Lira
| |
| Klasyfikacja naukowa | |
| 321.21 | |
| Klasyfikacja popularna | |
| chordofon szarpany | |
| Podobne instrumenty | |
Lira – instrument muzyczny strunowy z grupy chordofonów. Składa się z korpusu rezonansowego o kształcie płaskiego pudełka lub miski, i umocowanych w nim dwóch ramion połączonych w górnej części jarzmem (poprzeczką, poziomą belką). Struny (najczęściej 4 lub 7[1]) rozciągnięte są między korpusem (czasami wyposażonym w strunociąg) a poprzeczką[2][3][4]. Zazwyczaj szarpane są palcami lub plektronem[2][3], rzadziej pocierane smyczkiem[5].
Lira znana była od czasów starożytnych w Azji i w Afryce[3]. W starożytnej Grecji służyła głównie do akompaniamentu przy śpiewie i deklamacji[2]; amatorska, ze skorupy żółwia, rogów antylopy i strun z włókna roślinnego nazywała się barbiton, profesjonalna – kitara. W muzyce europejskiej stosowana była przejściowo w średniowieczu; nazywano ją chrotta[3], a w Walii crwth[6].
Wyróżnia się dwa główne typy liry:
- skrzynkowa – z korpusem w kształcie skrzynki (szuflady) i drewnianą, trwale zamocowaną płytą wierzchnią[4]; w niektórych konstrukcjach (kitara) wydrążone wewnątrz ramiona były naturalnym przedłużeniem korpusu[5],
- miskowa – z korpusem w formie płytkiego, miskowatego naczynia (pierwotne wykonywane były ze skorupy żółwia[2]) przykrytego napiętą skórą, która spełnia funkcję płyty rezonansowej[4], zazwyczaj smyczkowe[5].
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Najstarsze, pochodzące sprzed 3000 p.n.e. liry ilustruje sztuka sumeryjska. Odnalezione na terenie królewskiego cmentarzyska w Ur eksponaty mają wysokość od 106 do 120 cm i asymetryczne ramiona. Podczas gry trzymano je pionowo[7]. Przybyłe ze starożytnej Syrii do Mezopotamii instrumenty były już znacznie mniejsze, ale zachowały asymetryczną konstrukcję[8]. W Babilonii trzymano je w poziomie. W starożytnym Egipcie, w okresie Nowego Państwa podobnie[5]. Struny strojono przesuwając je wzdłuż ukośnej poprzeczki, tym samym zwiększając ich napięcie i wysokość dźwięku[9]. Ok. X wieku p.n.e. instrument otrzymał tam symetryczne ramiona; grano trzymając go pionowo[5].
Z epoki koczowniczej Hebrajczków pochodzi lira określana w Biblii mianem kinnor[5] – jest ona słynnym instrumentem, na którym z wprawą grał król Dawid, a który błędnie bywa nazywany harfą. Wykonywany był z drewna (prawdopodobnie cyprysowego), metali szlachetnych i elektrum lub bursztynu; struny sporządzano z baranich jelit[10].
Starożytni Grecy terminem lyra określali opracowany przez siebie system muzyczny obejmujący skale i notacje[11]. Lira była atrybutem Apollina[5] i symbolizowała umiar, opanowanie i równowagę umysłu. Instrument wzmiankowany jest w Iliadzie[11]. Występowała w dwóch formach[5]: ciężkiej i wyposażonej w solidne ramiona kitary, która była używana przez profesjonalnych muzyków, oraz niedbale skleconego z pancerza żółwia, drewnianej misy i zwierzęcych rogów barbitonu[12]. Struny (od 3, 4, najczęściej 7, do 12[5]) wykonywane były z włókien konopnych lub z jelit[1]. Szarpano je dużym plektronem, palcami drugiej ręki tłumiąc niepożądane, lub zarywano obiema dłońmi, wydobywając dodatkowe alikwoty[13].
Różnej konstrukcji liry skrzynkowe występowały w średniowiecznej Europie, ale ich powiązane z instrumentami starożytnymi nie jest jasne[5]. Używano ich na terenach Anglii, Francji, Niemiec, Skandynawii, Finlandii i Estonii[14]. Zazwyczaj określano je mianem chrotta. Korpus (z prostymi lub lekko taliowanymi bokami) i ramiona często wykonane były z jednego kawałka drewna[5]. Cztery do sześciu strun[14] zamocowane były na kołkach, a nie bezpośrednio do poprzeczki[5]. Technika smyczkowania pojawiła się w XII wieku[14]; tego typu lir używa się współcześnie w Finlandii i w Estonii pod nazwą harfa smyczkowa[5].
Poza średniowiecze przetrwała lira smyczkowa znana w Walii pod nazwą crwth[6]. W XIII wieku, między dwoma ramionami wprowadzono trzecie, wykorzystywane jak podstrunnica[5]. Posiada charakterystyczny podstawek, którego krótsza nóżka opiera się na płycie wierzchniej a dłuższa, przechodząc przez niewielki otwór rezonansowy, na spodniej; spełnia w ten sposób funkcję duszy[15].
Wydrążone liry, które wypełnia się grzechocącymi kamykami przetrwały wśród Ostiaków i Mansów – ludów ugofińskich zamieszkujących Syberię[5].
Współcześni mieszkańcy Etiopii używają liry o nazwie begena. Przypomina ona lirę sumeryjską[5]. Jej struny oplecione są wokół poprzeczki i zawiązane na węzeł. Napięcie reguluje się przy pomocy małego drewnianego klina, wpychanego między sploty strun. Na instrumencie gra się w podobny sposób jak na harfie – szarpiąc struny palcami obu rąk, bez użycia plektoronu[7].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Sachs 2005 ↓, s. 119.
- ↑ a b c d lira, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-01-28].
- ↑ a b c d Baculewski et al. 2006 ↓, s. 496.
- ↑ a b c Sachs 2005 ↓, s. 446.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p lyre, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2024-01-28] (ang.).
- ↑ a b Sachs 2005 ↓, s. 255.
- ↑ a b Sachs 2005 ↓, s. 67.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 70.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 91.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 96.
- ↑ a b Sachs 2005 ↓, s. 117.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 118.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 123.
- ↑ a b c Sachs 2005 ↓, s. 253.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 43.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
- Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Peter Pringle, „Psalm 23” w serwisie YouTube – „Psalm 23” w wykonaniu Petera Pringle’a na replice liry z Megiddo.