Gabriela Zapolska
| ||
![]() Autograf Gabrieli Zapolskiej | ||
Imię i nazwisko | Maria Gabriela Janowska | |
Data i miejsce urodzenia | 30 marca 1857 Podhajce | |
Data i miejsce śmierci | 17 grudnia 1921 Lwów | |
Narodowość | polska | |
Dziedzina sztuki | literatura piękna | |
Epoka | naturalizm | |
Ważne dzieła | ||
![]() |
| ||
![]() Korwin | ||
Rodzina | Korwin-Piotrowscy | |
Ojciec | Wincenty Korwin-Piotrowski | |
Matka | Józefa z Karskich Korwin-Piotrowska | |
Mąż |
1. Konstanty Śnieżko-Błocki |
Gabriela Zapolska, właśc. Maria Gabriela Janowska[1] z domu Piotrowska herbu Korwin, primo voto Śnieżko-Błocka (ur. 30 marca 1857 w Podhajcach, zm. 17 grudnia 1921 we Lwowie[2]) – polska aktorka, dramatopisarka, powieściopisarka i publicystka.
Przedstawicielka polskiego naturalizmu, wykpiwała moralną obłudę mieszczaństwa; pisała komedie satyryczne, dramaty i powieści.
Spis treści
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Urodzona we wsi Podhajce (przedmieście Łucka) na Wołyniu w rodzinie ziemiańskiej (ojciec – Wincenty, był zamożnym ziemianinem, matka – Józefa z Karskich – eks-tancerką baletową z Warszawy). Uczyła się w rodzinnym domu i krótko w zakładzie Sacré Coeur oraz w prywatnym Instytucie Wychowawczo-Naukowym we Lwowie. W 1876 wyszła za mąż za porucznika gwardii carskiej, młodego ziemianina ze Żmudzi, Konstantego Śnieżko-Błockiego herbu Leliwa, szybko jednak od męża odeszła, małżeństwo unieważniono w roku 1888. W 1882, po zerwaniu z rodziną i mężem, została aktorką, występując w Krakowie, Lwowie, Poznaniu i w galicyjskich zespołach wędrownych. Cechowała ją obsesyjna niechęć, a czasem wprost wrogość w odniesieniu do mężczyzn, w których niemal zawsze widziała tylko sprawców wszelkich nieszczęść mogących spotkać kobiety w ich życiu. Gorąco pragnęła zostać aktorką, co zaprowadziło ją do różnych zespołów wędrownych i okresowych, na poły amatorskich teatrzyków Galicji, Królestwa Polskiego oraz Poznańskiego. Od 1879 roku uprawiała już aktorstwo zawodowo, jednak uważając się za artystycznie niedocenianą. Nieustannie skonfliktowana ze środowiskiem teatralnym, w roku 1889 wyjechała do Paryża w celu doskonalenia swoich aktorskich umiejętności i osiągnięcia większego uznania. Przebywała tam 5 lat, do roku 1895, wchodząc w skład słynnego Théâtre Libre A. Antoine’a, a potem modernistycznego Théâtre de l'Œuvre. Sukcesów jednak nie odniosła. Po powrocie do kraju bez powodzenia starała dostać się do warszawskich Teatrów Rządowych, trafiła ponownie do teatrzyków objazdowych i ogródkowych, by wreszcie dobić się angażu w krakowskim teatrze kierowanym przez Tadeusza Pawlikowskiego, gdzie zdobyła pewne powodzenie, stając się jednakże przy okazji ofiarą ostrej krytyki sprawozdawców teatralnych.
Jako pisarka zadebiutowała w 1883 roku pod pseudonimem Gabriela Zapolska. Debiutowała opowiadaniem pt. Jeden dzień z życia róży (1881), ogłaszała nowele i powieści w prasie lwowskiej, następnie warszawskiej. Jej utwory: opowiadanie Małaszka (1883), powieści Kaśka Kariatyda (1885–1886), Przedpiekle (1889) stały się przedmiotem polemik, wywołały oburzenie konserwatywnej krytyki ze względu na dominujący w nich naturalizm; w powieściach O czym się nie mówi (1909) i O czym się nawet myśleć nie chce (1914) podjęła problematykę prostytucji i chorób społecznych. Napisała wiele nowel, powieści i sztuk teatralnych, z których najsłynniejszą jest grana do dziś Moralność Pani Dulskiej. Ze względu na swoje porywcze usposobienie i różne niefortunne uwarunkowania życiowe Zapolska stale była z kimś skłócona i poróżniona. Miewała nieustannie zatargi z dyrektorami i reżyserami teatrów, w których występowała lub w których wystawiano jej sztuki. Od 1904 zamieszkała na stałe we Lwowie, zorganizowała wraz z drugim mężem, malarzem Stanisławem Janowskim, zespół teatralny, z którym objeżdżała Galicję.
W roku 1912 wzięła udział w zorganizowanej w Pradze Wystawie Pracy Kobiety Polskiej; została członkiem komisji artystycznej Teatru Premier, współpracowała z lwowskim Teatrem niezależnym. Po zajęciu Lwowa przez wojska rosyjskie (wrzesień 1914) prowadziła przez pewien czas cukiernię. Mieszkała w willi „Skiz” na Łyczakowie, gdzie spędziła ostatnie lata swego życia.
Zmarła 17 grudnia 1921 we Lwowie i 22 grudnia została pochowana w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Łyczakowskim.
Twórczość[edytuj | edytuj kod]

Utwory literackie Zapolskiej są bardzo nierówne pod względem poziomu artystycznego, co było efektem pisania w celach zarobkowych i skupienia na karierze aktorskiej. Nieuregulowany tryb życia nie pozwalał na szlifowanie stylu czy uzupełnianiu braków z wiedzy ogólnej. Autorka skupiała się przeważnie na aprobacie lub negacji jakichś cech ludzkich lub zjawisk społecznych – sama podkreślała, że traktuje swoją twórczość jako protest przeciwko wszelkiej obłudzie.
Pod wpływem Émila Zoli i innych naturalistów opisywała fakty i zjawiska życia codziennego. Zmysł obserwacji i umiejętności dziennikarskie pomagały jej w tym. Była przekonana o społecznej służbie literatury.
Twórczość dramatyczna Zapolskiej podzieliła się na dwa rodzaje: melodramatyczną dla popularnych wówczas „teatrów ogródkowych” (Skiz, Małka Szwarcenkopf) i komedie bądź tragedie dla teatrów wielkomiejskich. Tę drugą część cechuje wyraźny wpływ dramatów naturalistycznych (postulat pogłębienia psychologii postaci, rezygnacja z zawikłanej i nieprawdopodobnej akcji – intrygi, analizowanie ludzkich charakterów etc.). Zwracała uwagę na rolę rekwizytów, dekoracji, mimiki i na zróżnicowanie języka kreowanych bohaterów.
Interesowała się kulturą żydowską, piętnowała antysemityzm. W tygodniku „Życie” opublikowała powieść Antysemitnik. Podejmowała również tematykę patriotyczną (Tamten został, Sybir, Jesiennym wieczorem) – nawiązywała do tradycji romantyzmu.
W 1927 w Berlinie odbyła się premiera operetki Carewicz z muzyką Ferenca Lehára i librettem Beli Jenbacha i Heinza Reicherta, na podstawie sztuki Zapolskiej o tym samym tytule.
Opinie ówczesnej krytyki[edytuj | edytuj kod]
Teodor Jeske-Choiński (czasopismo konserwatywne „Niwa”) zarzucał niemoralność sztuk Zapolskiej – a zwłaszcza lubieżność i ordynarność. Takie opinie środowiska konserwatywnego nie zmieniły się aż do początku dwudziestolecia międzywojennego. Pozytywnie sztuki Zapolskiej oceniali Piotr Chmielowski i Wilhelm Feldman, nie dostrzegali jednak istotnych problemów poruszanych w jej twórczości. Stanisław Brzozowski uważał natomiast, że Zapolska mogłaby napisać jedną książkę bardzo dobrą, ale elementy tej książki rozproszyły się w zbyt wielu nowelach, komediach i powieściach.
Dzieła[edytuj | edytuj kod]

- 1881 – Jeden dzień z życia róży (debiut, nowela; druk w „Gazecie Krakowskiej”[3][4][5][6]).
- 1883 − Małaszka (opowiadanie; druk w „Kurierze Lwowskim”)
- 1885 – Akwarele (zbiór nowel[7]), Kaśka Kariatyda (powieść; druk w „Dzienniku Polskim” przerwano po 20 odcinkach; druk w „Przeglądzie Tygodniowym” do 1886 r.[8][9][10])
- 1889 – Przedpiekle (powieść; druk w „Przeglądzie Tygodniowym”[11][12][13][14][15][16][17][18][19][20][21][22][23])
- 1891 – We krwi (powieść; druk w „Tygodniku Romansów i Powieści”), Szmat życia (powieść; druk w „Kurierze Warszawskim” od 1 lipca 1891 r. do 27 lutego 1892 r. z przerwami[24])
- 1893 – Menażeria ludzka (zbiór opowiadań), Janka (powieść; druk w „Kurierze Codziennym” od 4 grudnia 1893 r. do 28 lipca 1894 r. z przerwami)
- 1894 − Fin-de siecle’istka (powieść; druk w „Przeglądzie Tygodniowym” od 22 grudnia 1894 r. do 15 sierpnia 1896 r.[25][26][27][28][29][30][31][32][33])
- 1895 − Kaśka Kariatyda (przeróbka dramatyczna powieści Kaśka Kariatyda)
- 1896 – Wodzirej (powieść; druk w „Kurierze Warszawskim” od 1 maja do 21 grudnia z przerwami[34]; wydanie osobne t. 1-2 Warszawa 1896[35][36])
- 1897 – Małka Szwarcenkopf (utwór dramatyczny), Żabusia (utwór dramatyczny), Antysemitnik (powieść; druk w „Życiu” od 27 listopada 1897 r. do 18 czerwca 1898 r. z przerwami)
- 1898 – Tamten (utwór dramatyczny), Jojne Firułkes (utwór dramatyczny)
- 1899 – Zaszumi las (powieść; druk w „Słowie Polskim” od 23 września 1898 do 3 lipca 1899 z przerwami; wydanie osobne t. 1-2 Lwów 1899[37][38]), Sybir
- 1902 – Jak tęcza (powieść; druk w „Kurierze Codziennym” od 2 stycznia do 18 czerwca z przerwami[39]), Tresowane dusze (utwór dramatyczny), Mężczyzna[40] (utwór dramatyczny)
- 1903 – A gdy w głąb duszy wnikniemy (powieść; druk w „Bibliotece Warszawskiej” do września 1903 r. do lipca 1904 r.), Nieporozumienie (utwór dramatyczny), Jesiennym wieczorem (utwór dramatyczny, wydanie pod pseudonimem Józef Maskoff)
- 1904 – Sezonowa miłość (powieść; druk w „Kurierze Warszawskim” (dodatek poranny) od 15 kwietnia do 4 listopada z przerwami[41]; wydanie osobne t. 1-3 Warszawa 1905 [na karcie tytułowej data 1904][42][43])
- 1905 – Pan policmajster Tagiejew (Lwów), powieść wydana pod pseudonimem Józef Maskoff
- 1906 − Moralność pani Dulskiej (utwór dramatyczny),
- 1907 – Córka Tuśki (powieść; druk w „Kurierze Warszawskim” (dodatek poranny) od 3 stycznia do 8 listopada[44]; wydanie osobne Warszawa 1907[45]), Ich czworo (utwór dramatyczny)
- 1908 – Pani Dulska przed sądem (opowiadanie, druk w „Świecie” od 30 maja do 22 czerwca[46][47][48][49]),
- 1909 – O czym się nie mówi[50] (powieść), Skiz[51] (utwór dramatyczny)
- 1910 – Panna Maliczewska (utwór dramatyczny)
- 1911 – Śmierć Felicjana Dulskiego (nowela; druk w czasopiśmie „Romans i Powieść” (dodatku do „Świata”) od 1 stycznia do 4 czerwca[52])
- 1913 – Kobieta bez skazy (utwór dramatyczny)
- 1914 – O czym się nawet myśleć nie chce[53] (powieść)
- 1922 – Frania Poranek: jej dalsze losy[54] (powieść)
- 1923 – Z pamiętników młodej mężatki[55] (opowiadanie)
Ekranizacje[edytuj | edytuj kod]
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. Julian Krzyżanowski (red.). T. 2: N–Ż. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985, s. 672. ISBN 83-01-05369-0.
- ↑ Jadwiga Czachowska: Gabriela Zapolska: monografia bio-bibliograficzna. Wydawnictwo Literackie, 1966, s. 495.
- ↑ „Gazeta Krakowska” 1881, nr 75 (8 grudnia), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Gazeta Krakowska” 1881, nr 78 (16 grudnia), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Gazeta Krakowska” 1881, nr 80 (21 grudnia), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Gazeta Krakowska” 1881, nr 81 (23 grudnia), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ Gabryela Śnieżko-Zapolska , Akwarelle, Warszawa 1885, polona.pl [dostęp 2018-05-21] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1885, nr 39 (26 września) - nr 52 (27 grudnia), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1886, nr 1 (3 stycznia) - nr 38 (19 września), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1886, nr 40 (3 października) - nr 51 (19 grudnia), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1889, nr 1 (6 stycznia), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1889, nr 2 (13 stycznia), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1889, nr 4 (27 stycznia), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1889, nr 5 (2 lutego), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1889, nr 6 (9 lutego), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1889, nr 8 (23 lutego), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1889, nr 9 (2 marca), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1889, nr 11 (16 marca) - nr 21 (25 maja), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1889, nr 23 (8 czerwca) - nr 28 (13 lipca), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1889, nr 30 (27 lipca), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1889, nr 32 (10 sierpnia), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1889, nr 34 (24 sierpnia), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1889, nr 36 (7 września) - nr 52 (28 grudnia), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Kurjer Warszawski” nr 179 (1 lipca 1891) - nr 58 (27 lutego 1892), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1984, nr 51 (22 grudnia), polona.pl [dostęp 2018-06-02] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1894, nr 52 (29 grudnia), polona.pl [dostęp 2018-06-02] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1895, nr 1 (5 stycznia) - nr 33 (17 sierpnia), polona.pl [dostęp 2018-06-02] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1895, nr 35 (31 sierpnia) - nr 51 (21 grudnia), polona.pl [dostęp 2018-06-02] .
- ↑ „Przeglad Tygodniowy” 1896, nr 4 (23 stycznia) - nr 6 (6 lutego), polona.pl [dostęp 2018-06-02] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1896, nr 8 (20 stycznia) - nr 12 (21 marca), polona.pl [dostęp 2018-06-02] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1896, nr 14 (4 kwietnia) - nr 19 (9 maja), polona.pl [dostęp 2018-06-02] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1896, nr 21 (23 maja), polona.pl [dostęp 2018-06-02] .
- ↑ „Przegląd Tygodniowy” 1896, nr 23 (6 czerwca) - nr 33 (15 sierpnia), polona.pl [dostęp 2018-06-02] .
- ↑ „Kurier Warszawski” 1896, nr 120 (1 maja) - nr 353 (21 grudnia), polona.pl [dostęp 2018-06-01] .
- ↑ Gabryela Zapolska , Wodzirej. Powieść, t. 1, Warszawa 1896, polona.pl [dostęp 2018-05-21] .
- ↑ Gabryela Zapolska , Wodzirej. Powieść, t. 2, Warszawa 1896, polona.pl [dostęp 2018-05-21] .
- ↑ Józef Maskoff , Zaszumi las. Powieść współczesna w 3 częściach, t. 1, Lwów 1899, polona.pl [dostęp 2018-06-02] .
- ↑ Józef Maskoff , Zaszumi las. Powieść współczesna w 3 częściach, Lwów 1899, polona.pl [dostęp 2018-06-02] .
- ↑ „Kurier Codzienny” 1902, nr 2 (2 stycznia) - nr 166 (18 czerwca), polona.pl [dostęp 2018-06-06] .
- ↑ Gabryela Zapolska , Mężczyzna. Sztuka w 3 aktach, Kraków 1902, polona.pl [dostęp 2018-05-29] .
- ↑ „Kurier Warszawski” (dodatek poranny) 1904, nr 104 (15 kwietnia) - nr 316 (4 listopada), polona.pl [dostęp 2018-06-06] .
- ↑ Gabryela Zapolska , Sezonowa miłość. Powieść współczesna, z przedm. Zdzisława Dębickiego, t. 1, Warszawa 1904, polona.pl [dostęp 2018-05-30] .
- ↑ Gabryela Zapolska , Sezonowa miłość. Powieść współczesna, z przedm. Zdzisława Dębickiego, t. 2, Warszawa 1905, polona.pl [dostęp 2018-05-30] .
- ↑ „Kurier Warszawski” (dodatek poranny) 1907, nr 3 (3 stycznia) - nr 309 (8 listopada), polona.pl [dostęp 2018-06-06] .
- ↑ Gabryela Zapolska , Córka Tuśki. Powieść, Warszawa 1907, polona.pl [dostęp 2018-05-30] .
- ↑ „Świat” 1908, nr 22 (30 maja), polona.pl [dostęp 2018-06-06] .
- ↑ „Świat” 1908, nr 23 (6 czerwca), polona.pl [dostęp 2018-06-06] .
- ↑ „Świat” 1908, nr 24 (13 czerwca), polona.pl [dostęp 2018-06-06] .
- ↑ „Świat” 1908, nr 25 (20 czerwca), polona.pl [dostęp 2018-06-06] .
- ↑ Gabryela Zapolska , O czem się nie mówi. Powieść współczesna, Warszawa 1909, polona.pl [dostęp 2018-05-30] .
- ↑ Gabryela Zapolska , Skiz. Komedya w 3 aktach, Lwów 1909, polona.pl [dostęp 2018-05-29] .
- ↑ „Romans i Powieść” 1910, nr 1 (1 stycznia) - nr 23 (4 czerwca), polona.pl [dostęp 2018-06-11] .
- ↑ Gabryela Zapolska , O czem się nawet myśleć nie chce. Powieść, Warszawa - Lublin - Łódź 1914, polona.pl [dostęp 2018-05-22] .
- ↑ Gabryela Zapolska , Frania Poranek. Jej dalsze losy. Powieść współczesna, Lwów - Warszawa 1922, polona.pl [dostęp 2018-05-22] .
- ↑ Gabriela Zapolska , Z pamiętników młodej mężatki, Warszawa 1923, polona.pl [dostęp 2018-06-11] .
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Tomasz Weiss, Wstęp [do:] Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław 1986.
- Czachowska Jadwiga, Gabriela Zapolska: monografia bio-bibliograficzna, Wyd. Literackie, Kraków, 1966.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Utwory Gabrieli Zapolskiej w serwisie Wolne Lektury
- Utwory Gabrieli Zapolskiej w serwisie Polona.pl
- Aktorzy prowincjonalni w Galicji
- Gabriela Zapolska
- Ludzie urodzeni w Podhajcach
- Naturaliści (pisarze)
- Piotrowscy herbu Korwin
- Pisarze Młodej Polski
- Pisarze związani ze Lwowem
- Pochowani na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie
- Polscy dramaturdzy XIX wieku
- Polscy dramaturdzy XX wieku
- Polscy pisarze pozytywizmu
- Polscy prozaicy XIX wieku
- Polscy prozaicy XX wieku
- Polscy publicyści
- Polscy scenarzyści XX wieku
- Urodzeni w 1857
- Zmarli w 1921