Ideologia języka standardowego

Ideologia języka standardowego (ang. standard language ideology) – pojęcie wprowadzone przez Jamesa i Lesley Milroyów na określenie zespołu preskryptywnych postaw językowych i poglądów społecznych będących wynikiem procesu standaryzacji językowej. Ich trzon tworzą z jednej strony powszechne koncepcje poprawności językowej, z drugiej – przekonanie o istnieniu jednej, „najlepszej” odmiany języka i nietolerancyjny stosunek do form od niej odbiegających. Rosina Lippi-Green definiuje to pojęcie jako: „stronniczość na rzecz abstrakcyjnego, wyidealizowanego, homogenicznego języka, który jest dyktowany i podtrzymywany przez instytucje o dominującej pozycji i który jako swój model określa język pisany, choć w największej mierze opiera się na języku mówionym wyższej klasy średniej”. Ideologia języka standardowego podkreśla słuszność normalizacji językowej, często wiążąc to z pewnym imperatywem moralnym, nakazującym stosowanie jednolitego kodu we wszystkich sytuacjach społecznych, budując przy tym zniekształcony obraz języka i jego wariantywnej natury .

Anđel Starčević rozumie ideologię języka standardowego jako upowszechnioną postawę typowych użytkowników języka, która zakłada istnienie jednej „poprawnej” i „prawdziwej” odmiany języka, często w sensie absolutnym. Formą tą jest z założenia dialekt standardowy, utożsamiany popularnie z całością języka i postrzegany jako lepszy od form obiegowych (pod względem walorów logicznych, estetycznych i komunikacyjnych). W społeczeństwach kierujących się ideologią standaryzacyjną panuje negatywny stosunek wobec najbardziej minimalnych różnic językowych, obiegowe formy języka są postrzegane jako zniekształcone wersje języka standardowego, a pisana postać języka uchodzi za bardziej prawowitą od mówionej. Idee te bywają traktowane jako część tzw. kultury języka.

Ideologia języka standardowego jest charakterystyczna dla społeczeństw europejskich; pewne jej wpływy zauważa się również w dyskursie profesjonalnych językoznawców, zwłaszcza w regionie Europy Wschodniej. W społeczeństwach tych, zwanych kulturami języka standardowego, autorytatywni regulatorzy promują homogeniczność języka, stawiając sobie za cel ochronę mowy przed niepożądanymi odchyleniami . Kwestionowanie zasadności tej ideologii lub tradycyjnych autorytetów jest natomiast postrzegane jako pogwałcenie narodowej tożsamości, gdyż ideałom poprawności językowej przypisuje się status wartości narodowej.

Założenia

James Milroy wyróżnia cztery cechy składowe ideologii języka standardowego:

• koncepcja poprawności językowej;
• przypisywanie wagi autorytetom językowym;
• przypisywanie wagi prestiżowi;
• koncepcja prawowitości standardu.

Poprawność językowa

Istotną konsekwencją standaryzacji języka jest wykształcenie się i ugruntowanie w społeczeństwie idei poprawności językowej. W kulturach języka standardowego panuje powszechne, zwykle niekwestionowane przeświadczenie, że wśród używanych form językowych można wyróżnić elementy z gruntu poprawne, a także elementy błędne. Ten obiegowy pogląd wyznawany jest przez znakomitą większość społeczeństwa, w tym również przez ludzi wykształconych. Osoby kultywujące ideę poprawności językowej z reguły nie są świadome jej motywacji ideologicznej – uznają ją zwykle za zdroworozsądkową koncepcję, znajdującą oparcie w faktach lingwistycznych. Językoznawcy stoją natomiast na stanowisku, że sankcjonowane zasady normatywne nie są elementem zaszytym w języku, lecz arbitralną konwencją wykształconą przez praktykę społeczną, nie wykazującą zależności od formalnego kształtu poszczególnych jednostek mownych. James Milroy zaznacza, że rzekome argumenty ku wyższości lingwistycznej elementów języka standardowego są dorabiane metodą post hoc, twierdząc, że sposób postrzegania różnych form językowych jest w rzeczywistości uzależniony od czynników pozajęzykoznawczych. Dla kultur języka standardowego charakterystyczne jest również niezauważanie umownego charakteru norm ortograficznych i przeświadczenie, że ich postać jest uwarunkowana obiektywnymi rozstrzygnięciami lingwistycznymi.

Polski językoznawca Karol Janicki zauważa ponadto, że przekonanie o dwubiegunowości rzeczywistości językowej (poprawny–niepoprawny) i absolutnej wyższości środków języka standardowego obecne jest nie tylko wśród laików, ale również wśród niektórych lingwistów. Janicki określa tę postawę jako przejaw esencjalizmu.

Chorwacki językoznawca Mate Kapović określa preskryptywizm jako negatywne następstwo preskrypcji (kodyfikacji normatywnej), uznając ideologię języka standardowego za jego element konstytutywny. Definiuje on preskryptywizm jako praktykę, w której preskrypcję – polegającą na arbitralnym wyborze jednostek językowych i ich kodyfikacji dla celów praktycznych – usiłuje się przedstawić jako czynność naukową, próbując udowodnić wyższość sankcjonowanych elementów za pomocą argumentów lingwistycznych.

Autorytety językowe

Językoznawcy teoretycy stoją przeważnie na stanowisku, że język stanowi własność każdego rodzimego użytkownika, postrzegając go jako zjawisko kognitywne, kształtujące się w ludzkim umyśle. Zakłada się, że wszelkie formy mowy, bez względu na status społeczny ich użytkowników, tworzą z natury systemy oparte na skomplikowanych prawidłach, funkcjonujące niezależnie od wypracowania postaci pisanej i oficjalnej kodyfikacji. Ideologia języka standardowego nakazuje natomiast traktować język jako twór sterowany przez autorytatywne gremia (zwykle bliżej nieokreślone), odgórnie ustalające zasady poprawnościowe i dyktujące je użytkownikom. W kulturach zdominowanych przez tę ideologię spotyka się przekonanie, że wiedza językowa przyswojona w sposób naturalny jest niedoskonała, a o nabywaniu faktycznej znajomości języka zaczyna się mówić dopiero na etapie formalnej edukacji. Skodyfikowana postać języka utożsamiana jest wówczas z nim samym, przez co znajomość języka zrównywana jest z umiejętnością operowania wzorcami języka standardowego, narzucanymi zewnętrznie przez wydawnictwa normatywne (gramatyki, słowniki itd.). Przy spojrzeniach tych pojawia się zwykle przeświadczenie o postępującej „degeneracji” języka i niskiej jakości praktyki mownej, a także konieczności sprawowania pieczy nad językiem. Niekiedy ponadto obserwuje się zjawisko hipernormalizacji, polegające na ujmowaniu w ramy kodyfikacyjne kosmetycznych przepisów stylistycznych, odrywających sam standard od realiów językowych.

Prestiż językowy

Przyjmuje się, że główny wpływ na status normatywny różnych form językowych ma ich poważanie społeczne. James Milroy jako przykład tego zjawiska podaje angielskie zdania „He was a man what didn’t believe nothing” i „He was a man who didn’t believe anything”, stwierdzając, że większość użytkowników angielszczyzny za lepsze uzna to drugie. Skodyfikowane konstrukcje gramatyczne cieszą się zatem większym prestiżem socjolingwistycznym od innych, pozbawionych aprobaty normatywnej. Milroy zauważa jednak, że prestiż nie jest wewnętrzną cechą danej formy lub odmiany językowej – decyduje o nim status socjoekonomiczny jej użytkowników.

Przeciwieństwem powyższego zjawiska waloryzacji jest stygmatyzacja językowa, czyli niskie postrzeganie pewnych elementów językowych, zwykle form preferowanych przez niższe klasy społeczne, z zasady dezaprobowanych w procesie edukacji. Jako przykład skrajnego efektu stygmatyzacji Milroy podaje popularne stwierdzenia, że native speakerzy „nie znają swojego własnego języka”.

Prawowitość standardu

Wykształceniu koncepcji języka standardowego i jego ogólnemu promowaniu towarzyszy zwykle dewaloryzacja innych, nieskodyfikowanych odmian językowych. Odmiany te określane są wówczas mianem niestandardowych (nieliterackich), co w obiegowym rozumieniu jest utożsamiane z ich niepełnoprawnością lingwistyczną. Binarna opozycja standardowy–niestandardowy przekształca się w dychotomię poprawny–niepoprawny, rozumianą w sensie absolutnym. Może dojść do wykształcenia takiego pojmowania, w którym ceni się nie bogactwo osobistego repertuaru językowego i umiejętność dostosowywania używanego języka do rozlicznych sytuacji komunikatywnych, lecz stosowanie idealistycznych, autorytatywnych norm ogólnoetnicznych w każdym kontekście społecznym.

Według Jamesa Milroya znamiona ideologii nosi samo dychotomiczne ujmowanie przez językoznawców stosunku między formami standardowymi a niestandardowymi, które wymaga przyjęcia mowy standardowej jako centralnej odmiany języka. Za ideologiczne uchodzi też konwencjonalne przeciwstawianie terminu „dialekt niestandardowy” terminowi „język standardowy”.

W przestrzeni publicznej typowym wyrazem ideologii standaryzacyjnej jest działalność tzw. grammar nazis. W internecie panują dążności do krytykowania i poprawiania form niestandardowych, postrzeganych jako „rażące”, zwłaszcza gdy nie grożą za to konsekwencje społeczne (np. na anonimowych forach internetowych).

W kulturach języka standardowego obserwuje się niekiedy dążenia do zachowania specyfiki gwar lokalnych, uznawanych za uświęcone tradycją świadectwo przeszłości. Zjawisku temu może jednak towarzyszyć przekonanie, że pewne niskoprestiżowe formy języka nie tworzą prawdziwych dialektów, lecz stanowią opaczne próby imitacji standardu, pozbawione własnej historii i prawowitości. Sytuacja ta może dotyczyć gwar miejskich i innych form bliskich językowi ogólnonarodowemu.

Subordynacja językowa

Rosina Lippi-Green przytacza subordynację językową jako kluczową część ideologii języka standardowego. Zaproponowany przez nią model obrazuje, w jaki sposób następuje subordynacja dialektów wernakularnych prestiżowej formie języka (językowi standardowemu). W jego skład wchodzą następujące elementy:

• mistyfikacja języka:
  • W kulturach języka standardowego propagowane jest twierdzenie, że typowa osoba nie jest w stanie pojąć zawiłości swojej mowy ojczystej. Kluczem do zrozumienia arkanów języka ma być skorzystanie z pomocy ekspertów. Przeświadczenie to oparte jest na błędnym mniemaniu, że ustandaryzowany dialekt, będący przedmiotem preskrypcji w szkołach, tworzy całość języka, nie zaś tylko pewną jego odmianę.
• ustanawianie autorytetów:
  • Poprzednie twierdzenie zakłada istnienie wydawnictw i innych źródeł określających rzekomą „poprawną” formę języka: gremiów językowych, podręczników, gramatyk normatywnych i „specjalistów”. Tylko dzięki tym autorytetom ma być możliwe wyjście z pierwotnego stanu „ignorancji językowej”.
• generowanie fałszywych informacji:
  • Element ten służy przekonaniu użytkowników języka, że pewne formy języka wykazują cechy asymetryczności. Standard jest promowany jako jedyna „poprawna” odmiana języka, a prawowitość jego kształtu uzasadnia się różnymi argumentami lingwistycznymi, wynikającymi często z niezrozumienia faktów językowych. Argumentacja tego rodzaju jest jednak chybiona u swej podstawy, gdyż język standardowy cieszy się swoim poważaniem ze względu na czynniki społeczne, nie zaś językoznawcze.
• trywializacja języka nienormatywnego:
  • Element ten zakłada, że używanie dialektów nieliterackich jest uzasadnione co najwyżej w pewnych sytuacjach prywatnych, lecz nie w sferze publicznej. Przeświadczenie to opiera się na założeniu, że pewne formy języka są z natury niższe i mniej poprawne względem skodyfikowanej normy.
• waloryzacja języka standardowego jako dialektu przynoszącego sukces społeczny:
  • Niestosowanie standardu staje się potencjalnym utrudnieniem w edukacji i karierze zawodowej. Ze względu na poważanie przypisywane językowi standardowemu jego użytkownicy otrzymują większy wachlarz możliwości społecznych niż osoby posługujące się niskoprestiżowymi formami języka.
• marginalizacja nonkonformistów:
  • Osoby, które nie zaznajomiły się dobrze z zasadami języka standardowego (mowy warstwy wykształconej), stają się nie tylko obiektem uprzedzeń społecznych, ale są również nazywane „nieukami” i oskarżane o niedostateczną znajomość własnego języka. Ludzie ci doświadczają zatem silnej dyskryminacji.

Zobacz też

• ideologia monoglosji
• językoznawstwo ludowe
• konwencjonalny charakter języka
• schizoglosja

Bibliografia

• Glossary, [w:] CarmenC. Llamas CarmenC., LouiseL. Mullany LouiseL., PeterP. Stockwell PeterP. (red.), The Routledge Companion to Sociolinguistics, London: Routledge, 2007, s. 205–234, ISBN 0-203-44149-4, OCLC 76969042  (ang.).
• JamesJ. Milroy JamesJ., Language ideologies and the consequences of standardization, „Journal of Sociolinguistics”, Uniwersytet w Michigan, 2001  (ang.).
• JamesJ. Milroy JamesJ., The ideology of the standard language, [w:] CarmenC. Llamas, LouiseL. Mullany, PeterP. Stockwell (red.), The Routledge Companion to Sociolinguistics, London: Routledge, 2007, ISBN 0-203-44149-4, OCLC 76969042  (ang.).
• RosinaR. Lippi-Green RosinaR., English With an Accent: Language, Ideology, and Discrimination in the United States, Nowy Jork: Psychology Press, 1997, ISBN 978-0-415-11477-6  (ang.).
• AnđelA. Starčević AnđelA., Govorimo hrvatski ili ’hrvatski’: standardni dijalekt i jezične ideologije u institucionalnom diskursu, „Suvremena lingvistika”, Uniwersytet w Zagrzebiu, 2016  (serb.-chorw.).
• UlrikeU. Vogl UlrikeU., Multilingualism in a standard language culture, [w:] MatthiasM. Hüning, UlrikeU. Vogl, OlivierO. Moliner (red.), Standard Languages and Multilingualism in European History, t. 1, John Benjamins Publishing, 2012 (Multilingualism and diversity management), ISBN 978-90-272-0055-6  (ang.).
• MateM. Kapović MateM., Čiji je jezik, wyd. 1, Zagrzeb: Algoritam, 2010, ISBN 978-953-316-282-9  (serb.-chorw.).
• LoretaL. Vaicekauskienė LoretaL., ‘Good Language’ and Insecure Speakers: A Study into Metalinguistic Awareness of TV and Radio Journalists in the Context of Language Monitoring in Lithuania, [w:] AurelijaA. Usonienė, NicoleN. Nau, InetaI. Dabašinskienė (red.), Multiple Perspectives in Linguistic Research on Baltic Languages, Cambridge Scholars Publishing, 2012  (ang.).
• FilipF. Berlengi FilipF., Prescriptivism and Language Ideologies: A Comparison between Croatian and English Usage Guides, Uniwersytet w Zagrzebiu, 2018  (ang.).
• MateM. Kapović MateM., Language, Ideology and Politics in Croatia, „Slavia centralis”, IV/2, 2011  (ang.).

• MateM. Kapović MateM., Jezik i konzervativizam, [w:] TvrtkoT. Vuković, MašaM. Kolanović (red.), Komparativni postsocijalizam: slavenska iskustva, Zagrebačka slavistička škola, 2013, s. 391–400 [dostęp 2018-12-14]  (serb.-chorw.).
• MateM. Kapović MateM., AnđelA. Starčević AnđelA., DaliborkaD. Sarić DaliborkaD., O preskripciji i preskriptivizmu u Hrvatskoj, [w:] BarbaraB. Kryżan-Stanojević (red.), Jezična politika: između norme i jezičnog liberalizma, Zagrzeb: Srednja Europa, 2016, s. 45–49, ISBN 978-953-7963-47-7  (serb.-chorw.).
• Naír GarcíaN.G. Abelleira Naír GarcíaN.G., Víctor M.V.M. Longa Víctor M.V.M., Enseñando a los niños a discriminar. La plasmación de la ideología del estándar en la escuela., „Representaciones”, XI (2), Universidade de Santiago de Compostela, 2015, s. 148–186  (hiszp.).
• NicoleN. Dołowy-Rybińska NicoleN., „Nikt za nas tego nie zrobi”. Praktyki językowe i kulturowe młodych aktywistów mniejszości językowych Europy, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2017, s. 133, ISBN 978-83-231-3722-1 .
• PaulP. Warren PaulP., Uptalk: The Phenomenon of Rising Intonation, Cambridge University Press, 2016, ISBN 978-1-107-12385-4  (ang.).
• KarolK. Janicki KarolK., Language Misconceived: Arguing for Applied Cognitive Sociolinguistics, Routledge, 2014, ISBN 978-1-134-81522-7  (ang.).
• JoanJ. Swann JoanJ., A Dictionary of Sociolinguistics, Edinburgh University Press, 2004, ISBN 978-0-7486-1690-9  (ang.).
• GiedriusG. Tamaševičius GiedriusG., Lithuanian Language in Spoken Media: Plagued by Disease since 1990?, [w:] Naujausi kalbų ir kultūrų tyrimai, Wilno 2012, s. 239–248  (ang.).