Norma językowa

Norma językowa – sposób realizacji określonego systemu językowego zgodny ze zwyczajem panującym w danej wspólnocie komunikatywnej. W najszerszym rozumieniu norma językowa może dotyczyć zarówno ustandaryzowanego języka ogólnego, jak też innej wyodrębnionej odmiany języka, np. dialektu lokalnego (gdzie jest równoznaczna z uzusem). Pojęcie normy bywa także odnoszone do cech i zachowań językowych kojarzonych z konkretnymi sytuacjami komunikatywnymi, postrzeganych jako najbardziej właściwe w danym kontekście sytuacyjnym (tzw. normy komunikacyjne). Pojedyncze normy zmieniają się nie tylko wraz z ewolucją języka, ale również w zależności od konkretnej sytuacji komunikatywnej, a niekiedy także pod wpływem polityki autorytatywnego gremium językowego.

Normę języka standardowego (literackiego) kształtuje uzus warstw wykształconych, w mniejszym stopniu literatura piękna. Norma ta podlega autorytatywnej kodyfikacji, tj. jest formułowana i sankcjonowana w słownikach, gramatykach normatywnych i innych poradnikach. Na postać normy wpływa utrwalony uzus językowy, a ewolucja potrzeb wspólnoty komunikatywnej prowadzi także do zmian na poziomie formalnej kodyfikacji.

Historycznie najwcześniejsze formy kodyfikacji normatywnej polegały na przytaczaniu przykładów form niepoprawnych. Również pierwsze gramatyki oraz gramatyki szkolne miały często charakter normatywny; do XIX w. wszystkie gramatyki były normatywne. Stabilizacja polskiej normy językowej nastąpiła pod koniec XVI wieku. Wiek ten uznaje się za początek istnienia polszczyzny standardowej, tj. zakończenie procesu standaryzacji i kodyfikacji języka polskiego.

Charakterystyka

Norma językowa jest centralnym pojęciem teorii kultury języka. W ramach czeskiej teorii języka literackiego normę językową pojmowano pierwotnie jako zespół środków językowych regularnie używanych przez społeczność językową i traktowanych przez nią jako wiążące. Iva Nebeská określa normę jako centralny element triady „uzus – norma – kodyfikacja”, przy czym uzus i kodyfikację traktuje jako zjawiska materialne, normę zaś rozumie jak zjawisko mentalne (poznawcze), obecne w umysłach członków pewnej wspólnoty. Z biegiem czasu zakres pojęciowy terminu „norma językowa” został poszerzony: do inwentarza normy włączono również zasady językowe, rządzące sposobem łączenia jednostek językowych w większe całości. Z zakresu normy językowej wykluczono natomiast wyrazy i formy o charakterze czysto teoretycznym, możliwe do utworzenia w sposób systemowy, ale nienotowane w powszechnej praktyce językowej. Norma językowa ma charakter wariantywny, gdyż w pewnych przypadkach dopuszcza różne sposoby wyrażenia tej samej treści, niekiedy także w obrębie języka standardowego.

Koncepcja normy bywa również pojmowana w sposób węższy i ściślej kojarzona z procesami normalizacji oraz kodyfikacji językowej, zwłaszcza na gruncie podejścia preskryptywnego. Normę językową sensu stricto wiąże się lub utożsamia z zasadami języka standardowego (literackiego). Tak wąsko rozumiana norma tworzy skonwencjonalizowany zbiór jednostek językowych oraz reguł ich łączenia, uświęcony zwyczajem społecznym lub tradycją. W jego skład wchodzą środki aprobowane przez ogół użytkowników języka, a przede wszystkim przez warstwy wykształcone. W odróżnieniu od uzusu norma ma charakter bardziej stały i wykazuje ograniczoną wariantywność; nie obejmuje ona ponadto obiegowych elementów, które nie zyskały pełnej akceptacji społecznej. Norma języka standardowego jest utrwalana za pomocą autorytatywnej kodyfikacji. Cechuje się wielostronnym zróżnicowaniem funkcjonalno-stylistycznym, a w wymiarze historycznym podlega stałym zmianom i wahaniom, związanym z rozwojem języka.

Podział norm językowych

W odniesieniu do wielu języków przyjęło się wyróżniać szereg warstw języka standardowego, obejmujących różne konteksty komunikacyjne. Współczesna kodyfikacja normatywna polszczyzny kulturalnej ma charakter dwupoziomowy:

• Norma wzorcowa (wysoka) – warstwa polszczyzny standardowej o charakterze bardziej zachowawczym, będąca zbiorem elementów akceptowanych przez większość ogółu użytkowników języka, zwłaszcza przez osoby, które znajomość języka wyniosły z domu, mają co najmniej średnie wykształcenie i traktują język jako wartość. Akceptacja elementów normy wzorcowej jest uzależniona od znajomości historii języka przy dużym wpływie takich elementów jak tradycja językowa. Z normy wzorcowej czerpie się w tekstach pisanych, zwłaszcza w oficjalnych dokumentach, pracach naukowych, zwykle również w wydawnictwach publicystycznych.
• Norma użytkowa (zwyczajowa, uzualna, potoczna) – warstwa polszczyzny standardowej oparta bardziej na uzusie, na którą składają się elementy mowy używane w kontaktach nieformalnych, niekoniecznie zgodne z tradycją bądź wzorcowym systemem językowym, a także najbardziej ekspresywne. Norma użytkowa wynika ze stosowania języka jako wartości użytkowej: komunikacyjnej, perswazyjnej itp. Nie jest w pełni równoznaczna z uzusem, który może obejmować szerszy zakres środków językowych. Jest wewnętrznie zróżnicowana – w jej obrębie wyróżnia się normę potoczną ogólną, normę potoczną regionalną oraz normę profesjonalną (dotyczącą kontaktów sformalizowanych).

Niekiedy mówi się również o normie naturalnej (spontanicznej), czyli zwyczajowo przyjętych zasadach, których przestrzegają użytkownicy gwar ludowych i socjolektów, pozbawionych formalnej kodyfikacji.

Słowacki językoznawca Juraj Dolník wyróżnia dwa typy normy językowej:

• Norma idealna – schemat standaryzacji o mocy regulacyjnej, który odpowiada idealizowanemu wyobrażeniu na temat realizacji systemu językowego i jego uzusu. Opiera się na tendencji do ściśle logicznego pojmowania systemu językowego i restryktywnym podejściu do różnorodności językowej. O jej kształcie decyduje nie ogół użytkowników języka, lecz wyłącznie „kultywowani” członkowie wspólnoty komunikatywnej, nieakceptujący odstępstw. Wiąże się z autorytatywnością i nietolerancją;
• Norma realna – schemat standaryzacji o mocy regulacyjnej, który odpowiada realnemu wyobrażeniu na temat realizacji systemu językowego i jego uzusu. Opiera się na naturalno-logicznym pojmowaniu systemu językowego i tolerowaniu realnego zróżnicowania języka. Wiąże się z demokratycznością i tolerancją.

Norma a język mówiony

Stosunek normy stanowionej do faktycznie używanego języka może być różny. Współczesny język polski jest przykładem dużej zgodności między językiem standardowym a faktyczną mową codzienną. Różnice między kodyfikacjami normy wzorcowej i użytkowej języka standardowego a realnie używanym językiem można określić jako niewielkie. Taka sytuacja jest raczej wyjątkiem niż zasadą. W Polsce związana jest ze szczególnym rozwojem polszczyzny po II wojnie światowej. Według Mirosława Bańko istnieją trzy podejścia do normy językowej: pierwsze bezwzględne, nieuznające kompromisów, następnie stopniujące błędy językowe, które w pewnych okolicznościach mogą być tolerowane, wreszcie liberalne, które gotowe jest uznać daną formę za niewłaściwą tylko w konkretnych okolicznościach.

W odniesieniu do wielu języków skodyfikowana norma językowa obejmuje praktycznie tylko język pisany, formalny. Faktycznie używana forma języka mówionego odbiega znacznie od formy pisanej i nie są to tylko różnice będące wynikiem odmienności rejestru potocznego, konwersacyjnego (zob. dyglosja). Bywa, że język standardowy/literacki jest w praktyce synonimem języka pisanego/oficjalnego, np. forma literacka języka czeskiego (spisovná čeština) jako narzędzie komunikacji obiegowej praktycznie nie funkcjonuje. W Czechach właściwych de facto normą mowy potocznej jest obecná čeština (interdialekt ogólnoczeski), różniąca się od języka literackiego na płaszczyźnie fleksji, morfologii i syntaktyki. Choć w obrębie czeskiego języka standardowego można wyróżnić potoczną odmianę stylistyczną (hovorová čeština), to jej znaczenie funkcjonalne jest znacznie osłabione ze względu na ekspansję pospolitego interdialektu (z tego względu potoczna forma czeszczyzny standardowej uchodzi za twór teoretyczny). Z jeszcze bardziej drastycznym przykładem spotykamy się w przypadku języka niemieckiego w Szwajcarii. Norma pisana różni się tylko w szczegółach od standardowej niemczyzny używanej w Niemczech, Austrii i używana jest głównie w formie pisanej, zaś formy ustnej używa się w szkolnictwie (jednak zajęcia np. z matematyki odbywają się bardzo często w gwarze), w radiu i telewizji (obok gwary) i w kontaktach z obcokrajowcami. Język ten nie funkcjonuje (w odróżnieniu od sytuacji panującej w Niemczech) jako mowa codzienna. Jako środek codziennej komunikacji służy schwyzerdütsch (dialekt szwajcarski, należący do dialektów alemańskich). Dialekt ten używany jest jednak także w sytuacjach oficjalnych (np. w parlamencie).

Zobacz też

• norma stylistyczna
• akceptowalność
• kompetencja językowa

Bibliografia

• JoanJ. Swann JoanJ., A Dictionary of Sociolinguistics, Edinburgh University Press, 2004, ISBN 978-0-7486-1690-9  (ang.).
• GabdołłaG. Kalijew GabdołłaG., Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі, Ałmaty: Сөздік-Словарь, 2005, ISBN 9965-409-88-9  (kaz.).
• BohuslavB. Havránek BohuslavB., Úkoly spisovného jazyka a jeho kultura [w:] BohuslavB. Havránek, MilošM. Weingart (red.), Spisovná čeština a jazyková kultura, 1932, s. 32–84  (cz.).
• Aleksandr D.A.D. Szwejcer Aleksandr D.A.D., Contemporary Sociolinguistics: Theory, Problems, Methods, Amsterdam–Filadelfia: John Benjamins Publishing, 1986, ISBN 978-90-272-7935-4  (ang.).
• JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratysława: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).
• IvaI. Nebeská IvaI., JAZYKOVÁ NORMA [w:] Petr Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017  (cz.).
• KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5 .
• AndrzejA. Markowski AndrzejA., Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, ISBN 83-01-14526-9 .
• JoannaJ. Ginter JoannaJ., Rola internetowych poradni językowych w procesie normalizacji pisowni polskiej, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2016, ISBN 978-83-7865-454-4 .
• JurajJ. Dolník JurajJ., Teória spisovného jazyka: so zreteľom na spisovnú slovenčinu, wyd. 1, Bratysława: VEDA, Vydavateľstvo Slovenskej Akad. Vied, 2010, ISBN 978-80-224-1119-6, OCLC 706019500  (słow.).