Norma językowa

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Ten artykuł dotyczy terminu z dziedziny socjolingwistyki. Zobacz też: inne znaczenia słowa „norma”.

Norma językowa – zbiór elementów systemu językowego powszechnie akceptowanych w danej społeczności, w którego skład wchodzą środki preferowane ze względów historycznych, tradycyjnych, kulturalnych, estetycznych i uzualnych[1][2]. Powstanie normy języka kulturalnego może się wiązać z jej formalną kodyfikacją, która towarzyszy zwykle wykształceniu się literatury piśmienniczej w danym języku. Skodyfikowana norma reguluje przede wszystkim formę pisaną języka.

Kodyfikacja normy językowej obejmuje z zasady wypracowanie preskryptywnej gramatyki, ortografii, ortofonii oraz opublikowanie wydawnictw normatywnych rozstrzygających kształt tych elementów. Na gruncie tradycji normatywistycznej usankcjonowana norma pełni ponadto rolę wyznacznika poprawności językowej[3]. Z punktu widzenia nauki forma języka promowana przez kodyfikatorów nie jest jednak obiektywnie wyższa ani bardziej prawowita lingwistycznie od niestandardowych narzeczy[4][5], a stanowiona norma i dyktowane przez nią pojęcie poprawności działają na mocy konwenansu społecznego[6][7].

Historycznie najwcześniejsze formy kodyfikacji polegały właśnie na przytaczaniu przykładów form niepoprawnych. Również pierwsze gramatyki oraz gramatyki szkolne miały często charakter normatywny; do XIX w. wszystkie gramatyki były normatywne[8].

Podział norm językowych[edytuj | edytuj kod]

W odniesieniu do wielu języków przyjęło się wyróżniać więcej niż jedną warstwę funkcjonalną języka standardowego[9]. Współczesna kodyfikacja normatywna polszczyzny kulturalnej ma charakter dwupoziomowy:

  • Norma wzorcowa (wysoka[10]) – warstwa polszczyzny standardowej o charakterze bardziej zachowawczym, będąca zbiorem elementów akceptowanych przez większość ogółu użytkowników danego języka, zwłaszcza przez osoby, które znajomość języka wyniosły z domu, mają co najmniej średnie wykształcenie i traktują język jako wartość. Akceptacja elementów normy wzorcowej jest uzależniona od znajomości historii języka przy dużym wpływie takich elementów jak tradycja językowa[11].
  • Norma użytkowa (zwyczajowa, uzualna, potoczna[10]) – warstwa polszczyzny standardowej oparta bardziej na uzusie, na którą składają się elementy mowy używane w kontaktach nieformalnych, niekoniecznie zgodne z tradycją bądź wzorcowym systemem językowym, a także najbardziej ekspresywne. Norma użytkowa wynika ze stosowania języka jako wartości użytkowej: komunikacyjnej, perswazyjnej itp.[12] Nie jest w pełni równoznaczna z uzusem, który może obejmować szerszy zakres środków językowych[13]. Jest wewnętrznie zróżnicowana – w jej obrębie wyróżnia się normę potoczną ogólną, normę potoczną regionalną oraz normę profesjonalną (dotyczącą kontaktów sformalizowanych)[14].

Niekiedy mówi się również o normie naturalnej (spontanicznej), czyli zwyczajowo przyjętych zasadach, których przestrzegają użytkownicy gwar ludowych i socjolektów, pozbawionych formalnej kodyfikacji[15].

Charakter normy językowej[edytuj | edytuj kod]

Choć przestrzeganiu standardów językowych przypisuje się duże znaczenie społeczne, to z punktu widzenia czysto lingwistycznego norma językowa i wiązane z nią pojęcie poprawności mają charakter umowny i arbitralny[16][17]. Współcześni językoznawcy akademiccy uznają, że wszelkie formy języka – w tym te nieliterackie – są rozwiniętymi i systematycznymi środkami komunikacji, funkcjonującymi w oparciu o swoje własne reguły gramatyczne[18][19][20].

Standard literacki ma wyższy prestiż kulturalny od innych dialektów, dlatego też użytkownicy danej mowy zwykle postrzegają go jako najbardziej „poprawną” wersję swojego języka. Jako że postać skodyfikowanej normy językowej wynika z arbitralnych rozstrzygnięć, standardy językowe są „poprawne” tylko w tym sensie, że cieszą się wysoką opinią wśród osób o średnim i wyższym statusie społeczno-gospodarczym, mających zdolność wpływania na kształt języka ogólnonarodowego, takich jak pisarze, wydawcy, mówcy publiczni i klasa rządząca. Według Ralpha Fasolda: „Język standardowy nie musi być nawet najlepszym możliwym zestawieniem dostępnych cech językowych. Funkcjonowanie arbitralnej normy opiera się na ogólnej akceptacji społecznej, a nie na wrodzonej wyższości cech przez nią dyktowanych”[5].

Językoznawcy akademiccy, przyjmujący podejście opisowe, stronią od oceniania faktycznie istniejących form językowych w kategoriach poprawnościowych – zamiast tego określają oni ich adekwatność do różnych kontekstów komunikacyjnych na podstawie przyjętych konwenansów społecznych[21][22]. Lingwiści zaznaczają, że choć standard literacki może uchodzić za lepszy i bardziej logiczny od innych odmian językowych, to percepcje te nie mogą wynikać z jego faktycznej wyższości naukowej – ich źródła należy raczej szukać w prestiżu kulturalnym przypisywanym jego elementom i samym fakcie uwzględnienia ich w procesie kodyfikacji, co uwarunkowane jest zwykle przypadkiem historycznym[23][24]. W świetle powyższych faktów brak aprobaty normatywnej dla form niestandardowych podyktowany jest nie przyczynami ściśle językoznawczymi, ale czynnikami społeczno-kulturowymi, np. słabym ugruntowaniem tych elementów w tekstach literackich bądź ich powiązaniem z niższymi warstwami społeczeństwa[25].

W niektórych społeczeństwach ugruntowane jest jednak przeświadczenie, jakoby normatywna odmiana języka była z natury wyższa od innych. Poglądy takie są powszechne m.in. w krajach Europy Wschodniej, gdzie silnych wpływów ideologii języka standardowego można doszukać się również wśród kręgów językoznawczych[26].

Norma a język mówiony[edytuj | edytuj kod]

Stosunek normy stanowionej do faktycznie używanego języka może być różny. Współczesny język polski jest przykładem dużej zgodności między językiem standardowym a faktyczną mową codzienną. Różnice między kodyfikacjami normy wzorcowej i użytkowej standardu literackiego a realnie używanym językiem można określić jako niewielkie. Taka sytuacja jest raczej wyjątkiem niż zasadą. W Polsce związana jest ze szczególnym rozwojem polszczyzny po II wojnie światowej. Według Mirosława Bańko istnieją trzy podejścia do normy językowej: pierwsze bezwzględne, nieuznające kompromisów, następnie stopniujące błędy językowe, które w pewnych okolicznościach mogą być tolerowane, wreszcie liberalne, które gotowe jest uznać daną formę za niewłaściwą tylko w konkretnych okolicznościach[27].

W odniesieniu do wielu języków skodyfikowana norma językowa obejmuje praktycznie tylko język pisany. Faktycznie używana forma języka mówionego odbiega znacznie od formy pisanej i nie są to tylko różnice będące wynikiem odmienności języka mówionego, potocznego. Bywa, że język standardowy/literacki jest w praktyce synonimem języka pisanego, np. forma literacka języka czeskiego (spisovná čeština) jako narzędzie komunikacji użytkowej praktycznie nie funkcjonuje. W Czechach (kraina geograficzna) de facto standardem mowy potocznej jest obecná čeština (dosłownie czeski ogólny, powszechny) różniąca się od języka literackiego na płaszczyźnie fleksji, morfologii i syntaktyki[28]. Z jeszcze bardziej drastycznym przykładem spotykamy się w przypadku języka niemieckiego w Szwajcarii. Norma pisana różni się tylko w szczegółach od standardowej niemczyzny używanej w Niemczech, Austrii i używana jest głównie w formie pisanej, zaś formy ustnej używa się w szkolnictwie (jednak zajęcia np. z matematyki odbywają się bardzo często w dialekcie), w radiu i telewizji (obok dialektu) i w kontaktach z obcokrajowcami. Język ten nie funkcjonuje (w przeciwieństwie np. do Niemiec) jako język potoczny. Jako środek codziennej komunikacji służy schwyzerdütsch (dialekt szwajcarski, należący do dialektów alemańskich). Dialekt ten używany jest jednak także w sytuacjach oficjalnych (np. w parlamencie).

Norma ortograficzna[edytuj | edytuj kod]

Normatyzowaniem pisowni zajmuje się ortografia. W językach posługujących się alfabetami rzadko się zdarza, aby norma ortograficzna dopuszczała kilka form pisowni danego słowa. Sytuacja taka dotyczy głównie wyrazów obcych.

 Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Polański 1999 ↓, s. 398.
  2. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 21.
  3. ↑ Nebeská 2017 ↓.
  4. ↑ Manchester Memoirs, wyd. 124–128, The Society, 1984, s. 107 (ang.).
  5. ↑ a b The politics of language [w:] Ralph Fasold, An Introduction to Language and Linguistics, Cambridge University Press, 2006, s. 371–400, ISBN 978-0-521-84768-1 (ang.).
  6. ↑ John Harold Cleek, Money, Prestige and the Development of Standard German, Berkeley: University of California, 2002, s. 15 (ang.).
  7. ↑ Jacquetta Megarry, Stanley Nisbet, Eric Hoyle, World Yearbook of Education: Education of Minorities, Taylor & Francis, 2005, s. 45, ISBN 0-415-39297-7 (ang.).
  8. ↑ Polański 1999 ↓, s. 215.
  9. ↑ Mirosław Pawlak, Jakub Bielak, New Perspectives in Language, Discourse and Translation Studies, Springer Science & Business Media, 2011, s. 207, ISBN 978-3-642-20083-0 (ang.).
  10. ↑ a b Ginter 2016 ↓, s. 17–28.
  11. ↑ Andrzej Markowski, Norma wzorcowa, Rada Języka Polskiego [dostęp 2018-01-10].
  12. ↑ Agata Hącia, Kultura języka w szkole: o typach i przyczynach błędów językowych, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny Gorzów Wielkopolski, 2010.
  13. ↑ Ginter 2016 ↓, s. 20.
  14. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 34.
  15. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 140.
  16. ↑ Sharon K. Deckert, Caroline H. Vickers, An Introduction to Sociolinguistics: Society and Identity, A&C Black, 2011, s. 38–41, ISBN 978-1-4411-0028-3 (ang.).
  17. ↑ John Earl Joseph, Limiting the Arbitrary: Linguistic Naturalism and Its Opposites in Plato’s Cratylus and the Modern Theories of Language, „Amsterdam studies in the theory and history of linguistic science: Studies in the history of the language sciences”, 96, John Benjamins Publishing, 2000, s. 151–153, ISBN 978-90-272-4585-4 (ang.).
  18. ↑ Yasir Suleiman, A War of Words: Language and Conflict in the Middle East, Cambridge University Press, 2004, s. 60–62, ISBN 978-1-316-58299-2 (ang.).
  19. ↑ Markus Bieswanger, Language and education [w:] Marlis Hellinger, Anne Pauwels, Handbook of Language and Communication: Diversity and Change, „Handbooks of Applied Linguistics”, 9, Walter de Gruyter, 2008, s. 412, ISBN 978-3-11-019853-9 (ang.).
  20. ↑ Anne Lobeck, Kristin Denham, Navigating English Grammar: A Guide to Analyzing Real Language, John Wiley & Sons, 2013, s. 273, ISBN 978-1-118-34023-3 (ang.).
  21. ↑ Suzanne Eggins, Introduction to Systemic Functional Linguistics: 2nd Edition, A&C Black, 2004, s. 139, ISBN 0-8264-5787-8 (ang.).
  22. ↑ Robert Lawrence Trask, Key Concepts in Language and Linguistics, Routledge, 1999, s. 47–48, ISBN 978-0-415-15741-4 (ang.).
  23. ↑ Rajend Mesthrie, Standardisation and variation in South African English, 1994, s. 181–201 [dostęp 2018-10-06] (ang.).
  24. ↑ Dennis Freeborn, From Old English to Standard English: A Coursebook in Language Variation Across Time, Palgrave Macmillan, 2006, s. 234–235, ISBN 978-0-230-20768-4 (ang.).
  25. ↑ Louise Cummings, Working with English Grammar: An Introduction, Cambridge University Press, 2018, s. 4–11, ISBN 978-1-108-41577-4 (ang.).
  26. ↑ Loreta Vaicekauskienė, ‘Good Language’ and Insecure Speakers [w:] Nicole Nau, Multiple Perspectives in Linguistic Research on Baltic Languages, Cambridge Scholars Publishing, 2012, s. 78–80 (ang.).
  27. ↑ Beata Grochala, Norma wzorcowa vs norma użytkowa a glottodydaktyka, „Acta Universitatis Lodzensis”, 25, 2015, s. 87–98.
  28. ↑ czeski [w:] Lingvopedia [online], lingvo.info [dostęp 2019-03-13].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Norma_językowa&oldid=56432386”