Czynnik rakotwórczy
Czynnik rakotwórczy, czynnik rakogenny, czynnik onkogenny, karcynogen, kancerogen – czynnik przyczyniający się, przez mutację materiału genetycznego, do rozwoju choroby nowotworowej.
Podział[edytuj | edytuj kod]
Karcynogeny fizyczne[edytuj | edytuj kod]
Karcynogeny chemiczne[edytuj | edytuj kod]
Rakotwórcze substancje chemiczne klasyfikowane są zgodnie z klasyfikacją Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC)[1]:
- grupa 1: substancje rakotwórcze dla człowieka
- grupa 2A: substancje prawdopodobnie rakotwórcze dla człowieka
- grupa 2B: substancje możliwie rakotwórcze dla człowieka
- grupa 3: substancje niemożliwe do zaklasyfikowania jako rakotwórcze dla człowieka
- grupa 4: substancje prawdopodobnie nierakotwórcze dla człowieka
Przykłady:
- arsen (→ rak wątroby i oskrzeli)
- azbest (→ rak oskrzeli i międzybłoniak opłucnej)
- aminy aromatyczne (→ rak pęcherza)
- benzen (→ białaczki)
- nikiel (→ rak oskrzeli i zatok przynosowych)
- chlorek winylu (→ rak wątrobowokomórkowy)
- alkohol (→ rak jamy ustnej, przełyku i krtani)
- leki alkilujące (→ białaczki)
- dietylostylbestrol – (→ gruczolak wątrobowokomórkowy, rak pochwy)
- oksymetolon – syntetyczny androgen (→ rak wątroby)
- thorotrast – kontrast do analizy rentgenowskiej (→ naczyniomięsak)
- związki powstające w czasie niepełnego spalenia (niekoniecznie papierosów), wskutek zbyt małej ilości tlenu:
- rodniki
- związki aromatyczne: substancje smoliste (w tym węglowodory aromatyczne – antraceny, benzopiren), aminy aromatyczne, nitrozaminy
- dioksyny
- aflatoksyna – wytwarzana przez pleśń z rodzaju Aspergillus
Karcynogeny biologiczne[edytuj | edytuj kod]
Zwiększone ryzyko zachorowania na nowotwory, niewynikające z ingerencji w materiał genetyczny jest związane z takimi patogenami jak:
- HIV – sam nie jest wirusem onkogennym, ale zwiększa ryzyka wystąpienia różnych nowotworów z powodu obniżenia odporności organizmu, który słabiej zwalcza komórki nowotworowe, a także w związku z transaktywacją innych, onkogennych wirusów (HPV i Epsteina-Barr)
- Schistosoma haematobium – zwiększone ryzyko raka pęcherza moczowego (ze względu na zwiększoną proliferację nabłonka urotelialnego)
- Helicobacter pylori – prawdopodobnie (niepotwierdzone) zwiększone ryzyko chłoniaka żołądka z komórek B, a także raka żołądka
Wirusy onkogenne[edytuj | edytuj kod]
- HHV-8 – herpeswirus 8 – mięsak Kaposiego[2][3][4]
- HPV – ludzki wirus brodawczaka – rak szyjki macicy, rak sromu, rak prącia
- HBV, HCV – wirus zapalenia wątroby typu B i C – rak wątrobowokomórkowy
- EBV – wirus Epsteina-Barr – ziarnica złośliwa (prawdopodobnie), rak jamy nosowo-gardłowej, chłoniak Burkitta, niektóre rzadkie postacie chłoniaków
- HTLV-I i HTLV-II – ostra białaczka z limfocytów T
Spożycie alkoholu[edytuj | edytuj kod]
Spożywanie alkoholu zwiększa ryzyko wystąpienia różnych rodzajów nowotworów, ale mechanizm, przez jaki etanol miałby zwiększać to prawdopodobieństwo, nie jest znany. Jednym z mechanizmów może być zwiększenie proliferacji komórek wskutek uszkodzenia nabłonka.
W 2005 roku wykazano na modelach eksperymentalnych, że pod wpływem etanolu dochodzi w nowotworach do zwiększenia produkcji czynnika wzrostu śródbłonka naczyniowego oraz czynnika angiogennego[5], co wskazuje dodatkowy mechanizm przyczyniający się do łatwiejszego wzrostu nowotworów.
W Polsce obowiązuje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 roku w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy[6].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Preamble to the IARC Monographs. Scientific Review and Evaluation, IARC, 23 stycznia 2006 [zarchiwizowane 2016-08-09].
- ↑ Y.Q. Huang, J.J. Li, W.G. Zhang, D. Feiner i inni. Transcription of human herpesvirus-like agent (HHV-8) in Kaposi’s sarcoma. „J Clin Invest”. 97 (12), s. 2803–2806, Jun 1996. DOI: 10.1172/JCI118735. PMID: 8675691.
- ↑ M.M. Kennedy, S.B. Lucas, R.R. Jones, D.D. Howells i inni. HHV8 and Kaposi’s sarcoma: a time cohort study. „Mol Pathol”. 50 (2), s. 96–100, Apr 1997. PMID: 9231158.
- ↑ D. Rimar, Y. Rimar, Y. Keynan. Human herpesvirus-8: beyond Kaposi’s. „Isr Med Assoc J”. 8 (7), s. 489–493, Jul 2006. PMID: 16889165.
- ↑ J.W. Gu, A.P. Bailey, A. Sartin, I. Makey i inni. Ethanol stimulates tumor progression and expression of vascular endothelial growth factor in chick embryos. „Cancer”. 103 (2), s. 422–431, Jan 2005. DOI: 10.1002/cncr.20781. PMID: 15597382.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 roku w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz.U. z 2024 r. poz. 156).
