Franciszek Ptak

Franciszek Ptak

fot. Józef Sebald
Data i miejsce urodzenia	30 sierpnia 1859 Bieńczyce
Data i miejsce śmierci	29 lipca 1936 Kraków
Przynależność polityczna	PSL Lewica PSL „Piast”

Franciszek Ptak (ur. 30 sierpnia 1859 w Bieńczycach, zm. 29 lipca 1936 w Krakowie) – polski chłop, karczmarz, działacz ruchu ludowego, wydawca, poseł na galicyjski Sejm Krajowy.

Ptak był bogatym chłopem, właścicielem karczmy w Bieńczycach. Dzięki przedsiębiorczemu zarządzaniu jego szynk prosperował mimo konkurencji ze strony karczmarza żydowskiego. Ptak aktywnie działał w ruchu ludowym. Udzielał się w Stronnictwie Ludowym już w latach 90. XIX wieku: pełnił rozmaite funkcje w lokalnych strukturach ugrupowania oraz wydawał czasopisma, które następnie rozprowadzał w swojej karczmie. Kilkakrotnie kandydował na posła do Sejmu Krajowego Galicji, uzyskał mandat z gmin wiejskich powiatu krakowskiego (1908–1913). Jego porażka kilka lat wcześniej w wyborach do austriackiej Rady Państwa została uwieczniona w jednym z dialogów Wesela Stanisława Wyspiańskiego. Wraz z małżonką był obecny na premierze sztuki w 1900 roku. Według Boya-Żeleńskiego Ptak był w pewnym stopniu prototypem postaci Czepca. Był znany ze swojej wielkiej postury i wystawności. Angażował się społecznie, współfinansował inwestycje użyteczności publicznej, m.in. budowę szpitala czy szkoły.

Życiorys

Wczesne lata

Błażej Czepiec i Franciszek Ptak w bronowickiej izbie, pastel Włodzimierza Tetmajera (ok. 1900) – Ptak siedzi w środku, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa

Portrety olejne Franciszka i Marcjanny Ptaków naturalnej wielkości autorstwa Józefa Krasnowolskiego (1906)

Franciszek Ptak z rodziną, 1917

Urodził się w rodzinie chłopskiej. Był synem Antoniego, posiadacza ziemskiego, właściciela ok. pięciu morgów, i Salomei z Włodków. Ukończył szkołę ludową, ale był także samoukiem, wiele czytał. Gospodarował na swoich dwóch morgach. Okresowo był pracownikiem najemnym w młynie. Założył i prowadził karczmę w Bieńczycach. W karczmie zawsze dbał o obecność aktualnych wydań prasy ludowej, którą wykładał na stołach. Przez dziewięć lat był dzierżawcą myta. Był współzałożycielem i redaktorem czasopism „Wieniec” i „Pszczółka” o problematyce wiejskiej. Jego gospodarstwo uchodziło za wzorowe w okręgu. Propagował najnowsze osiągnięcia w uprawie roli i hodowli.

W 1886 poślubił Marcjannę z domu Szafrańską (ur. 7 stycznia 1864, zm. 4 sierpnia 1947), z którą miał dwanaścioro dzieci: pięciu synów i siedem córek.

Początek działalności w ruchu ludowym

Był związany z ruchem chrześcijańsko-ludowym księdza Stanisława Stojałowskiego. W 1892 bez powodzenia kandydował w wyborach uzupełniających do galicyjskiego Sejmu Krajowego. W latach 1898–1902 wydawał ukazujące się w Krakowie pismo „Obrona Ludu”, organ stronnictwa chrześcijańsko–ludowego.

Wincenty Witos w swoich wspomnieniach pisał o „karczmarzu z Bieńczyc”, zajmującym się polityką i prenumerującym gazety ludowe, które wykładał do czytania w swojej karczmie. Według Witosa inni chłopi wyrażali o Ptaku niezbyt pochlebne opinie, „nie mogąc znosić panoszącego się dorobkiewicza”. Witos opisał swoje pierwsze zetknięcie z Ptakiem, które miało miejsce w 1895.

Już po drodze dowiedzieliśmy się od sąsiada p. Ptaka, który szedł do wsi, że Ptak jest wielkim bogaczem, ale też nie mniejszym spekulantem i zdziercą, że zarabia na panach i księżach grube pieniądze, za które kupuje majątki i pożycza na lichwę, że chłopi i robotnicy przepijają u niego ostatnie grosze. (...) Gadatliwy i zazdrosny widać chłopina, opowiedział nam także, że obecny bogacz Ptak, aczkolwiek „z dziadowskiej” pochodzi rodziny, gorszy jest od niejednego hrabiego. Chłopów ma za nic, z panami się tylko wdaje, do Wiednia i do Lwowa na wystawy jeździ, swoje córki po świecie obwozi i wielkim panom je przedstawia. (...)

Przypatrzyłem mu się bliżej. Był to mężczyzna wysoki, prosty, ładny, dobrej tuszy i postawy, doskonały model dla malarza, rzeźbiarza, czy nawet poety. Z twarzy biła mu zarówno duma, zadowolenie, pewność siebie, jak i lekceważenie dla otoczenia. (...)

Choć z karczmy pana Ptaka wyszedłem trochę rozżalony, nie omieszkałem chodzić tam każdej niedzieli po południu, ażeby sobie gazetkę przeczytać i małą szklankę piwa wypić, asekurując się tym sposobem przed wyrzuceniem za drzwi.

    – Wincenty Witos, Moje wspomnienia

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

Wraz z Witosem Ptak wspomagał budowę Szpitala Bonifratrów w Krakowie. Został wpisany na listę dobroczyńców Zakonu Bonifratrów. Kiedy podczas choroby nie chciał przebywać w szpitalu, w związku z jego zasługami dla zakonu bracia zakonni opiekowali się nim w domu. Przyczynił się też walnie do budowy dużej, jak na owe czasy, murowanej szkoły w Bieńczycach – pierwszej tego rodzaju w powiecie, oraz do budowy domu parafialnego w Raciborowicach, przy historycznym kościele św. Małgorzaty. Ptak przyjaźnił się z artystami, zażyłe stosunki łączyły go z Włodzimierzem Tetmajerem (zachowały się listy). Tetmajer utrwalił Ptaka i Błażeja Czepca na swoim pastelu.

Epizod z Weselem

W grudniu 1900 Ptak kandydował bez powodzenia do austriackiej Rady Państwa. Nawiązanie do tego wydarzenia znalazło się w jednym z dialogów Wesela Stanisława Wyspiańskiego.

Według Tadeusza Boya-Żeleńskiego postać Czepca stworzona przez Wyspiańskiego była wzorowana na bronowickim chłopie Błażeju Czepcu, ale autor Wesela skomasował w stworzonym przez siebie bohaterze cechy prawdziwego Błażeja Czepca i Franciszka Ptaka.

Wyspiański, sportretowawszy go [Czepca] w paru autentycznych sytuacjach owego weseliska, wzmocnił jeszcze jego fizjognomię niektórymi rysami wziętymi z innego znów podkrakowskiego włościanina, Ptaka.

Ptak, jeszcze roślejszy od Czepca, chłop olbrzymiej siły, popularny w powiecie, wspaniały w swej białej sukmanie, figurant na wszystkich „szopkach narodowych” (...) też nie dał sobie w kaszę dmuchać; kiedy mu jakiś inteligent próbował nastąpić na honor, Ptak powiedział tylko: „Uważajcie, panie, bo jo jest z tych Ptaków, co w mordę biją”.

    – Tadeusz Boy-Żeleński, O Krakowie

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

Wyspiański zaprosił na premierę Wesela w Teatrze Miejskim małżeństwo Ptaków, przy czym szczególnie zależało mu właśnie na opinii małżonki Franciszka Ptaka – Marcjanny z Szafrańskich, którą „cenił za praktyczny chłopski rozum”. Lucyna Kotarbińska pisała:

Wyspiański chciał koniecznie sprawdzić, jakież wrażenie zrobi Wesele na włościance, która ze światem naszym artystycznym i literackim nie ma bliższego zetknięcia.

Uradziliśmy, że, stosując się do Jego życzenia, zaprosimy włościanina z Toni, pod Krakowem, Ptaka – z żoną. Ptak był to mądry chłop. Poseł. Redaktor pisma. Do dekoracji podczas uroczystości jedyny. Żyda wprawdzie z karczmy na wsi usunął, ale sam karczmę objął, a żona dobrze handlowała przy szynkwasie. Poza tem była jeszcze bardzo surowa.

Jedziemy tedy do nich, w niedzielę po południu, z siostrą naszą, bawiącą u nas, Teofilą Kotarbińską, i Włodzimierzem Tetmajerem. Gospodarz przyjął nas, jak Piast. W białej sukmanie z bochnem chleba, stawiając dzban miodu, który tak nam smakował, że zapomnieliśmy o godzinie. A tu przedstawienie i musimy zdążyć na ten pociąg, którego właśnie słyszymy gwizdanie. Wypadamy, jak z procy, lecimy wszyscy, jak na skrzydłach, kłusem, przez zagony, przez pola, z takiem machaniem rękoma, chustkami i krzykiem, że pociąg wśród szczerego pola staje i zabiera nas ze sobą do Krakowa.

Otóż właśnie wtedy zaprosiliśmy pp. Ptaków do loży, w której pani Ptakowa była głównym przedmiotem naszej obserwacji. Zachowywała się dość obojętnie względem całości. Na jedno tylko zareagowała, mianowicie, kiedy, na długą epistołę poety, Czepiec mówi: „Weź pan sobie zonę z prosta: duzo scęścia, małe kosta”.

– Ze tam, jak kto bierze „zonę zprosta”, kosty są mniejsze, to je prawda, ale zeby ta scęścia było wiela – to nie wierzę, – zadecydowała pani Ptakowa.

    – Lucyna Kotarbińska, Wokoło teatru. Moje wspomnienia

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

Poseł na Sejm Krajowy

Ptak współpracował z Janem Stapińskim, współorganizatorem galicyjskiego Stronnictwa Ludowego (SL). W latach 1897–1909 był członkiem Rady Powiatowej SL (PSL) w Krakowie z grupy gmin wiejskich i zastępcą członka Wydziału Powiatowego w Krakowie, a od 1904 – członkiem tegoż Wydziału. Od 1904 do 1910 był członkiem Rady Szkolnej Okręgowej w Krakowie z ramienia Rady Powiatowej. Założył oddział Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Bieńczycach. 20 stycznia 1907 został wybrany na członka Rady Naczelnej Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL). W wyborach do Rady Państwa w maju 1907 zrezygnował z kandydatury na rzecz Franciszka Wójcika.

W wyborach do galicyjskiego Sejmu Krajowego w dniu 25 lutego 1908 został wybrany na posła z gmin wiejskich powiatu krakowskiego. W Sejmie był członkiem komisji petycyjnej i komisji gminnej, później (od 1910) również członkiem komisji drożyźnianej. Działał również jako rewident sejmowy. Przemawiał m.in. w sprawie zniesienia myt krajowych (1 października 1908) i założenia szkoły gospodyń wiejskich w powiecie krakowskim (14 października 1909). Wystąpił wraz z innymi posłami z wnioskiem nagłym w sprawie zapobieżenia głodowi grożącemu ludności w całym kraju (19 marca 1913).

W 1908 wraz z Władysławem Bogackim był organizatorem „wesela krakowskiego”, które defilowało przed cesarzem Franciszkiem Józefem I w Wiedniu w sześćdziesiątą rocznicę jego wstąpienia na tron. Jedna z córek Ptaka, Zofia, wraz z artystą malarzem Henrykiem Uziembłą tworzyli „parę młodych”, a malarz Wojciech Kossak był starostą. „Wesele” to wywołało wówczas w Wiedniu entuzjazm i odbiło się szerokim echem po całym kraju, wywołując również falę krytyk, m.in. i pod adresem Ptaka, jako krakowskiego „Paradebauera” (S. Szczepański).

8 marca 1908 został ponownie wybrany na członka Rady Nadzorczej PSL. W latach 1913–1914 był członkiem Rady Nadzorczej Krajowej Centralnej Kasy dla Spółek Rolniczych we Lwowie.

Działalność w PSL – Lewica

W wyborach do galicyjskiego Sejmu Krajowego 30 czerwca 1913 nie uzyskał reelekcji. W jego miejsce mandat otrzymał Józef Serczyk, również ludowiec. Franciszek Ptak figurował jako członek Rady Naczelnej PSL w czasie jej zebrania w Tarnowie 13 grudnia 1913. Na tym zebraniu doszło do rozłamu na PSL – Lewica, które skupiło zwolenników Stapińskiego; i PSL „Piast”, któremu przewodzili Jakub Bojko i Wincenty Witos. Franciszek Ptak znalazł się w PSL – Lewica, w którym na Kongresie w dniu 5 kwietnia 1914 został wybrany na członka Rady Naczelnej. W dniu 28 czerwca 1914 zwrócił się wraz z Franciszkiem Wójcikiem z odezwą do chłopów o finansowe popieranie PSL – Lewica.

W czasie I wojny światowej (1914–1918) Ptak nie służył w wojsku i pozostawał w domu. Podczas krótkotrwałego zjednoczenia PSL „Piast” z PSL – Lewica, dokonanego na zjeździe w Tarnowie 1 grudnia 1918, został obrany członkiem Zarządu Głównego PSL.

W 1920 roku Ptak, oburzony koniecznością płacenia kar za nieposyłanie dzieci do szkoły, zorganizował wraz z Franciszkiem Wójcikiem zebranie dla około czterdziestu osób i miał przekonywać zgromadzonych rodziców, by nie regulowali grzywien nałożonych przez Radę Szkolną Okręgową. Zarząd szkoły w Krzesławicach oskarżył Ptaka o anarchizm. Ptak nie przyznał się do winy, odparł zarzuty, stwierdzając że „nie ogłaszał, by dzieci do szkoły nie posyłać i grzywien nie płacić”. Sprawa została umorzona.

W PSL „Piast” – ostatnie lata

Rodzinny grobowiec Ptaków w Raciborowicach

Rodzinny grobowiec Ptaków w Raciborowicach

W 1924 opuścił szeregi PSL – Lewica i przeszedł do PSL „Piast”. Założył Kasę Stefczyka w Bieńczycach, obsługującą kilkanaście okolicznych wsi, i był jej długoletnim prezesem. W 1932 witał z banderią krakusów Wincentego Witosa jadącego do Pleszowa. Zmarł 29 lipca 1936 w Krakowie w szpitalu OO. Bonifratrów. Pochowany został na cmentarzu w Raciborowicach 1 sierpnia 1936.

Wśród jego wnuków byli m.in. immunolog Włodzimierz Ptak i chemik Wiesław Ptak.

Upamiętnienie

Jego imieniem została nazwana jedna z ulic w Krakowie, w dzielnicy Bieńczyce.