Michał Sędziwój

Michał Sędziwój

Data i miejsce urodzenia	2 lutego 1566 Łukowica koło Nowego Sącza
Data i miejsce śmierci	1636 Krawarze (koło Opawy)

{{Biogram infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | alt grafiki = Nieznane pola: "imię przy narodzeniu" oraz "podpis".

Wieża Kurza Stopka na Zamku Królewskim na Wawelu, gdzie według przekazów swoją pracownię miał Michał Sędziwój

Herb Michała Sędzimira vel Sędziwója

Michał Sędziwój herbu Ostoja, łac. Sendivogius Polonus (ur. 2 lutego 1566 w Łukowicy, zm. 1636 w Krawarze) – polski alchemik i lekarz.

Życiorys

Urodził się w Łukowicy koło Nowego Sącza jako syn szlachcica polskiego Jakuba Sędzimira i Katarzyny Pielszówny z Rogów. Ojciec nie szczędził środków na naukę i wychowanie Michała. Zamierzał skierować go do stanu duchownego w zakonie jezuitów. Pierwsze nauki pobierał w szkole przyklasztornej w Krakowie. Kolejnym krokiem w edukacji były studia w Akademii Krakowskiej, gdzie miał poświęcić się filozofii, retoryce, teologii oraz naukom ścisłym: geometrii, astronomii i mechanice. Tam też po raz pierwszy zetknął się z alchemią i nowymi ideami w medycynie, propagowanymi przez głośnego w tych czasach lekarza Paracelsusa (Philippus Theopharastus Aureolus Bombast von Hohenheim). W tym czasie przebywali w Krakowie dwaj słynni alchemicy angielscy John Dee oraz Edward Kelley. Sędziwój nawiązał z nimi bliższy kontakt, a w szczególności uległ wpływom Kelleya, z którym spotkał się ponownie w Czechach. Sędziwój poświęcił się całkowicie badaniu pism lekarskich i alchemicznych.

W tym okresie nawiązał bliski kontakt z Mikołajem Wolskim (1555–1630), późniejszym marszałkiem wielkim koronnym, który jako zwolennik alchemii przez wiele lat pozostał mentorem Sędziwoja, finansując jego badania i podróże. Dzięki wsparciu Wolskiego Sędziwój wyruszył za granicę, aby zdobyć wszechstronną wiedzę hermetyczną i poszerzyć wykształcenie humanistyczne. Studiował w Cambridge, Ingolstadt, Lipsku, Altdorfie, Frankfurcie, Rostocku, Wittemberdze, Wiedniu. Poznał także państwo moskiewskie, Szwecję, Anglię, Hiszpanię, Portugalię, Szwajcarię, Niemcy, Czechy, Austrię.

13 października 1591 roku Sędziwój został immatrykulowany na Uniwersytecie Wiedeńskim, a w roku 1593 w Pradze na dworze cesarza Rudolfa II został przyjęty w poczet dworzan, aby na sejmie w Ratyzbonie w roku 1598 zostać mianowanym radcą cesarskim. W tym czasie Michał Sędziwój występuje także w dokumentach jako sekretarz królewski Zygmunta III Wazy. Wszystko wskazuje na to, że bardziej niż zdolności alchemiczne, to jego misje dyplomatyczne i posłowanie między monarchami były kluczem otwierającym wrota dworu cesarskiego. W 1599 roku wybuchła w Pradze groźna epidemia, w wyniku której zmarła jego żona Weronika Stiber oraz dwoje z ich czworga dzieci. Sędziwój z pozostałymi dziećmi, Weroniką i Krzysztofem wrócili do Polski.

Michał Sędzimir otrzymał szlachectwo, ze zmianą nazwiska na Sendivogius, 8 marca 1600. Dokument dotyczył formalnie dokonania odmiany herbu Ostoja, ale jego formuła jest właściwa dla nobilitacji.

Niebawem jednak otrzymał misję od króla Zygmunta III Wazy, aby powrócić do Pragi i przeprowadzić zabiegi dyplomatyczne w sprawie tzw. sprawy mołdawskiej. Wtedy to też dokonał przy współudziale samego cesarza Rudolfa II słynnej transmutacji. Cesarz upamiętnił to wydarzenie, nakazując wmurowanie w ścianę sali, w której dokonano tej operacji, marmurową tablicę z napisem: Faciat hoc quispiam alius quod fecit Sendivogius Polonus, tzn.: Niech ktokolwiek inny uczyni to, co uczynił Polak Sędziwój.

W 1604 roku Sędziwój ogłosił drukiem w Pradze swe pierwsze słynne dzieło alchemiczne pt.: Novum Lumen Chymicum (Nowe Światło Chemiczne), które niosło rozszerzony tytuł: Dwanaście traktatów o kamieniu filozofów, wyprowadzonych ze źródła Natury i doświadczenia ręcznego. Dzieło to napisane po łacinie, zostało wydane anonimowo, autor zaopatrzył je w anagram: DIVI LESCHI GENUS AMO, co znaczy: Kocham ród boskiego Lecha.

Praca ta stała się głośna w całej Europie Zachodniej, między 1604 r. a 1778 r. miała 53 wydania w językach: niemieckim, francuskim, angielskim, rosyjskim, holenderskim, czeskim i polskim. Egzemplarze pracy Sędziwoja znajdywały się w bibliotekach wielkich uczonych jak Isaac Newton i Antoine Lavoisier.

Głównym powodem ogromnego zainteresowania jego pracą był nowy kierunek filozofii alchemicznej, jaki nadał Sędziwój. Novum Lumen Chymicum napisane było w jasny sposób jak na owe czasy, oparte na doświadczeniach praktycznych, i w nie dwojaki sposób nadając nowy kierunek badaniom alchemicznym. Tym kierunkiem było powietrze i jego rola w procesach oddychania i spalania. Jak wynika z pracy Sędziwoja, w powietrzu znajduje się ukryty pokarm życia, który zestalony jest w saletrze potasowej – przez Sędziwoja nazwaną solą filozoficzną lub magnesem. Dzisiaj nazywamy ten składnik tlenem. W czasach, w których żył Sędziwój, pojęcia pierwiastka chemicznego i gazu jeszcze nie istniały. W związku z tym teksty Sędziwoja są trudne do rozszyfrowania. Niemniej jednak opracował rewolucyjną teorię opartą na właściwościach chemicznych saletry i ta teoria przyczyniła się do olbrzymiego rozwoju (przez eksperymenty laboratoryjne) zrozumienia procesów spalania i oddychania. Program eksperymentalny przeprowadzany był w różnych ośrodkach (pracowniach alchemicznych przy dworach i uniwersytetach) w całej Europie, a w szczególności w Anglii na uniwersytecie w Oxford.

W 1605 roku Sędziwój, goszcząc w Stuttgarcie na dworze Fryderyka I Wirtemberskiego (księcia), został uwięziony i obrabowany z kosztowności i złotodajnej tynktury. Intrygę uknuł sam książę wraz ze swym nadwornym alchemikiem Műhlenfelsem. Dopiero zdecydowana interwencja Zygmunta III Wazy i Rudolfa II spowodowała uwolnienie alchemika i wymierzenie kary śmierci Műhlenfelsowi.

W 1607 roku w Kolonii wydane zostało dzieło Rozmowa Merkuriusza, alchemika i Natury. W 1616 roku także w Kolonii został wydany drukiem Traktat o siarce, wznowione wydanie Rozmów Merkuriusza i praca Nowe światło chemiczne.

W 1624 roku Sędziwój wyjechał do Padwy, kontaktując się z wybitnymi naukowcami tamtejszej uczelni. Od 1626 roku działał jako tajny radca cesarza Ferdynanda II Habsburga. W roku 1630 z rozkazu cesarskiego Sędziwój otrzymał na własność dwie wsie, Krawarze i Kąty, oraz dom w Ołomuńcu. Były to najbogatsze i największe majątki w Księstwie Karniowskim.

Sędziwój zmarł między 20 maja a 12 sierpnia 1636 roku w Krawarze. Przypuszcza się, że został pochowany w kościele Świętego Ducha w Opawie.

Dorobek naukowy

Ogłaszając drukiem swą pracę Novum Lumen Chymicum, Sędziwój w zasadniczy sposób zmienił kierunek badań alchemicznych – badania te w ostateczności doprowadziły do odkrycia tlenu i do ogłoszenia nowoczesnej teorii spalania przez Antoine Lavoisiera w 1774 r.

Pisma

W pismach swych Sędziwój występuje pod różnymi nazwiskami i pseudonimami: Sendivogius, Sendivog, Sensophax, Cosmopolita, Le Cosmopolite. Posługuje się też anagramami łacińskimi: DIVI LESCHI GENUS AMO (Kocham ród boskiego Lecha), ANGELUS DOCE MIHI JUS (Aniele ucz mnie prawa), które zawierają litery jego łacińskiego nazwiska Michael Sendivogius. Przydawano mu też inne przydomki, jak: Sarmata Anonymus, Nobilis Polonus vel Cracovia, Heliocanthaurus Borealis (Północny Piewca Słońca).

Prace Sędziwoja w kolejności daty pierwszego wydania:

1. Novum Lumen Chymicum – De Lapide Philosophorum (1604) – łacina
2. Dialogus Mercurii, Alchemistae et Naturae (1607) – łacina
3. Tractatus de Sulphure (1616) – łacina
4. Traittez de l`Harmonie (1618) – francuski
5. Traktat vom philosophischen Saltz (1656) – niemiecki
6. Lettre Philosophique (1659) – francuski
7. Cinquante-Cinq Lettres Philosophiques (1671) – francuski
8. Processus Super Centrum Universi (1682) – łacina i niemiecki
9. Statuts des Philosophes Inconnus (1691) – francuski
10. Operatie Elixiris Philosophici (1968) – łacina i polski

Sędziwój w literaturze i sztuce

Alchemik Sędziwój i Zygmunt III, obraz Jana Matejki, Muzeum Sztuki w Łodzi

• Józef Bohdan Dziekoński, Sędziwój, t. I–III, Warszawa (1845), wydanie 2 skrócone, Warszawa (1907), Warszawa (1974).
• Maria Ilnicka, Alchemik. Obraz dramatyczny. Pierwszy ustęp, Warszawa (1858).
• Wacław Szymanowski, Michał Sędziwój. Dramat w pięciu aktach, Warszawa (1859).
• Jan Matejko, Alchemik Sędziwój i Zygmunt III, (1867), Muzeum Sztuki w Łodzi.
• Zikmund Winter, Pražské obrázky, Praga (1893).
• Gustav Meyrink, Die Abenteuer des Polen Sendivogius. Goldmachergeschichten, Berlin (1925).
• Mieczysław Smolarski, Poszukiwacz złota, Poznań (1927).
• Jacek Koprowicz, Alchemik Sendivius, film fabularny, Polska (1988).
• Andrzej Pilipiuk, Pan Samochodzik i… Sekret alchemika Sędziwoja t. 28, Olsztyn (2001).
• Andrzej Pilipiuk, Kuzynki, Lublin (2003, 2007); Księżniczka, Lublin (2004, 2007); Dziedziczki, Lublin (2004, 2007).

Ciekawostki

• Córka Michała Sędziwoja Weronika Maria wyszła za mąż za Jakuba von Eichendorffa, przodka niemieckiego poety romantycznego Józefa von Eichendorffa.

Źródła

• Roman Bugaj, W Poszukiwaniu Kamienia Filozoficznego. O Michale Sędziwoju najsłynniejszym alchemiku polskim, Warszawa, 1957.
• Roman Bugaj, Michał Sędziwój (1566–1636), Życie i Pisma, Wrocław, 1968.
• Roman Bugaj, Saletra Filozofów a odkrycie tlenu, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 1986, 31, nr 3/4, s. 749–780.
• Karin Figala, Die exakte Alchemie von Isaac Newton, Verhandl. Naturf. Ges., 94, 1984, s. 157–228.
• Karin Figala, Sendivogius, Michael, ALCHEMIE Lexicon einer hermetischen Wissenscheft, München, 1998, s. 332–334.
• Rolf Gelius, Der „Processus universalis” nach Michael Sendivogius, Gesnerus , 53, 1996, s. 183–193.
• Henry Guerlac, John Mayow and the Aerial Nitre: Studies in the chemistry of John Mayow – 1. Actes du Septieme Congres d’Histoire des Sciences, Jerusalem, 1953, s. 332–349.
• Rafał Prinke, Michał Sędziwój – pochodzenie, rodzina, herb, GENS, Kwartalnik Towarzystwa Genealogicznego-Heraldycznego, Poznań, 1992, 2, s. 33–64.
• Rafał Prinke, The Twelfth Adept: Michael Sendivogius in Rudolphine Prague, The Rosicrucian Enlightenment Revisited, New York, 1999, s. 141–192.
• Zbigniew Szydło, Richard Brzezinski, A New Light on Alchemy, History Today,1997, 47 (1), s. 17–23.
• Zbigniew Szydło, Woda która nie moczy rąk. Alchemia Michała Sędziwoja, Warszawa, 1997.
• Zbigniew Szydło, Sędziwój Michał, Polski Słownik Biograficzny, XXXVI, z. 3/150, 1998.

Bibliografia

1. Isaac Asimov, Krótka historia chemii, Warszawa 1970.
2. Henryk Barycz, W blaskach epoki odrodzenia, Warszawa, 1968.
3. Henryk Barycz, Z epoki renesansu, reformacji i baroku, Warszawa 1971.
4. Aleksander Batowski. Michał Sędziwój alchemista, jego życie , przygody i pisma, (rękopis), Lwów, 1860.
5. Henry Carrington Bolton, The follies of science at the court of Rudolf II, Milwaukee 1904.
6. Juliusz Karol Holte von den Brinken, O życiu i pismach Michała Sędziwoja, Warszawa, 1846.
7. Roman Bugaj, Traktat o kamieniu filozoficznym, PWN, Warszawa, 1971.
8. Roman Bugaj, Chemia i alchemia w Polsce w dobie odrodzenia, Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, 1981, 25, s. 23–38.
9. Roman Bugaj, Nauki tajemne w Polsce w dobie odrodzenia, Wrocław, 1976.
10. Roman Bugaj, Nauki tajemne w dawnej Polsce – Mistrz Twardowski, Wrocław, 1986.
11. Roman Bugaj, Hermetyzm, Wrocław, 1991, s. 238–270.
12. Antoni Gałecki (fizykochemik), Wiadomości z Historyi chemii w Polsce do w. XVII włącznie. (Alchemia w Polsce), Chemik Polski, 1910, s. 481–488.
13. Jan Grabowski, Chemia w Polsce do 1773 r., Chemik Polski, 1905, s. 437–443.
14. Włodzimierz Hubicki, Alchemia i chemia w Polsce w XVI wieku, 1960.
15. Włodzimierz Hubicki, Domniemany list do Michała Sędziwoja, Warszawa 1963.
16. Włodzimierz Hubicki, Zapomniana teoria. W 400 rocznicę urodzin Michała Sędziwoja, Warszawa 1966
17. Krzysztof Janczuk, Silva rerum alchimiarum – między literaturą a wiedzą. Ukryta struktura w Novum lumen chymicum Michaela Sendivogius, Warszawa, 2004.
18. Józef Jankowski (dr. JOD), Michał Sędziwój. Nowe Światło Chymiczne, Warszawa, 1922.
19. Czesław Lechicki, Marszałek Wolski i alchemik Sędziwój, Lwów, 1929.
20. Czesław Lechicki Mecenat Zygmunta III, Warszawa, 1932.
21. Józef Maksymilian Ossoliński, Michał Sędziwój, rękopis Manuscripta Inst. Ossoliniani, 1828.
22. Emilian Ostachowski, Michał Sędziwój (1566–1636). Kartka z dziejów polskiej alchemii, Poznań 1934.
23. Micigno Poliarchio, Vita di Mich. Sendivog, 1661.
24. Rafał Prinke, Michael Sendivogius and Christian Rosenkreutz. The Unexpected Possibilities. The Hermetic Journal, 1990, s. 72–80.
25. Zbigniew Szydło, Statuty Michała Sędziwoja, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 1993, 38, nr 2, s. 21–39.
26. Wacław Szymanowski, Michał Sędziwój, Warszawa, 1862.
27. Michał Wiszniewski, Bacona metoda tłumaczenia natury, Kraków 1834, Warszawa 1976.