Sfaleryt
 Sfaleryt – kryształy szkieletowe | |
| Właściwości chemiczne i fizyczne | |
| Skład chemiczny |
siarczek cynku (ZnS) |
|---|---|
| Twardość w skali Mohsa |
3,5–4[1] |
| Przełam |
muszlowy, niekiedy nierówny[1] |
| Łupliwość | |
| Pokrój kryształu |
czworościenny, dwunastościenny[3] |
| Układ krystalograficzny |
regularny[2] |
| Właściwości mechaniczne |
kruchy[1] |
| Gęstość |
3,92–4,2 g/cm³ |
| Właściwości optyczne | |
| Barwa |
bezbarwny, domieszki innych metali zabarwiają minerał na żółto, czerwono do czarnego |
| Rysa |
biała, żółtawa, brunatna [1] |
| Połysk |
diamentowy lub tłusty, rzadziej żywiczny, szklisty albo matowy[1], półmetaliczny[2] |
| Współczynnik załamania |
2,37 - 2,43 (izotropowy)[3] |
Sfaleryt (blenda cynkowa) – minerał z gromady siarczków[1]. Bardzo pospolity i szeroko rozpowszechniony.
Nazwa pochodzi od gr. sphaleros = zwodniczy, niepewny, podstępny, złudny; nawiązuje do kłopotów jakie sprawia minerał przy identyfikacji (w XVII w. określono, że jest to kruszec cynku)[1][2].
Właściwości
[edytuj | edytuj kod]Tworzy kryształy izometryczne (tetraedry lub dwunastościany rombowe), często występują zbliźniaczenia oraz charakterystyczne prążki na ścianach kryształów. Występuje w formie skupień zbitych, ziarnistych, ziemistych i pylastych (– brunckit), nerkowatych, naciekowych, masywnych, koloidalnych (blenda skorupowa)[2] groniastych i skorupowych (charakteryzujących się budową koncentryczną, warstwową, pręcikową i włóknistą). Razem z wurcytem stanowi odmianę polimorficzną siarczku cynku. Jest kruchy, przezroczysty do nieprzezroczystego, czasem przeświecający, zawiera domieszki żelaza, kadmu, manganu, talu, indu, germanu, galu, rtęci, cyny, miedzi, ołowiu, srebra i złota[1]. Wykazuje bardzo wysoką dyspersję wynoszącą 0,156[3].
Odmiany[1]
[edytuj | edytuj kod]- blenda karmelowa – żółta lub brunatna
- cleiofan – czysty, bezbarwny
- blenda rubinowa – z małą domieszką żelaza, zabarwiona na czerwono, pomarańczowo lub biało
- gumucionit – zielony, szary, brunatnoczarny
- marmatyt, – z dużą domieszką żelaza, zabarwiony na ciemnozielony do czarnego
- christofit – czarny, zawiera domieszki żelaza
- przybramit – zawiera domieszki kadmu
Występowanie
[edytuj | edytuj kod]Najczęściej tworzy się w wyniku działalności gorących roztworów przenikających przez różne skały. Bywa spotykany w żyłach i gniazdach kruszcowych, w pegmatytach, granitach, gabrach. Powstaje również w wyniku przeobrażeń kontaktowych (w skarnach) oraz metasomatycznych (w grejzenach)[1]. Dobrze wykształcone, narosłe kryształy występują w kawernach, druzach i szczelinach skalnych, gdzie tworzą efektowne szczotki krystaliczne. Prawie zawsze występuje z kwarcem, galeną, pirytem, pirotynem, barytem, chalkopirytem, markasytem, fluorytem, dolomitem, kalcytem[1][2][4]. Obecny we wszystkich skałach zawierających siarczki.
Miejsca występowania: Hiszpania, Meksyk, USA, Kanada, Australia, Rosja, Kazachstan, Namibia, Mjanma, Kongo, Niemcy, Czechy, Słowacja, Rumunia, Wielka Brytania, Belgia, Austria, Francja, Włochy,Szwajcaria (Binn)[1][4].
W Polsce – pospolity kruszec złóż cynku i ołowiu okolic Bytomia, Tarnowskich Gór, Olkusza. Znany też z Dolnego Śląska – okolice Boguszowa, Kowar, Strzegomia i Kletna. Spotkać go można w kopalni miedzi w rejonie Lubina i Polkowic.
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]- źródło cynku (67% Zn)
- źródło kadmu, srebra (też indu, galu)
- poszukiwany przez kolekcjonerów
- dobrze wykształcone kryształy są wykorzystywane w jubilerstwie
- służy do wyrobu drobnej galanterii ozdobnej
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h i j k l m Jerzy Żaba: ILUSTROWANA ENCYKLOPEDIA SKAŁ I MINERAŁÓW. Wydawnictwa Videograf SA, 2024, s. 394-396. ISBN 978-83-8293-231-7.
- ↑ a b c d e f Eligiusz Szełęg: MINERAŁY I SKAŁY POLSKI. Multico Oficyna Wydawnicza, 2023, s. 44. ISBN 978-83-7073-816-7.
- ↑ a b c Sphalerite.
- ↑ a b Sphalerite, [w:] Mindat.org [online], Hudson Institute of Mineralogy [dostęp 2025-01-10] (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Rudolf Ďuda, Luboš Reil: Wielka Encyklopedia Minerałów. Warszawa: Elipsa 2, 1994. ISBN 83-86013-00-1.