Mandragora lekarska

Mandragora lekarska
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	psiankowce
Rodzina	psiankowate
Rodzaj	mandragora
Gatunek	mandragora lekarska
	Nazwa systematyczna
	Mandragora officinarum L.; Sp. pl. 1:181. 1753
Synonimy
	Mandragora autumnalis Bertol.; Mandragora vernalis Bertol.;
	Mandragora autumnalis Bertol.; Mandragora vernalis Bertol.;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Mandragora lekarska (Mandragora officinarum L.) – gatunek rośliny należący do rodziny psiankowatych. Pochodzi z obszaru śródziemnomorskiego (Algieria, Maroko, Tunezja, Chorwacja, Czarnogóra, Macedonia Północna, Grecja, Włochy, Hiszpania, Portugalia, Izrael, Jordania, Liban, Syria, Turcja, Cypr), ale rozprzestrzenił się również gdzieniegdzie w innych regionach świata. Jest też uprawiany^[4].

Morfologia

Pokrój: Bylina o wysokości do 30 cm i bardzo skróconej łodydze.
Liście: Krótkoogonkowe, zwykle nagie, na końcach zaostrzone^[5]. Duże, podługowatojajowate, karbowanoząbkowane.
Kwiaty: Wyrastają pojedynczo na długich szypułkach, mają 5-wrębny kielich, brudnobiałą lub zielonkawobiałą koronę, 1 słupek i 5 pręcików znajdujących się w rurce korony.
Owoc: Duże, kuliste, żółtawe jagody o nieprzyjemnym zapachu. Osiągają 2–3 cm średnicy^[5].
Korzeń: Gruby, mięsisty, brązowy, często rozwidlony^[6], wrzecionowaty, o długości do 60 cm^[5].

Biologia i ekologia

Bylina. Kwitnie od czerwca do lipca^[5]. Roślina trująca, zawiera m.in. atropinę i alkaloidy z grupy tropanowych. Spożywana w większych ilościach może wywołać podrażnienie dróg oddechowych, podobno także delirium, jest psychoaktywna i ma właściwości mocno pobudzające.

Zastosowanie

Roślina uprawiana dla korzeni i jadalnych jagód.
Roślina lecznicza: Ma własności psychoaktywne^[7]. Stosowana w produkcji środków przeciwbólowych, zwłaszcza w chorobach reumatycznych. Jako roślina lecznicza mandragora jest obecnie prawie zapomniana, używana sporadycznie jako składnik o działaniu rozkurczowym.
- Surowiec zielarski: korzeń (Radix Mandragorae). Jest jednym z surowców tropanowych, podobnie jak liście bielunia, lulka czarnego i korzeni i liści pokrzyku wilczej jagody. Zawiera alkaloidy (ok. 0,37%), w tym hioscyjaminę, skopolaminę, atropinę.
- Zbiór i suszenie: korzeń wykopuje się jesienią i suszy w cieniu, a następnie w ogrzewanych suszarniach. Korzenie o przeznaczeniu farmaceutycznym przed suszeniem kroi się na plastry^[5].

Udział w kulturze

Jako roślina lecznicza wymieniona jest już w staroegipskim papirusie Ebersa z 1550 r. p.n.e^[7]. Hipokrates zalecał stosowanie małych doz nalewki dla opanowania depresji i stanów lękowych. Teofrast zalecał stosowanie na rany po zmieszaniu z mąką.
Na grobowcach egipskich pochodzących z okresu począwszy od 1550 r. p.n.e. znajdują się motywy mandragory^[7].
W biblijnej Księdze Rodzaju (30,14-16) mandragora występuje jako przedmiot sporu między Rachelą i Leą – dwiema żonami Jakuba. Rachela, która dotąd nie miała dzieci wierzyła, że mandragora uleczy jej bezpłodność^[7].
W czasach biblijnych uznawano mandragorę za afrodyzjak i stosowano w różnych rytuałach płodności^[7].
W starożytności mandragorę uważano za środek przeciwbólowy i nasenny. Używano jej więc do ukojenia chronicznych bólów, a także przepisywano na melancholię, reumatyzm i drgawki.
W czasach Pliniusza Młodszego używano mandragory jako środka znieczulającego, podając pacjentom przed operacją kawałek jej korzenia do żucia^[7]. Była także popularnym składnikiem miłosnych eliksirów, a najsilniejsze z nich miała sporządzać sama Kirke, toteż mandragorę nazywano Kirkaia, tj. roślina czarodziejskiej Kirke.
Mandragora była atrybutem bóstw podziemnych, zsyłających śmierć, takich jak Hekate, w której czarodziejskim ogrodzie rosła. Mandragora zwana była przez Greków również Apollinaris od stanów transu Pytii delfickiej, wieszczki Apollina.
W średniowieczu i później, silnie zgrubiały, rozgałęziony korzeń (tzw. alrauna) tej rośliny był uważany za środek magiczny. Korzeń przypomina ludzką postać i wierzono, że jego kształt jest wskazówką do leczenia odpowiednich narządów ludzi^[7].
Mandragora była prawdopodobnie składnikiem owianej mgłą tajemnicy maści czarownic.
Wiąże się z nią legenda, według której roślina ta wydaje z siebie zabójczy krzyk, kiedy jest wyrywana z ziemi. Wierzono, że rośnie zawsze pod szubienicami, wyrastając z nasienia wisielca, spływającego do ziemi.

W literaturze i filmografii

Wzmianki na jej temat można znaleźć m.in. w takich dziełach jak:

Odyseja Homera
Romeo i Julia Szekspira
Czekając na Godota Samuel Beckett
Saga o Ludziach Lodu Margit Sandemo
Harry Potter Joanne Kathleen Rowling
Chrzest ognia Andrzeja Sapkowskiego (Roz. III)
Boży bojownicy Andrzeja Sapkowskiego
Jonathan Strange i pan Norrell Susanny Clarke
Flet z Mandragory Waldemara Łysiaka
Ich czworo Gabrieli Zapolskiej
Pieśń nad pieśniami i Księga Rodzaju
Imię róży Umberto Eco
Magia zabija Ilona Andrews
Ciało i krew Grahama Mastertona
Wiedźmin Andrzeja Sapkowskiego
Pan na Wisiołach. Krzyk Mandragory Piotra Kulpy
Czarodziejka z Florencji Salmana Rushdiego
Sklepy cynamonowe Brunona Schultza
Piętaszek czyli Otchłanie Pacyfiku Michela Tournier

oraz w filmach:

W piosenkach

Moonchild Iron Maiden
Zakopana Księżyc
Kvitek Mandragory Helena Vondráčková
Mandrake Root Deep Purple
Mandragora Maanam
Tears of a Mandrake Edguy
Mandrake Root Mercyful Fate

Zobacz też

alrauna

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-13] (ang.).
↑ The Plant List. [dostęp 2014-11-20].
↑ ^a ^b Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2011-06-18].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Aleksander Ożarowski, Antonina Rumińska, Krystyna Suchorska, Zenon Węglarz: Leksykon roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01261-6.
↑ Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-13] (ang.).

[TPL-3] The Plant List. [dostęp 2014-11-20].

[grin-4] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2011-06-18].

[Ożarowski1990-5] Aleksander Ożarowski, Antonina Rumińska, Krystyna Suchorska, Zenon Węglarz: Leksykon roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01261-6.

[6] Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.

[rb-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]