Piryt
| |
| Właściwości chemiczne i fizyczne | |
| Inne nazwy |
iskrzyk, złoto głupców |
|---|---|
| Skład chemiczny |
FeS2 |
| Twardość w skali Mohsa |
6,5 |
| Przełam |
muszlowy |
| Łupliwość |
brak |
| Układ krystalograficzny | |
| Gęstość minerału |
4,95 do 5,10 g/cm³ |
| Właściwości optyczne | |
| Barwa |
mosiężnożółta, mosiężna, złota |
| Rysa |
czarna |
| Połysk |
metaliczny |
Piryt – minerał żelaza z gromady siarczków, nadsiarczek żelaza(II), FeS2[1]. Nazwa pochodzi od gr. pyr ‘ogień’ oraz pyrites ‘iskrzący’, gdyż minerał iskrzy się pod wpływem uderzeń krzesiwa (krzemienia, twardego metalu)[2][3].
Właściwości[edytuj | edytuj kod]
Występuje niemal we wszystkich typach skał. Tworzy kryształy izometryczne, przyjmujące najczęściej postać sześcianów, ośmiościanów, dwunastościanów pentagonalnych (pięciokątnych). Na ścianach kryształów często są widoczne wyraźne zbrużdżenia. Czasami tworzy charakterystyczne bliźniaki, zwane „krzyżami żelaznymi”. Występuje też w skupieniach zbitych, ziarnistych, skorupowych, kulistych i groniastych[4]. Jest – obok markasytu – najbardziej powszechną odmianą polimorficzną siarczku żelaza[5]. Ze względu na barwę podobną do złota nazywany bywa „złotem głupców”.
Często zawiera domieszki niklu, kobaltu, cynku, srebra, złota, miedzi.
Występuje najczęściej w asocjacji ze sfalerytem, galeną, chalkopirytem, markasytem, arsenopirytem oraz pirotynem[3].
Pod wpływem tlenu i wilgoci atmosferycznej ulega szybkiemu powierzchniowemu wietrzeniu, utleniając się do tlenków i wodorotlenków żelaza (np. do limonitu) oraz siarczanów żelaza (korozja atmosferyczna). Nawet dotknięcie palcem ścian kryształu pirytu może skutkować pojawieniem się rdzy na jego powierzchni w ciągu kilku dni, z powodu naturalnej wilgoci i kwaśnego odczynu skóry[6].
Geneza[edytuj | edytuj kod]
Powstaje w końcowych fazach krystalizacji magmy, w procesach hydrotermalnych i pneumatolitowych, powszechny również w skałach metamorficznych i osadowych[5].
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
Występuje we wszystkich typach skał. Należy do minerałów bardzo pospolitych i szeroko rozpowszechnionych[6].
Włochy – Rio Marina, Elba, Campiano, Toskania; Hiszpania – Rio Tinto, Tharsis, Huelva; Grecja – Ksanti; Norwegia – Grong Lokken; Szwecja – Gallivare, Klefva; Rosja – Ural, Kaukaz, Dalniegorsk; USA – Kolorado, Pensylwania, Tennessee, Utah; Peru; Meksyk; Uganda[5].
W Polsce: Rudki k. Nowej Słupi, Kowala, Kostomłoty, Kielce Ślichowice (Góry Świętokrzyskie); Sosnowiec, Szczygłowice, Bytom (GZW); Wałbrzych, Nowa Ruda (Dolnośląskie Zagłębie Węglowe); Turoszów; Olkusz, Trzebinia, Bytom, Tarnowskie Góry (śląsko-krakowskie złoża cynku i ołowiu); Sieroszowice, Lubin, Rudna (Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy); Wieściszowice, Miedzianka, Ciechanowice (Rudawy Janowickie); Złoty Stok; Radzimowice (Góry Kaczawskie); Borów k. Strzegomia, Szklarska Poręba (Dolny Śląsk)[4].
Odmiany pirytu[edytuj | edytuj kod]
forma dodekaedru
forma oktaedru
forma zrośnięta
agregat kryształów sześciennych
Zastosowania[edytuj | edytuj kod]
Piryt, jako siarczkowa ruda żelaza (33–45% Fe, 32–45% S), jest surowcem do otrzymywania dwutlenku siarki i surówki żelaza:
- 4 FeS2 + 11 O2 → 2 Fe2O3 + 8 SO2
Z uzyskanych półproduktów wytwarza się kwas siarkowy i żelazo. Ponadto z pirytu uzyskuje się inne metale stanowiące domieszki[4].
- kamień kolekcjonerski
- stosowany od czasów starożytnych do wyrobu biżuterii i ozdób
- bywa stosowany jako proszek polerski
- stosowany jest do wyrobu czerwonych i brunatnych farb mineralnych
- w przeszłości służył do jednego ze sposobów rozpalania ognia, np. w zamku kołowym dawnej broni palnej.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Pyrite Mineral Data. webmineral.com. [dostęp 2019-10-15]. (ang.).
- ↑ Pyrite, [w:] Mindat.org [online], Hudson Institute of Mineralogy [dostęp 2019-10-15] (ang.).
- ↑ a b Jerzy Żaba: Ilustrowana encyklopedia skał i minerałów. Videograf, 2014. ISBN 978-83-7835-297-6.
- ↑ a b c d Andrzej Bolewski, Andrzej Manecki: Mineralogia szczegółowa. Warszawa: Wydawnictwo Polskiej Agencji Ekologicznej, 1993. ISBN 83-85636-03-X.
- ↑ a b c d piryt, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-02-18].
- ↑ a b c Olaf Madenbach, Ulrike Madenbach: Atlas minerałów. Wydawn. RM, 2008. ISBN 83-7243-644-4.