Sieciech (palatyn)
 Topór | |
| Rodzina |
Starża-Toporczyk |
|---|---|
| Data urodzenia |
XI w. |
| Data śmierci |
XII w. |
Sieciech – wojewoda krakowski[1][2], możnowładca małopolski z rodu Starżów-Toporczyków. Żył na przełomie XI / XII w.[3] Palatyn Władysława Hermana w latach 1080–1100[4].
Jest kontrowersyjną postacią okresu średniowiecznej Polski. Sieciech jest drugim (po Masławie) udokumentowanym możnym, spoza kręgów dynastycznych[5], który swoimi działaniami dążył do jawnego przejęcia władzy w Polsce[6][7][8].
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Nosił rodzime imię Sieciech.
Prawdopodobnie przyczynił się do wygnania w 1079 roku króla Bolesława Śmiałego (po wydaniu przezeń wyroku skazującego biskupa Szczepana na obcięcie członków), zwiększając swoje wpływy na dworze książęcym Władysława Hermana[9]. W latach 1080–1100 piastował funkcję palatyna. Palatyn miał pod sobą dwór i osobę księcia, pod nieobecność władcy sprawował najwyższe funkcje wojskowe i państwowe. W ambicjach osiągnięcia godności książęcej pomagała mu Judyta Maria, żona Hermana. Prawdopodobnie była kochanką Sieciecha[10]. Do najwyższych godności państwowych wynosił także swoich popleczników[10][11].
Faktycznie palatyn rządził Księstwem; bił własną monetę; był pierwszym opiekunem Bolesława Krzywoustego[10]. Władysław popadł w zależność od swojego stronnika, któremu być może zawdzięczał wyniesienie na tron[10]. W działalności Sieciecha niemałą rolę odgrywały takie cechy jak – ambicja, żądza władzy i chęć wzbogacenia się. Dla osiągnięcia swych celów palatyn potrafił użyć gwałtownych środków, mających dać mu możliwość długotrwałej władzy w kraju[6].
W 1090 Sieciech, z pomocą dowodzonego przez siebie rycerstwa opanował i przyłączył Pomorze Gdańskie. Zainspirowana przez niego ekspansja doprowadziła do krótkotrwałego opanowania Nakła, Czarnkowa, Wyszogródu i Świecia[12]. W ważniejszych grodach umieścił polskie załogi. Pozostałe spalono. W kilka miesięcy później doszło do buntu miejscowych elit, co doprowadziło do przywrócenia suwerenności ziem wschodniopomorskich[13].
W pierwszej połowie lat 90. XI w. nastąpiły represje Sieciecha wobec możnych, tj. sprzedawanie w niewolę, usuwanie z urzędów, wyroki, wygnania[14]. Na skutek działań palatyna nastąpiła masowa emigracja polityczna z ziem polskich do Czech[15]. W reakcji na agresywne działania Sieciecha śląscy możni (opozycjoniści) porwali i sprowadzili w 1093 do ojczyzny Zbigniewa, pierworodnego syna Władysława Hermana[14]. Pomocy w sprowadzeniu Zbigniewa do Księstwa udzielił Brzetysław II, książę Czech[16]. Młody książę wraz z emigrantami politycznymi przybył do Wrocławia, gdzie początkowo był pod silnym wpływem opozycyjnej arystokracji[16]. Schronienia pierworodnemu udzielił komes wrocławski Magnus. Herman uznał to za spisek śląskich możnych. Wyruszył na Wrocław wraz z posiłkami węgierskimi[14]. Podczas nieudanej interwencji Hermana i po nielojalnych działaniach Węgrów, którzy uprowadzili Sieciecha i Bolesława Krzywoustego, książę polski został zmuszony do uznania pierworodnego syna za swego prawowitego następcę[14].
Wydany w 1093 akt legitymizacji przyznawał starszemu synowi prawa pochodzenia i dziedziczenia tronu. Po ucieczce Sieciecha i Bolesława z niewoli, na polecenie palatyna zorganizowano wyprawę na Śląsk i Kujawy celem unieważnienia aktu legitymizacji. Po przegranej bitwie nad Gopłem w 1096 Zbigniew został uwięziony, a następnie – na skutek interwencji biskupów w maju 1097 lub 1099 – uwolniony[17][18]. Przywrócono mu także utracone prawa[19].
Po odkryciu rzeczywistych zamiarów Sieciecha i Judyty Marii – Zbigniew nawiązał porozumienie z nastoletnim Bolesławem. Obaj bracia stanowczo zażądali przekazania im rządów. Herman zgodził się na podział swoich domen na dzielnice. Bolesław otrzymał Małopolskę, Śląsk, ziemię lubuską z zachodnim skrawkiem Wielkopolski sięgającym po granicę pomorską. Zbigniew natomiast otrzymał Wielkopolskę (włącznie z Gnieznem), Kujawy, ziemię łęczycką, sieradzką oraz Mazowsze (z Płockiem)[20][21]. Mazowsze wraz z siedzibą w Płocku zostało jednak pod kontrolą Hermana, podobnie jak ważniejsze grody w dzielnicy Bolesława, tj. Wrocław, Kraków i Sandomierz[22][23].
Podział państwa i dopuszczenie synów Hermana do współrządów zaniepokoiło Sieciecha. Palatyn rozpoczął przygotowania do rozprawy z braćmi. Wiedział, że podział kraju na dzielnice może osłabić jego pozycję[8]. Nadal obsadzał stanowiska swoimi ludźmi w dzielnicach juniorów, co przy zarządzaniu centralnej administracji powodowało iluzoryczność podziału Księstwa[24].
Bolesław i Zbigniew na wieść o zbliżającym się konflikcie postanowili zawiązać opozycyjną koalicję. Doszło do tego na wiecu zorganizowanym we Wrocławiu z inicjatywy możnowładcy polskiego Skarbimira. Postanowiono usunąć dotychczasowego opiekuna Bolesława, Wojsława (powinowatego Sieciecha), oraz zorganizować wyprawę przeciw palatynowi[8]. W 1099 pod Żarnowcem nad Pilicą doszło do starcia zbuntowanej opozycji z wojskami Hermana i Sieciecha. Buntownicy wygrali bitwę, a książę Władysław wyraził zgodę na trwałe usunięcie Sieciecha z zajmowanego stanowiska[8].
W kilka miesięcy później siły opozycji przeciwko palatynowi zostały skierowane w stronę Sieciechowa[25], gdzie ukrył się palatyn. Nieoczekiwanie Herman z niewielkimi oddziałami przyszedł z pomocą obleganemu. W tej sytuacji juniorzy postanowili pozbawić Hermana władzy. Do konfliktu doszło w okolicach Płocka. Herman po przegranej bitwie zobowiązał się do wygnania Sieciecha z kraju[26]. Na przełomie 1100/1101 palatyn opuścił Polskę[8], udając się na ziemie niemieckie. Do kraju wrócił po kilku latach, jednak w Księstwie Polskim nie odegrał już żadnej roli. Prawdopodobnie został oślepiony[4].
Monety palatyna
[edytuj | edytuj kod]Za sprawą palatyna Sieciecha wybito pierwsze w Polsce monety prywatne. Znane są dwa typy monet palatyna (choć dawniej wyliczano ich więcej, niesłusznie zaliczając w poczet jego działalności menniczej monety obce). Obie noszą w polu awersu znak wojewody i legendę otokową ZETECH (Sieciech), która jest zapewne drugim najstarszym zabytkiem piśmiennictwa polskiego (a pierwszym imieniem oddanym po polsku). Monety te były prawdopodobnie wybijane w Sieciechowie oraz w drugiej mennicy koło Krakowa, w okresie 1090–1100[27]. Największy zbiór denarów Sieciecha (122 sztuki ze 150 znanych w ogóle) pochodzący z odkrytego w 1935 skarbu ze Słuszkowa znajduje się w Muzeum Okręgowym Ziemi Kaliskiej w Kaliszu[28].
-
Denar Sieciecha z krzyżem „kawaleryjskim”. -
Denar Sieciecha z jego rzekomym monogramem. -
Skarb ze Słuszkowa, denary Sieciecha
Sieciech w kulturze
[edytuj | edytuj kod]Legenda
[edytuj | edytuj kod]Na podstawie dzieł Bartosza Paprockiego, Kasper Niesiecki przytacza legendę[2]:
Sieciech wojewoda Krakowski, do Morawy z wojskiem wysłany, dostawszy języka, że nieprzyjaciel blisko nocował, wojsko uszykowawszy jak do boju, ruszyć mu się kazał, przed nim szła straż pierwsza, ta napadłszy na zasadzkę, mocno się z sobą starli: gdzie między innymi, rycerz Godziemba nazwany, potężnie rażąc nieprzyjaciela, od broni odpadł; do bliskiego tedy lasu uchodził, ale że i tam za nim Morawczyk nacierał, spodziewając się, że bezbronnego snadno w łyka weźmie; Godziemba chybko skoczy z konia, sosenkę z korzeniem wyrwie, nią się adwersarzowi broni; obciął ci w prawdzie Morawczyk pierwszym zamachem dwie od niej gałęzie, atoli już lżejszą, bo obciętą sosną, gdy go Godziemba smagło uderzył, z konia zwaliwszy, pojmał, i do Sieciecha hetmana przyprowadził: a w nagrodę męstwa swego, tęż samą sosnę, tak jak była, za herb otrzymał: w roku 1094.
Innymi słowy, wojewoda krakowski o imieniu Sieciech, wkroczył na czele polskich wojsk na Morawy. Polski rycerz Godziemba stracił w walce broń. Jeden z nieprzyjaciół widząc Polaka bezbronnym skoczył, aby go pojmać. Godziemba nie tracąc ducha podjechał do pobliskiego lasu i wyrwawszy z ziemi młodą sosnę stanął do walki, po czym pokonał wroga i pojmał go w niewolę. W nagrodę za swój czyn otrzymał herb z wizerunkiem sosny[2].
Gry wideo
[edytuj | edytuj kod]Jednym z grywalnych władców w serii gier Crusader Kings jest Sieciech Topór, wasal i dworzanin Władysława Hermana[29].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. IX, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1842, s. 94–103 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ a b c Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. IV, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 164–167 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Nawrot 2007 ↓, s. 583.
- ↑ a b Ł. Piernikarczyk: Palatyn Sieciech (1080–1100). [dostęp 2010-01-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 maja 2010)].
- ↑ Ł. Piernikarczyk: Masław i jego państwo (1037–1047). [dostęp 2010-01-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (26 maja 2016)].
- ↑ a b Maleczyński 1975 ↓, s. 30.
- ↑ Grodecki, Zachorowski i Dąbrowski 1995 ↓, s. 128–129.
- ↑ a b c d e Szczur 2002 ↓, s. 120.
- ↑ Sieciechowi przypisuje się również otrucie Mieszka Bolesławowica, pretendenta do tronu. Ł. Piernikarczyk: Palatyn Sieciech (1080–1100). [dostęp 2010-01-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 maja 2010)].
- ↑ a b c d Grodecki, Zachorowski i Dąbrowski 1995 ↓, s. 128.
- ↑ M. Spórna P. Wierzbicki: Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego. s. 445.
- ↑ Piekarczyk-Gałkowska 2004 ↓, s. 334.
- ↑ Szczur 2002 ↓, s. 117–118.
- ↑ a b c d Grodecki, Zachorowski i Dąbrowski 1995 ↓, s. 129.
- ↑ Barański 2006 ↓, s. 182.
- ↑ a b Barański 2006 ↓, s. 182–183.
- ↑ Korczak 1999 ↓, s. 65.
- ↑ Nastąpiło to przy konsekracji katedry gnieźnieńskiej (Barański 2006 ↓, s. 183). Konsekracja tej katedry jest zwykle datowana na 1 maja 1097. Pojawiły się jednak opinie, że odbyła się ona dwa lata później – 1 maja 1099 (Powierski 1994 ↓, s. 67 i nast).
- ↑ Grodecki, Zachorowski i Dąbrowski 1995 ↓, s. 131.
- ↑ Grodecki, Zachorowski i Dąbrowski 1995 ↓, s. 131–135.
- ↑ G. Labuda uważał, że do podziału doszło ok. 1097 (Labuda 1996 ↓, s. 16, 69). K. Maleczyński przyjął datę pierwszego podziału na rok 1099 (Wyrozumski 1984 ↓, s. 101).
- ↑ Szczur 2002 ↓, s. 119.
- ↑ Grodecki, Zachorowski i Dąbrowski 1995 ↓, s. 131–132.
- ↑ Barański 2006 ↓, s. 184.
- ↑ Jasienica 2007 ↓, s. 116.
- ↑ Pietras 1978 ↓, s. 58.
- ↑ W. Garbaczewski: Polska: Epoka denarowa w mennictwie polskim. [dostęp 2017-09-26]. (pol.).
- ↑ A. Kędzierski, Polskie denary krzyżowe w skarbie ze Słuszkowa, „Wiadomości Numizmatyczne”, XLII, z 1–2, 1998, s. 30.
- ↑ Interesting characters – CK3 Wiki [online], ck3.paradoxwikis.com [dostęp 2023-06-19].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]Opracowania
[edytuj | edytuj kod]- M.K. Barański, Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2006, ISBN 83-01-14816-0.
- Roman Grodecki, Stanisław Zachorowski, Jan Dąbrowski, Dzieje Polski średniowiecznej, Jerzy Wyrozumski (oprac.), t. I, Kraków: Universitas, 1995, ISBN 83-7052-230-0, OCLC 749800787.
- Paweł Jasienica, Polska Piastów, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2007, ISBN 978-83-7469-479-7, OCLC 169978949.
- Lidia Korczak, Władysław I Herman, [w:] Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, ISBN 83-08-02829-2.
- Gerard Labuda, Korona i infuła. Od monarchii do poliarchii, Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1996, ISBN 83-03-03659-9, OCLC 233502954.
- Karol Maleczyński, Bolesław III Krzywousty, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975.
- A. Nawrot (red.), Encyklopedia Historia, Kraków 2007, ISBN 978-83-7327-782-3.
- J. Piekarczyk-Gałkowska, Słownik Historia, P. Czerwiński (red.), Kraków 2004, ISBN 83-7327-423-5.
- Z.S. Pietras, Bolesław Krzywousty, Cieszyn 1978.
- J. Powierski, Data konsekracji katedry gnieźnieńskiej (1 maja 1099) na tle sytuacji politycznej Polski, Rusi i krajów sąsiednich, „Roczniki historyczne”, 1994.
- Stanisław Szczur, Historia Polski – średniowiecze, Kraków: Wyd. Literackie, 2002, ISBN 83-08-03273-7, OCLC 830373090.
- Jerzy Wyrozumski, Historia Polski do roku 1505, Warszawa 1984, ISBN 83-01-03732-6.
Ważniejsze opracowania online
[edytuj | edytuj kod]- Janusz Kurtyka, Sieciech w Polskim Słowniku Biograficznym, [dostęp 2017-09-26].