Ostende, R.M.G. Martin & M.C. Alçiçek. A new ape from Türkiye and the radiation of late Miocene hominines. „Communications Biology”. 6 (842), s. 2, 2023. DOI: 10.1038/s42003-023-05210-5. (ang.).
↑ T.D. White, G. Suwa & B. Asfaw. Corrigendum: Australopithecus ramidus, a new species of early hominid from Aramis, Ethiopia. „Nature”. 375 (6526), s. 88, 1995. DOI: 10.1038/375088a0. (ang.).
↑ R.A. Dart. Australopithecus africanus: The man-ape of South Africa. „Nature”. 115 (2884), s. 195, 1925. DOI: 10.1038/115195a0. (ang.).
↑ G. Suwa, R.T. Kono, S. Katoh, B. Asfaw & Y. Beyene. A new species of great ape from the late Miocene epoch in Ethiopia. „Nature”. 448 (7156), s. 921, 2007. DOI: 10.1038/nature06113. (ang.).
↑ M.G. Leakey, F. Spoor, F.H. Brown, P.N. Gathogo, Ch. Kiarie, L.N. Merode & I. McDougall. New hominin genus from eastern Africa shows diverse middle Pliocene lineages. „Nature”. 410 (6827), s. 433, 2001. DOI: 10.1038/35068500. (ang.).
↑ Y. Kunimatsu, M. Nakatsukasa, Y. Sawada, T. Sakai, M. Hyodo, H. Hyodo, T. Itaya, H. Nakaya, H. Saegusa, A. Mazurier, M. Saneyoshi, H. Tsujikawa, A. Yamamoto & E. Mbua. A new Late Miocene great ape from Kenya and its implications for the origins of African great apes and humans. „Proceedings of the National Academy of Sciences”. 104 (49), s. 19220, 2007. DOI: 10.1073/pnas.0706190104. (ang.).
↑ B. Senut, M. Pickford, D. Gommery, P. Mein, K. Cheboi & Y. Coppens. First hominid from the Miocene (Lukeino Formation, Kenya) / Premier hominidé du Miocène (formation de Lukeino, Kenya). „Comptes Rendus de l’Académie des Sciences de Paris”. IIA, Sciences de la Terre et des planètes. 332 (2), s. 139, 2001. DOI: 10.1016/S1251-8050(01)01529-4. (ang. • fr.).
↑ R. Broom. The Pleistocene anthropoid apes of South Africa. „Nature”. 142 (3591), s. 379, 1938. DOI: 10.1038/142377a0. (ang.).
↑ M. Brunet, F. Guy, D.R. Pilbeam, H.T. Mackaye, A. Likius, D. Ahounta, A. Beauvilain, C. Blondel, H. Bocherens, J. Boisserie, L. Bonis, Y. Coppens, J. Dejax, C. Denys, P. Duringer, V. Eisenmann, G. Fanone, P. Fronty, D. Geraads, T. Lehmann, F. Lihoreau, A. Louchart, A. Mahamat, G. Merceron, G. Mouchelin, O. Otero, P. Peláez-Campomanes, M.P. De Leon, J. Rage, M. Sapanet, M. Schuster, J. Sudre, P. Tassy, X. Valentin, P. Vignaud, L. Viriot, A. Zazzo & C. Zollikofer. A new hominid from the Upper Miocene of Chad, Central Africa. „Nature”. 418 (6894), s. 145, 2002. DOI: 10.1038/nature00879. (ang.).

[nr-5] Definiacja taksonu nie opiera się na nazwie rodzajowej.

[15] Typ nomenklatoryczny: Anthropopithecus de Blainville, 1839 (= Pan Oken, 1816).

[17] Typ nomenklatoryczny: Pithecanthropus Dubois, 1894 (= Homo Linnaeus, 1758).

[18] Typ nomenklatoryczny: †Australopithecus Dart, 1925.

[20] Typ nomenklatoryczny: Gorilla I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1852.

[25] Typ nomenklatoryczny: Pan Oken, 1816.

[28] Typ nomenklatoryczny: Helacyton Van Valen & Maiorana, 1991 (= Homo Linnaeus, 1758).

[gray-1] J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 344, 1825. (ang.).

[blu79-2] J.F. Blumenbach: Handbuch der Naturgeschichte: mit Kupfern. T. 1. Göttingen: Johann Christian Dieterich, 1779, s. 60. (niem.).

[blu91-3] J.F. Blumenbach: Handbuch der Naturgeschichte: mit Kupfern. Wyd. 5. Göttingen: Bey Johann Christian Dieterich, 1791, s. 49. (niem.).

[law-4] W. Lawrence: A short system of comparative anatomy. London: printed for Longman, Hurst, Rees, and Orme, 1807, s. xxii. (ang.).

[raf-6] C.S. Rafinesque: Analyse de la nature, or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 53. (fr.).

[bon-7] Ch.-L. Bonaparte. Synopsis Vertebratorum Systematis. „Nuovi Annali delle Scienze Naturali”. Anno I. 2, s. 111, 1838. (łac.).

[les-8] R.-P. Lesson: Nouveau Tableau du Règne Animal: Mammifères. Paris: Arthus Bertrand, 1842, s. 2. (fr.).

[bly-9] E. Blyth: Catalogue of the Mammalia in the Museum Asiatic Society. Calcutta: Savielle & Cranenburgh, 1863, s. 1. (ang.).

[owen-10] R. Owen. On the characters, principles of division, and primary groups of the class Mammalia. „Journal of the Proceedings of the Linnean Society of Zoology”. 2, s. 20, 1858. (ang.).

[hux-11] T.H. Huxley. The structure and classification of the Mammalia. „Medical Times and Gazette”. 1864 (1), s. 153, 1864. (ang.).

[car-12] J.V. Carus: Handbuch der Zoologie. Cz. 1: Wirbelthiere, Mollusken und Molluscoiden. Leipzig: Wilhelm Engelmann, 1868, s. 68. (niem.).

[win-13] H. Winge: Jordfundne og nulevende aber (Primates) fra Lagoa Santa, Minas Geraes, Brasilien: med udsigt over pungdyrenes slægtskab. F. Dreyer: Kjøbenhavn, 1895, s. 12, seria: E. Museo Lundii. (duń.).

[gre&hel23-14] W.K. Gregory & M. Hellman. Notes on the Type of Hesperopithecus haroldcookii Osborn. „American Museum novitates”. 53, s. 14, 1923. (ang.).

[ant&cou-16] R. Anthony & P. Coupin. Tableau résumé ́d’une classification générique des Primates fossiles et actuels. „Bulletin du Museum national d’histoire naturelle”. 2^e série. 3, s. 569, 1931. (fr.).

[gre&hel39-19] W.K. Gregory & M. Hellman. The dentition of the extinct South African man-ape Australopithecus (Plesianthropus) transvaalensis Broom. A Comparative and Phylogenetic Study. „Annals of the Transvaal Museum”. 19 (4), s. 370, 1939. (ang.).

[fre-21] Fascicule 1: Primates. W: S. Frechkop: Exploration du Parc National Albert. Cz. 1: Mammifères. Bruxelles: Institut des Parcs Nationaux du Congo Belge, 1943, s. 11. (fr.).

[der-22] P.E.P. Deraniyagala. The races of the Stone Age and of the ferrolithic of Ceylon. „Journal of the Ceylon Branch of the Royal Asiatic Society”. 5 (1), s. 1, 1957. JSTOR: 45377705. (ang.).

[del_&_and-23] E. Delson & P. Andrews: Evolution and interrelationships of the catarrhine primates. W: W.P. Luckett & F.S. Szalay (redaktorzy): Phylogeny of the Primates. A Multidisciplinary Approach. New York: Plenum Press, 1975, s. 441. ISBN 978-1-4684-2166-8. (ang.).

[del-24] E. Delson. Catarrhine phylogeny and classification: Principles, methods and comments. „Journal of Human Evolution”. 6 (5), s. 450, 1977. DOI: 10.1016/S0047-2484(77)80057-2. (ang.).

[sch-26] J.H. Schwartz: Primate systematics and a classification ofthe order. W: D. Swindler & J. Erwin (redaktorzy): Comparative primate biology. Cz. 1: Ssystematics, evolution and anatomy. New York: Alan R. Liss, 1986, s. 32. ISBN 978-0-8451-4000-0. (ang.).

[goo&inni-27] M. Goodman, D.A. Tagle, D.H. Fitch, W. Bailey, J. Czelusniak, B.F. Koop, P. Benson & J.L. Slightom. Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids. „Journal of Molecular Evolution”. 30 (2), s. 265, 1990. DOI: 10.1007/BF02099995. (ang.).

[val&mai-29] L.M. Van Valen & V.C. Maiorana, 1991. HeLa, a new microbial species. „Evolutionary Theory”. 10, s. 73, 1991. (ang.).

[con&alt-30] C.J. Cela-Conde & Ch.R. Altaba. Multiplying genera versus movingspecies: a new taxonomicproposal for the family Hominidae. „South African Journal of Science”. 98 (5), s. 231, 2002. DOI: 10.10520/EJC97491. (ang.).

[mdd-31] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).

[Burgin&inni-32] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 272. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[Cichocki&inni-33] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[erol&inni-34] A. Sevim-Erol, D.R. Begun, Ç.S. Sözer, S. Mayda, L.W. van den Hoek Ostende, R.M.G. Martin & M.C. Alçiçek. A new ape from Türkiye and the radiation of late Miocene hominines. „Communications Biology”. 6 (842), s. 2, 2023. DOI: 10.1038/s42003-023-05210-5. (ang.).

[whi&inni-35] T.D. White, G. Suwa & B. Asfaw. Corrigendum: Australopithecus ramidus, a new species of early hominid from Aramis, Ethiopia. „Nature”. 375 (6526), s. 88, 1995. DOI: 10.1038/375088a0. (ang.).

[dar-36] R.A. Dart. Australopithecus africanus: The man-ape of South Africa. „Nature”. 115 (2884), s. 195, 1925. DOI: 10.1038/115195a0. (ang.).

[suwa&inni-37] G. Suwa, R.T. Kono, S. Katoh, B. Asfaw & Y. Beyene. A new species of great ape from the late Miocene epoch in Ethiopia. „Nature”. 448 (7156), s. 921, 2007. DOI: 10.1038/nature06113. (ang.).

[lea&inni-38] M.G. Leakey, F. Spoor, F.H. Brown, P.N. Gathogo, Ch. Kiarie, L.N. Merode & I. McDougall. New hominin genus from eastern Africa shows diverse middle Pliocene lineages. „Nature”. 410 (6827), s. 433, 2001. DOI: 10.1038/35068500. (ang.).

[kun&inni-39] Y. Kunimatsu, M. Nakatsukasa, Y. Sawada, T. Sakai, M. Hyodo, H. Hyodo, T. Itaya, H. Nakaya, H. Saegusa, A. Mazurier, M. Saneyoshi, H. Tsujikawa, A. Yamamoto & E. Mbua. A new Late Miocene great ape from Kenya and its implications for the origins of African great apes and humans. „Proceedings of the National Academy of Sciences”. 104 (49), s. 19220, 2007. DOI: 10.1073/pnas.0706190104. (ang.).

[sen&inni-40] B. Senut, M. Pickford, D. Gommery, P. Mein, K. Cheboi & Y. Coppens. First hominid from the Miocene (Lukeino Formation, Kenya) / Premier hominidé du Miocène (formation de Lukeino, Kenya). „Comptes Rendus de l’Académie des Sciences de Paris”. IIA, Sciences de la Terre et des planètes. 332 (2), s. 139, 2001. DOI: 10.1016/S1251-8050(01)01529-4. (ang. • fr.).

[bro-41] R. Broom. The Pleistocene anthropoid apes of South Africa. „Nature”. 142 (3591), s. 379, 1938. DOI: 10.1038/142377a0. (ang.).

[bru&inni-42] M. Brunet, F. Guy, D.R. Pilbeam, H.T. Mackaye, A. Likius, D. Ahounta, A. Beauvilain, C. Blondel, H. Bocherens, J. Boisserie, L. Bonis, Y. Coppens, J. Dejax, C. Denys, P. Duringer, V. Eisenmann, G. Fanone, P. Fronty, D. Geraads, T. Lehmann, F. Lihoreau, A. Louchart, A. Mahamat, G. Merceron, G. Mouchelin, O. Otero, P. Peláez-Campomanes, M.P. De Leon, J. Rage, M. Sapanet, M. Schuster, J. Sudre, P. Tassy, X. Valentin, P. Vignaud, L. Viriot, A. Zazzo & C. Zollikofer. A new hominid from the Upper Miocene of Chad, Central Africa. „Nature”. 418 (6894), s. 145, 2002. DOI: 10.1038/nature00879. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[a]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[b]

[14]

[c]

[d]

[15]

[e]

[16]

[17]

[18]

[19]

[f]

[20]

[21]

[g]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]