Język amami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
島口
Shima-guchi
Obszar

Japonia (Amami Ōshima)

Liczba mówiących

34 tys.

Pismo/alfabet

Pismo japońskie

Klasyfikacja genetyczna
Kody języka
ISO 639-3 ryn (Północny)
ans (Południowy)
kzg (Kikai)
tkn (Toku-no shima)
Glottolog amam1245
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język amami (amami: 島口 shima-yumuta; jap. 奄美語 amami-go) – język należący do grupy języków riukiuańskich[1][2], używany głównie w południowej części wyspy Amami Ōshima - miasto Setouchi (w tym wyspa Kakeroma, wyspa Uke i wyspa Yoro). Jest spokrewniony z językiem japońskim oraz z innymi językami riukiuańskimi, lecz nie na tyle, aby umożliwiało to swobodną komunikację. Język amami powoli wychodzi z użycia. Posługują się nim wyłącznie osoby dorosłe. W lutym 2009 roku został uznany przez UNESCO za „zdecydowanie zagrożony”.[3][4] Od lat 70. XX wieku rozprzestrzeniło się Ttonfutsugo ("język słodkiego ziemniaka"), będące połączeniem amami i języka japońskiego, a w dzisiejszych czasach amami zanika.

Klasyfikacja[edytuj | edytuj kod]

Ze względu na znaczne różnice względem języka japońskiego, język okinawski zazwyczaj jest klasyfikowany jako odrębny język, tworzący wraz z japońskim i innymi językami riukiuańskimi tzw. japońską rodzinę językową. Tradycyjnie jednak, zwłaszcza w samej Japonii, traktowany często bywa jako dialekt języka japońskiego[5][6].

  • Dialekt Amami Oshima[7]
    • Dialekt północnego Amami Oshima – miasto Amami, miasto Tatsugo, wioska Yamato, wioska Uken
      • Dialekt Sani – dystrykt Sani, Kasari-cho, miasto Amami. Jest to wyspa językowa, której system fonologiczny znacznie różni się od otaczających ją obszarów.
    • Dialekt południowego Amami Oshima - miasto Setouchi (w tym wyspa Kakeroma, wyspa Uke i wyspa Yoro)
  • Dialekt Kikaijima
    • Dialekt północnego Kikaijima - Onozu, Shidooke, Shiomichi
    • Dialekt południowego Kikaijima
      • Dialekt przedni: Bay, Nakazato itp.
      • Dialekt tylny – Ryoji Hana, Aden itp.
  • Dialekt Tokunoshimy
    • Dialekt północnej Tokunoshimy – Tokunoshima Machiyama itp.
    • Dialekt południowej Tokunoshimy – miasto Isen itp.
  • Dialekt Okinoerabujima
    • Dialekt północnej wyspy Okinoerabu – miasto Wadomari
    • Dialekt południowej wyspy Okinoerabu – Czina
  • Dialekt wyspy Yoron

Fonetyka[edytuj | edytuj kod]

Spółgłoski[edytuj | edytuj kod]

Dialekt północnego Amami Oshima[8][9]
dwuwargowe zębowe dziąsłowe zadzią-
słowe
podnie-
bienne
wargowo-
-miękko-
podnie-
bienne
miękko-
podnie-
bienne
języcz-kowe krtaniowe
zwarte p pj b bj t d k kj kw g ɡj ɡw q ʔ ʔj ʔw
nosowe m mj ʔm n ɴ
szczelinowe θ s z çj x,xj,xw h hj hw
zwarto-szczelinowe ts
półotwarte ɺ̠ ɺ̠j j w
drżące r

Samogłoski[edytuj | edytuj kod]

W przeciwieństwie do standardowego języka japońskiego język amami ma siedem samogłosek. To są kombinacje dyftongów w standardowym języku japońskim. Na wyspie Kikai dźwięk „ɨ” połączy się z „e”.

Dialekt północnego Amami Oshima[8][9]
Krótki Długi Nazalizacja[10]
Przednie Centralne Tylne Przednie Centralne Tylne Przednie Centralne Tylne
Wysokie i ɨ u iː ɨː uː i ɨ u
Średnio-wysokie                  
Środkowe e ɘ o eː ɘː oː e ɘ o
Średnio-niskie                  
Niskie   a     aː     a  


Dialekt południowego Amami Oshima[9]
Krótki Długi
Przednie Centralne Tylne Przednie Centralne Tylne
Wysokie i   u iː   uː
Średnio-wysokie            
Środkowe e   o eː   oː
Średnio-niskie            
Niskie   a     aː  

Gramatyka[edytuj | edytuj kod]

Słowo i przyrostek koniugacyjny są zbliżone do standardowego języka japońskiego, ale gramatyka jest bardziej fuzyjna i złożona niż w standardowym języku japońskim.

Partykuły[edytuj | edytuj kod]

W języku amami nie ma partykuły dla biernika.

Partykuły Przypadka Języka amami[11]
Partykuła Funkcja Przybliżone znaczenie
ga(が) remat rola mianownika, wywołanie rematu, może określać podmiot lub dopełnienie
nu(ぬ) funkcja dzierżawcza rola dopełniacza
?ci(ち)
kaci(かち)
kierunek ruchu przyimek do, ku
naNti(なんてぃ)
niN(なん)
zi(ずぃ)
kierunek ruchu, miejsce istnienia kilka innych funkcji
si(すぃ) miejsce akcji, narzędzie miejscownik, rola narzędnikowa, czym?
tu(とぅ) lista obiektów spójnik i lub z (wyłącznie przy łączeniu rzeczowników, nie całych zdań)
kara(から)
ra(ら)
początek lub przyczyna ponieważ, od, ze względu na
gadi(がでぃ) koniec rola przyimkowa do, aż do
gadiN(がでぃん) (~までに)

Przymiotnik[edytuj | edytuj kod]

Podstawowa forma większości przymiotników w dialekcie Sani kończy się na "ka". Jedyne znalezione do tej pory przykłady, które nie kończą się na ka, to "dobry”, "chcę”, "zły” i "duży”[12]. inna koniugacja jest zawsze z kopułą „ar”[13].

Odmiana przymiotnika regularnego(Dialekt Sani)[12]
Rdzeń Japoński Polski Bezokolicznik Przyszły możliwości Odmowa Powód
pëë- 早い、速い szybki pëë-ka pëë-ka-ri pëë-ka-ro pëë-ka-n pëë-ka-nu
taa- 高い wysoki taa-ka taa-ka-ri taa-ka-ro taa-ka-n taa-ka-nu
c’huu- 強い silny c’huu-ka c’huu-ka-ri c’huu-ka-ro c’huu-ka-n c’huu-ka-nu
yasï- 安い tani yasï-ka yasï-ka-ri yasï-ka-ro yasï-ka-n yasï-ka-nu
ikira- 少ない mały ikira-ka ikira-ka-ri ikira-ka-ro ikira-ka-n ikira-ka-nu
poora- 嬉しい szczęśliwy poora-ka poora-ka-ri poora-ka-ro poora-ka-n poora-ka-nu
uturu- 怖い bawić się uturu-ka uturu-ka-ri uturu-ka-ro uturu-ka-n uturu-ka-nu
Odmiana przymiotnika regularnego[14]
Rdzeń Japoński Polski łączący Przysłówek łączący Bezokolicznik 1 Bezokolicznik 2 Odmowa podkreślenie możliwości warunkowy łączący Przeszły
ta'asa- 高い wysoki ta'a-sara(ba) ta'a-ku ta'a-sa'a ta'a-saN ta'a-sari ta'a-saN ta'a-saru ta'a-saro'o ta'a-sarï ta'a-sa'atï ta'a-sa'ataN
'iQcjaN- 良い dobry
s'I'dasja 涼しい chłodny s'I'dasja-ra s'I'dasja-ku s'I'dasja-'a s'I'dasja-N s'I'dasja-ri s'I'dasja-N s'I'dasja-ru s'I'dasja-ro'o s'I'dasja-rï s'I'dasja-a'at s'I'dasja-'ataN


Czasownik[edytuj | edytuj kod]

Odmiana czasownika regularnego[15]
Rdzeń Japoński Polski Bezokolicznik Przyszły 1 Przyszły 2 Przeszły 1 Przeszły 2 Przeszły 3 Rozkazujący łączący Odmowa Jussywny Zakazujący
narab- 並ぶ uszeregować się narab-i narab-juri narab-jun nara-dan nara-da nara-dï narab-ï narab-ïba narab-an narab-oo narab-una
kam- 食べる(噛む) jeść kam-i kam-juri kam-jun ka-dan ka-da ka-dï kam-ï kam-ïba kam-an kam-oo kam-una
tat- 立つ stać tac-i tac-juri tac-jun tac-cjan tac-cja tac-ci tat-ï tat-ïba tat-an tat-oo tat-una
kucc- 殺す zabić, bić kucc-i kucc-juri kucc-jun kuc-cjan kuc-cja kuc-ci kucc-ï kucc-ïba kucc-an kucc-oo kucc-una
izi- 出る wychodzić izi-ri izi-ri izi-n izi-tan izi-ta izi-tï izi-rï izi-rïba izi-ran izi-roo izi-nna
nagï- 投げる rzucić nagï-ri nagï-ri nagï-n nagï-tan nagï-ta nagï-tï nagï-rï nagï-rïba nagï-ran nagï-roo nagï-nna
këë- 掛ける powiesić këë-ri këë-ri kë-n këë-tan këë-tan këë-tï këë-rï këë-rïba këë-ran këë-roo kë-nna
Odmiana czasownika regularnego(Dialekt Sani)[12]
Rdzeń Japoński Polski Przyszły 1 Przyszły 2 Bezokolicznik Przeszły 1 Przeszły 2 Rozkazujący Odmowa Jussywny Zakazujący
tub- 飛ぶ latać tub-yun - tub-i tud-a tud-ï tub-ï tub-an tub-o tub-una
asïb- 遊ぶ bawić asïb-yun asïb-yuri asïb-i asïd-a asïd-ï asïb-ï asïb-an asïb-o asïb-una


Słowo[edytuj | edytuj kod]

Słowo Języka amami[8][9][12][16]
Amami Sani Japoński Polski
きも こーろ umysł
とぅり kurczak
い'と ぬいちゅ nic
ぱり igła
とほ
ぱなし ぱなし mowa
かみ かび papier
まんでぃ、しった~ やなか たくさん dużo, wiele
ちゅ osoba
あぶみ 危うく
ぱじ はず
なだ なだ
やい 痛む(痛い)
ぽしゃ 包丁
おだ
いゆ ryba
ぱて
とおげ
はあん
やどぅり 小屋 chata
dom
みせ みしや sklep
Słowo rodziny[8][9][12][16]
Amami Sani Japoński Polski
うわくぁ、やにんじょ、やーぬちゃ きんずく(=近族)、ぴき、ちゅぴき 家族、身内 rodzina
うや rodzice
くわ、わらべん dziecko
いんがぬ、くわ、くわいんがぬ 息子 syn
うなぐぬ、くわ、うなぐぬぅ dziewczyka, córka
うとぅ mąż
とぅじ とぅじ żona
じゅう、ちゃん じゅ、あじゃ、ちゃん ojciec
あんま、おっかん matka
じゅ、 祖父 dziadek
あんま、ほんま、ふうあんま ほんま 祖母 babcia
うぃひり、えーへり いぇーり 兄弟 bracia
うなり 姉妹 siostry
にぃ、あに やくむぃ、あに starszy brat
ねぇ starsza siostra
うとぅとぅ、うとぅうとぅ おとと młody brat
をなりくゎ おとと młoda siostra
ねせ ねせ 少年 chłopiec
めらぶ、めらぶぇ むぃらぶぃ 少女 dziewczyka
ふっちゅ、うーちゅ うーんちゅ 大人 dorosły
うっちゅ うっちゅ 老人 starszy
いんが
Słowo naturalne
Amami Sani Japoński Polski
しま しょおん wypsa
うみ いしょ、うん morze
はんた、くずれぃ すぃ 瀬、岩場、崖
はま はあん plaża
いし
だいいし
すぃな piasek
さく
くぃ きぃ drewno
むぃずぃ むぃずぃ woda
かぜ、かじ はずぃ
くも こおん chmura
あむい あうぃ dzeszcz
あうぃんぐる 雨雲 chmura dzeszczy
ごろんじゃ、かんなり はんなり grzmot
ぬい ない 地震
Słowo jedzienie[8][9][12][16]
Amami Sani Japoński Polski
ふが(古)、たあんご jajko
くむ ふいん ryż
びら
みし みし、むん、うばん posiłek
’おも まん 里芋
なぶら なぶぃら 糸瓜、ゴーヤ
こしょ 唐辛子
ましゅ ましゅ sół
くわし くわし 菓子 ciasto
あさばん ねさり 朝食 śniadanie
ひんまばん、ひまばん あすぃばん 昼食 obiad
Słowo ciala[8][9][12][16]
Amami Sani Japoński Polski
かまち、つぶる はあち、つぃんぶる głowa
ちら、ちぃら はお、つぃら(古) twarz
かしらぐぃ、かみちひざ かしらげぇ włosy
みん oko
はな ぱな nos
くし、くち くち usta
くちびる くちびる usta
しば、すぃば すぃば język
ひき broda
くび くび
ひじ ぴじ
てっこ pięść
てぃ てぃ pięść
ひぃ
ゆぶぃ いゅぶぃ、うーぶぃ pięść
ząb
あ'ど あ'ど pięta
はぎ ぱぎ pes
皮膚、皮 skóra
わた わた brzuch
くしぃ、くし ふし
まり、ぶっか まり
ぬでぃ
ももたぶら もおん
Słowo czasa[8][9][12][16]
Amami Sani Japoński Polski Kaszubski(odniesienie) Górnołużycki(odniesienie)
すかんま、すかま すぃかま rano, poranek reno, poranek jutro, ranje
ひんま、ひま ぴる połdnie pôłnié połdničko
ゆる、ゆ ゆる、ゆな noc noc nóc
きゅう ふー 今日 dzis, dziesiaj dzys dźens
きぬ きぬ 昨日 wczoraj wczora, wczerô wčera, wčora

Przykład[edytuj | edytuj kod]

Piszę kilki piosenki z Shima-uta. Język amami jest bardziej oddzielony od standardowego japońskiego niż łużycki od polskiego

朝花節[17]
Język Amami Standardowy Japoński Polski(tłumaczenie) Górnołużycki(odniesienie)
朝花はやり節 朝花はやり節 "Asabana" to pierwsza piosenka. "Asabana" jest prěnim pěsničku
唄ぬはじまりや 歌の始まりは Zaczynajmy się śpiewać. Póčne sej spěwać
朝花はやり節 朝花はやり節 "Asabana" to pierwsza piosenka. "Asabana" jest prěnim pěsničku
突然出ぃてぃ はばかりながら 突然伺いまして御免ください Przepraszam że nagle odwiedzam ciebie Wodajće prošu zo nahło će wopytam
ご免下さりませ 御免ください Przepraszam, Wodajće prošu
此ぬ家ぬ 御亭主様 この家の御主人様 Panie tego domu Pan toho domu
御来ちゃん人どぅ 真実やらんな お出でになった方こそが、真心がある szczerośći ma osoba tu odwiedzjąca Njetajenosć ma wosoba kohož tu wopytaja
石原さく踏み来ち 石ころだらけの原を踏み越え nad kamienną pustynią Nad kamjenjowim pusćinje
御来ちゃん人どぅ 真実やらんな お出でになった方こそが、真心がある szczerośći ma osoba tu odwiedzjąca Njetajenosć ma wosoba kohož tu wopytaja
行きゅんにゃ加那
Język Amami Standardowy Japoński Polski(tłumaczenie) Kaszubski(odniesienie)
行(い)きゅんにゃ加那(かな) 行ってしまうのですか愛しい人 Teraz wychodzisz (od mnie), dziewczyno? terô wychòdzëjesz (od mnie), dziewczyne?
吾(わ)きゃ事忘(くとぅわす)れて 行きゅんにゃ加那 私の事を忘れていってしまうんですか愛しい人 Będziesz zapominać (o mnie), dziewczyno? bãdzesz zabôczëwac(ò mnie), dziewczyne?
打(う)っ発(た)ちゃ 打っ発ちゃが 行き苦(ぐる)しや 発とう発とうとして行きづらいのです wychodzę, wychodzę, ale trudno mi wychodzić wychòdzã, wychòdzã ale drãdżi mi wychòdzëc
ソラ行き苦しや 行きづらいのです trudno mi wychodzić drãdżi mi wychòdzëc
阿母(あんま)と慈父(じゅう) お母さん、お父さん Matko, ojcze Matke, òjcu
米取(くむとぅ)てぃ 豆(まむ)取てぃ 召(み)しょらしゅんど 豆を取って、米を取って食べさせてあげますから Będę karmić wam fasoly i ryżów. bãdã kôrmic wóm szabelbónów i ryżów
ソラ召しょらしゅんど 食べさせてあげますから Będę karmić wam tego. bãdã kôrmic wóm tego
目ぬ覚めて 目が醒めて Budzę się bùdzã sã
夜(ゆる)や夜(ゆ)ながと 目ぬ覚めて 夜中中目が醒めて Budzę się w nocy bùdzã sã w nocë
汝(な)きゃ事 思(う)めばや 眠(ねい)ぶららぬ あなたの事を思って眠れません Zawsze myśląc o ciebie, ja nie mogę spać. Wiedno mëslãc o cebie, nie mogã spac
ソラ眠ぶららぬ 眠れません Nie mogę spać. nie mogã spac
鳴(な)きゅん鳥(とぅい)小(くわ) 鳴いている鳥は ptak śpiewący
立神沖(たちがみうき)なんて鳴きゅん鳥小 立神の沖の方で鳴いている鳥は ptak śpiewący nad morzu
吾(わ)きゃ加那(かな) やくめが 生(い)き魂(まぶり) 私の愛しい人の生霊にちがいない Musi być duchem mojego kochania
ソラ生き魂 生霊にちがいない Musi być duchem mojego kochania

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. 『岩波講座 日本語11方言』212頁。
  2. 飯豊毅一・日野資純・佐藤亮一編(1984)『講座方言学 10 沖縄・奄美の方言』国書刊行会 5頁。
  3. 消滅の危機にある方言・言語 文化庁
  4. 八丈語? 世界2500言語、消滅危機 日本は8語対象、方言も独立言語 ユネスコ 朝日新聞
  5. 方言ってなんだろう?
  6. https://www.bunka.go.jp/seisaku/kokugo_nihongo/kokugo_shisaku/kikigengo/jitchichosa/pdf/r1396193_02.pdf
  7. 中本正智『琉球方言音韻の研究』法政大学出版局 1976
  8. a b c d e f g 奄美大島笠利町佐仁方言の音声と語彙 狩俣繁久 大阪学院大学情報学部
  9. a b c d e f g h http://hdl.handle.net/10232/17672 奄美の方言 奄美ニューズレター
  10. tylko dialect Sani
  11. https://www1.doshisha.ac.jp/~cjtl210/data1/26_tabata.pdf名瀬方言の格標識について
  12. a b c d e f g h https://www.bunka.go.jp/seisaku/kokugo_nihongo/kokugo_shisaku/kikigengo/jitchichosa/pdf/r1396193_02.pdf奄美大島笠利町佐仁方言の動詞・形容詞の活用
  13. https://www.bunka.go.jp/seisaku/kokugo_nihongo/kokugo_shisaku/kikigengo/jitchichosa/pdf/r1396193_02.pdf 奄美大島笠利町佐仁方言の動詞・形容詞の活用 P24
  14. http://nihongo.hum.tmu.ac.jp/tmu_j/pdf/2/2-25%E5%90%8D%E5%98%89%E7%9C%9F%E4%B8%89%E6%88%90.pdf 奄美大島竜郷町大勝方言の形容詞
  15. https://core.ac.uk/download/pdf/223199516.pdf 北琉球奄美大島浦方言の動詞形態論 法政大学沖縄文化研究所
  16. a b c d e http://bunkaisan-amami-city.com/user-lib/shimaguchi.pdf シマグチハンドブック 奄美市
  17. https://www.town.setouchi.lg.jp/tosyokan/kan/bunka/minzoku-kogei/shimauta/asahanabushi.html Gmina Setouchi

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]