Przejdź do zawartości

Simondsja kalifornijska

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Simondsja kalifornijska
Ilustracja
Kwitnący pęd rośliny męskiej
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

goździkopodobne

Rząd

goździkowce

Rodzina

simondsjowate

Rodzaj

simondsja

Gatunek

simondsja kalifornijska

Nazwa systematyczna
Simmondsia chinensis (Link) C.K. Schneid.
Ill. Handb. Laubholzk. 2: 141 141 1907[3]
Owoce
Pokrój

Simondsja kalifornijska, jojoba (wym. żożoba albo chochoba[4]) (Simmondsia chinensis) – gatunek rośliny z monotypowego rodzaju (simondsja Simmondsia) i rodziny (simondsjowate Simmondsiadaceae) z rzędu goździkowców.

Nazwa rodzajowa upamiętnia angielskiego botanika – Thomasa W. Simmonsa (1767–1804)[5]. Wbrew swej gatunkowej nazwie naukowej (chinensis oznacza „chiński, chińska”) nie pochodzi z Chin, lecz z pustyni Sonora i Mojave w południowo-zachodniej części Ameryki Północnej – rozciągających się od Arizony po Meksyk[6][5]. Przyczyną nadania jej mylącej nazwy naukowej było omyłkowe umieszczenie przez uczonych opisujących po raz pierwszy ten gatunek jego materiału zielnikowego wśród okazów pochodzących z Chin[6] (z powodu błędnego odczytania skrótowo zapisanego skrótu Calif. oznaczającego Kalifornię[5]).

Nasiona simondsji zawierają płynny wosk wykorzystywany jako olej jojoba[6]. Ze względu na olej roślina rozpowszechniona została w uprawie w Ameryce Południowej, Afryce i południowej Azji[7][8]. Ze względu na podobieństwo nazw gatunek ten można pomylić z głożyną pospolitą, znaną jako „jujuba” (Ziziphus jujuba), która jest inną, niespokrewnioną rośliną.

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Zawsze zielony, silnie rozgałęziony krzew osiągający do 4 m wysokości[7][8].
Liście
Niewielkie, naprzeciwległe[7], siedzące, bez przylistków[5]. Blaszki sinozielone do szarawych, skórzaste i całobrzegie[2][7][5].
Kwiaty
Jojoba to roślina dwupienna – rośliny męskie mają drobne kwiaty pręcikowe zebrane w główkowate skupienia u nasady liści[7]. Mają okwiat 4- lub 6-krotny oraz odpowiednio dwukrotnie większą od liczby listków okwiatu liczbę pręcików[2]. Kwiaty słupkowe wyrastają zwykle pojedynczo w kątach liści[5] wzdłuż szczytowych odcinków pędów[2]. Wsparte są dwoma liśćmi podkwiatowymi, są znacznie większe od kwiatów męskich i zwisają na szypułkach[5]. Ich listki okwiatu utrzymują się długo – do czasu dojrzenia owoców[7]. Słupek jest górny, 3-krotny. Każda komora zawiera pojedynczy zalążek[2][5]. Szyjki słupka są wolne i odgięte[5].
Owoce
Torebki trójklapowe zawierające zwykle pojedyncze, ciemnobrązowe nasiono[7][9]. Rozwijają się wsparte trwałymi, mięśniejącymi listkami okwiatu[5].

Biologia

[edytuj | edytuj kod]
Anatomia
Charakterystyczną cechą tego gatunku jest anomalna struktura drewna polegająca na występowaniu w przekroju pnia kilku grup koncentrycznych słojów przyrostów rocznych[8].
Rozwój
Roślina wieloletnia, owocująca od 3–5 roku życia i później powtarzająca owocowanie rokrocznie przez 100–200 lat. Największy plon dają rośliny w wieku ponad 7 lat. Owoce dojrzewają w ciągu 90 do 180 dni po zapłodnieniu[10].
Właściwości fizykochemiczne
Nasiona zawierają do ok. 60% wosku, będącego mieszaniną estrów kwasów tłuszczowych i alkoholi o długości łańcucha C20–C26 (kwasu eikozenowego, kwasu dokozenowego, eikozenolu, dokozanolu, heksakozanolu). W odróżnieniu od olejów roślinnych wosk ten nie zawiera triglicerydów. Wosk jojoba jest ciekły nawet w niskiej temperaturze, dlatego przed zastosowaniem np. w kosmetyce jest uwodorniany dzięki czemu w postaci stałej utrzymuje się do ok. 65 °C. Charakterystyczna dla tego wosku jest łatwość przenikania przez wierzchnie warstwy skóry. Nie powinien być stosowany doustnie ze względu na działania niepożądane. Poza woskami nasiona zawierają nitrylozydy (simmondsynę)[7].

Ekologia

[edytuj | edytuj kod]

Krzew w naturze zasiedlający tereny bardzo suche (o opadach rocznych nie przekraczających 240 mm), zwykle stoki, zawsze na podłożu przepuszczalnym[5].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Takson włączany był przez długi czas do rodziny bukszpanowatych, gdzie tworzył monotypowe plemię Simmondsieae lub wyodrębniany był w randze rodziny, jednak blisko sytuowanej wobec bukszpanowatych[2][8]. Takie pokrewieństwo sugerowały podobieństwa morfologiczne[8]. W systemie Takhtajana z 1997 takson wyodrębniony został jako rząd Simmondsiales w obrębie Hamamelididae[2]. Przynależność do goździkowców wynika z analiz sekwencji DNA oraz licznych dowodów związanych z morfologią i anatomią nasion, fitochemią i budową plastydów[9]. Linia rozwojowa prowadząca do tego gatunku oddzieliła się od innych goździkowców ok. 70–88 milionów lat temu[5].

Synonimy[3]

Buxus chinensis Link, Simmondsia californica Nutt.

Pozycja systematyczna w kladzie caryophylloids w rzędzie goździkowce według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
caryophylloids

Rhabdodendraceae




Simmondsiaceaesimondsjowate





Asteropeiaceae



Physenaceae





Macarthuriaceae




Microteaceae





Caryophyllaceaegoździkowate




Achatocarpaceae



Amaranthaceaeszarłatowate






Stegnospermataceae




Limeaceaelibawowate





Lophiocarpaceae




Kewaceae




Barbeuiaceae




Gisekiaceae




Aizoaceaepryszczyrnicowate





Phytolaccaceaeszkarłatkowate



Sarcobataceae





Nyctaginaceaenocnicowate



Petiveriaceae











Molluginaceaeugłastowate




Montiaceaezdrojkowate





Halophytaceae




Basellaceaewyćwiklinkowate



Didiereaceae






Talinaceaeporwinkowate




Anacampserotaceae




Portulacaceaeportulakowate



Cactaceaekaktusowate

















Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]
Uprawy jojoby na pustyni Thar w Indiach
 Osobny artykuł: Olej jojoba.

Woski zawarte w nasionach były wykorzystywane przez Indian w leczeniu schorzeń skóry. Współcześnie, znane jako olej jojoba są szeroko stosowane jako składnik kosmetyków, leków[7] i pestycydów[9]. Olej służy też jako smar w delikatnych mechanizmach[7][8]. Ponieważ jest pełnowartościowym substytutem spermacetu, jego uprawy i wykorzystanie zyskało na znaczeniu po ograniczeniu polowań na wieloryby[8].

Poza pozyskiwaniem nasion jako surowca do produkcji oleju jojoba, stanowią one źródło białek roślinnych. Rośliny służą także do nasadzeń chroniących przed erozją[10] i pustynnieniem[5].

Uprawa

[edytuj | edytuj kod]

Rośliny uprawiane są na plantacjach, na których sadzi się głównie rośliny żeńskie. Do skutecznego zapylenia i zawiązywania nasion wystarcza, że rośliny męskie posadzone zostaną w co 20 rzędzie[7]. Krzewy silniej rosną na siedliskach silniej nawodnionych. Młode rośliny tolerują spadki temperatury do −5 °C, starsze do −9 °C[10].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2021-03-04] (ang.).
  2. a b c d e f g Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-04] (ang.).
  3. a b Simmondsia chinensis. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2011-05-28]. (ang.).
  4. Maciej Malinowski.Jojoba to 'żożoba' albo 'chochoba'
  5. a b c d e f g h i j k l m Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 109. ISBN 978-1-842466346.
  6. a b c Bogdan Zemanek: Jojoba. W: Encyklopedia biologiczna. Zdzisława Otałęga (red. nacz.). Wyd. tom V. Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 1998.
  7. a b c d e f g h i j k Ben-Erik van Wyk, Michael Wink: Rośliny lecznicze świata. Wrocław: MedPharm Polska, 2008, s. 301. ISBN 978-83-60466-51-3.
  8. a b c d e f g Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998. ISBN 83-7079-778-4.
  9. a b c Heywood V.H., Brummitt R.K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 304. ISBN 1-55407-206-9.
  10. a b c Simmondsia chinensis. [w:] Ecocrop [on-line]. FAO - Food and Agriculture Organization of the UN. [dostęp 2011-05-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-29)]. (ang.).