Norma językowa
Norma językowa, norma języka ogólnego – pojęcie z dziedziny kultury języka. Norma stanowi zbiór preferowanych elementów systemu językowego, uznawanych w społeczeństwie za wzorcowe i standardowe[1]; jej kształt motywowany jest względami historycznymi, tradycją, kulturą językową, estetyką i uzusem. Powstanie normy językowej może się wiązać z jej formalną kodyfikacją, która towarzyszy zwykle wykształceniu się literatury piśmienniczej w danym języku. Norma językowa reguluje przede wszystkim formę pisaną danego języka. Skodyfikowanie jednolitego standardu normatywnego pozwala ułatwić komunikację na dużych obszarach geograficznych oraz umożliwia uzyskanie większej klarowności i jednoznaczności przekazu[2].
Kodyfikacja preskryptywna obejmuje unormalizowanie gramatyki, ortografii (zasad pisowni), ortofonii (zasad wymowy) oraz wydanie słowników normatywnych. Na gruncie skodyfikowanej normy możliwe jest mówienie o błędzie językowym w ujęciu preskryptywistycznym, czyli odejściu od środków mowy sankcjonowanych normatywnie. Z punktu widzenia nauki forma języka promowana przez kodyfikatorów nie jest jednak obiektywnie wyższa ani bardziej prawowita lingwistycznie od niestandardowych narzeczy[3][4], a norma preskryptywna i dyktowane przez nią pojęcie poprawności działają na mocy konwenansu społecznego[5][6].
Historycznie najwcześniejsze formy kodyfikacji polegały właśnie na przytaczaniu przykładów form niepoprawnych. Również pierwsze gramatyki oraz gramatyki szkolne miały często charakter normatywny; do XIX w. wszystkie gramatyki były normatywne[7].
Spis treści
Podział norm językowych[edytuj | edytuj kod]
W odniesieniu do wielu języków wyróżnia się więcej niż jedną odmianę funkcjonalną standardu literackiego[8]. Współczesna kodyfikacja normatywna polszczyzny ogólnej ma charakter dwupoziomowy:
- Norma wzorcowa (wysoka[9]) – warstwa polszczyzny standardowej o charakterze bardziej zachowawczym, będąca zbiorem elementów akceptowanych przez większość ogółu użytkowników danego języka, zwłaszcza przez osoby, które znajomość języka wyniosły z domu, mają co najmniej średnie wykształcenie i traktują język jako wartość. Akceptacja elementów normy wzorcowej jest uzależniona od znajomości historii języka przy dużym wpływie takich elementów jak tradycja językowa[10].
- Norma użytkowa (zwyczajowa, uzualna, potoczna[9]) – warstwa polszczyzny standardowej oparta bardziej na uzusie, na którą składają się elementy mowy używane w kontaktach nieformalnych, niekoniecznie zgodne z tradycją bądź wzorcowym systemem językowym, a także najbardziej ekspresywne. Norma użytkowa wynika ze stosowania języka jako wartości użytkowej: komunikacyjnej, perswazyjnej itp.[11] Nie jest w pełni równoznaczna z uzusem, który może obejmować szerszy zakres środków językowych[12].
Charakter normy językowej[edytuj | edytuj kod]
Choć przestrzeganiu standardów językowych przypisuje się duże znaczenie społeczne, to z punktu widzenia czysto lingwistycznego (naukowego) norma językowa i wiązane z nią pojęcie poprawności mają charakter umowny i arbitralny[13][14]. Współcześni językoznawcy akademiccy uznają, że wszelkie formy języka – w tym te nieliterackie – są rozwiniętymi i systematycznymi środkami komunikacji, funkcjonującymi w oparciu o swoje własne reguły gramatyczne[15][16][17].
Standard literacki ma wyższy prestiż kulturalny od innych dialektów, dlatego też użytkownicy danej mowy zwykle postrzegają go jako najbardziej „poprawną” wersję swojego języka. Jako że postać skodyfikowanej normy językowej wynika z arbitralnych rozstrzygnięć, standardy językowe są „poprawne” tylko w tym sensie, że cieszą się wysoką opinią wśród osób o średnim i wyższym statusie społeczno-gospodarczym, mających zdolność wpływania na kształt języka ogólnonarodowego, takich jak pisarze, wydawcy, mówcy publiczni i klasa rządząca. Według Ralpha Fasolda: „Język standardowy nie musi być nawet najlepszym możliwym zestawieniem dostępnych cech językowych. Funkcjonowanie arbitralnej normy opiera się na ogólnej akceptacji społecznej, a nie na wrodzonej wyższości cech przez nią dyktowanych”[4].
Językoznawcy akademiccy, przyjmujący podejście opisowe, stronią od oceniania faktycznie istniejących form językowych w kategoriach poprawnościowych – zamiast tego określają oni ich adekwatność do różnych kontekstów komunikacyjnych na podstawie przyjętych konwenansów społecznych[18][19]. Lingwiści zaznaczają, że choć standard literacki może uchodzić za lepszy i bardziej logiczny od innych odmian językowych, to percepcje te nie mogą wynikać z jego faktycznej wyższości naukowej – ich źródła należy raczej szukać w prestiżu kulturalnym przypisywanym jego elementom i samym fakcie uwzględnienia ich w procesie kodyfikacji, co uwarunkowane jest zwykle przypadkiem historycznym[20][21]. W świetle powyższych faktów brak aprobaty normatywnej dla form niestandardowych podyktowany jest nie przyczynami ściśle językoznawczymi, ale czynnikami społeczno-kulturowymi, np. słabym ugruntowaniem tych elementów w tekstach literackich bądź ich powiązaniem z niższymi warstwami społeczeństwa[22].
W niektórych społeczeństwach ugruntowane jest jednak przeświadczenie, jakoby normatywna odmiana języka była z natury wyższa od innych. Poglądy takie są powszechne m.in. w krajach Europy Wschodniej, gdzie silnych wpływów ideologii języka standardowego można doszukać się również wśród kręgów językoznawczych[23].
Norma a język mówiony[edytuj | edytuj kod]
Stosunek normy stanowionej do faktycznie używanego języka może być różny. Współczesny język polski jest przykładem dużej zgodności między językiem standardowym a faktyczną mową codzienną. Różnice między kodyfikacjami normy wzorcowej i użytkowej standardu literackiego a realnie używanym językiem można określić jako niewielkie. Taka sytuacja jest raczej wyjątkiem niż zasadą. W Polsce związana jest ze szczególnym rozwojem polszczyzny po II wojnie światowej. Według Mirosława Bańko istnieją trzy podejścia do normy językowej: pierwsze bezwzględne, nieuznające kompromisów, następnie stopniujące błędy językowe, które w pewnych okolicznościach mogą być tolerowane, wreszcie liberalne, które gotowe jest uznać daną formę za niewłaściwą tylko w konkretnych okolicznościach[24].
W odniesieniu do wielu języków skodyfikowana norma językowa obejmuje praktycznie tylko język pisany. Faktycznie używana forma języka mówionego odbiega znacznie od formy pisanej i nie są to tylko różnice będące wynikiem odmienności języka mówionego, potocznego. Bywa, że język standardowy/literacki jest w praktyce synonimem języka pisanego, np. forma literacka języka czeskiego (spisovná čeština) jako narzędzie komunikacji użytkowej praktycznie nie funkcjonuje. W Czechach (kraina geograficzna) de facto standardem mowy potocznej jest obecná čeština (dosłownie czeski ogólny, powszechny) różniąca się od języka literackiego na płaszczyźnie fleksji, morfologii i syntaktyki[25]. Z jeszcze bardziej drastycznym przykładem spotykamy się w przypadku języka niemieckiego w Szwajcarii. Norma pisana różni się tylko w szczegółach od standardowej niemczyzny używanej w Niemczech, Austrii i używana jest głównie w formie pisanej, zaś formy ustnej używa się w szkolnictwie (jednak zajęcia np. z matematyki odbywają się bardzo często w dialekcie), w radiu i telewizji (obok dialektu) i w kontaktach z obcokrajowcami. Język ten nie funkcjonuje (w przeciwieństwie np. do Niemiec) jako język potoczny. Jako środek codziennej komunikacji służy schwyzerdütsch (dialekt szwajcarski, należący do dialektów alemańskich). Dialekt ten używany jest jednak także w sytuacjach oficjalnych (np. w parlamencie).
Norma ortograficzna[edytuj | edytuj kod]
Normatyzowaniem pisowni zajmuje się ortografia. W językach posługujących się alfabetami rzadko się zdarza, aby norma ortograficzna dopuszczała kilka form pisowni danego słowa. Sytuacja taka dotyczy głównie wyrazów obcych.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Polański 1999 ↓, s. 398.
- ↑ Jeffrey Reaser , Dialects at School: Educating Linguistically Diverse Students, Taylor & Francis, 2017, s. 115, ISBN 1-317-67898-2 (ang.).
- ↑ Manchester Memoirs, wyd. 124-128, The Society, 1984, s. 107 (ang.).
- ↑ a b The politics of language [w:] Ralph Fasold , An Introduction to Language and Linguistics, Cambridge University Press, 2006, s. 371-400, ISBN 978-0-521-84768-1 (ang.).
- ↑ John Harold Cleek , Money, Prestige and the Development of Standard German, Berkeley: University of California, 2002, s. 15 (ang.).
- ↑ Jacquetta Megarry , World Yearbook of Education: Education of Minorities, Taylor & Francis, 2005, s. 45, ISBN 0-415-39297-7 (ang.).
- ↑ Polański 1999 ↓, s. 215.
- ↑ Mirosław Pawlak , New Perspectives in Language, Discourse and Translation Studies, Springer Science & Business Media, 2011, s. 207, ISBN 978-3-642-20083-0 (ang.).
- ↑ a b Ginter 2016 ↓, s. 17-28.
- ↑ Norma wzorcowa, Rada Języka Polskiego [dostęp 2018-01-10] .
- ↑ Agata Hącia , Kultura języka w szkole: o typach i przyczynach błędów językowych, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny Gorzów Wielkopolski, 2010 .
- ↑ Ginter 2016 ↓, s. 20.
- ↑ Sharon K. Deckert , An Introduction to Sociolinguistics: Society and Identity, A&C Black, 2011, s. 38-41, ISBN 978-1-4411-0028-3 (ang.).
- ↑ John Earl Joseph , Limiting the Arbitrary: Linguistic Naturalism and Its Opposites in Plato's Cratylus and the Modern Theories of Language, „Amsterdam studies in the theory and history of linguistic science: Studies in the history of the language sciences”, 96, John Benjamins Publishing, 2000, s. 151-153, ISBN 978-90-272-4585-4 (ang.).
- ↑ Yasir Suleiman , A War of Words: Language and Conflict in the Middle East, Cambridge University Press, 2004, s. 60-62, ISBN 978-1-316-58299-2 (ang.).
- ↑ Markus Bieswanger , Language and education [w:] Marlis Hellinger, Anne Pauwels, Handbook of Language and Communication: Diversity and Change, „Handbooks of Applied Linguistics”, 9, Walter de Gruyter, 2008, s. 412, ISBN 978-3-11-019853-9 (ang.).
- ↑ Anne Lobeck , Kristin Denham , Navigating English Grammar: A Guide to Analyzing Real Language, John Wiley & Sons, 2013, s. 273, ISBN 978-1-118-34023-3 (ang.).
- ↑ Suzanne Eggins , Introduction to Systemic Functional Linguistics: 2nd Edition, A&C Black, 2004, s. 139, ISBN 0-8264-5787-8 (ang.).
- ↑ Robert Lawrence Trask , Key Concepts in Language and Linguistics, Routledge, 1999, s. 47-48, ISBN 978-0-415-15741-4 (ang.).
- ↑ Rajend Mesthrie , Standardisation and variation in South African English, 1994, s. 181-201 [dostęp 2018-10-06] (ang.).
- ↑ Dennis Freeborn , From Old English to Standard English: A Coursebook in Language Variation Across Time, Palgrave Macmillan, 2006, s. 234-235, ISBN 978-0-230-20768-4 (ang.).
- ↑ Louise Cummings , Working with English Grammar: An Introduction, Cambridge University Press, 2018, s. 4-11, ISBN 978-1-108-41577-4 (ang.).
- ↑ Loreta Vaicekauskienė , 'Good Language' and Insecure Speakers [w:] Nicole Nau, Multiple Perspectives in Linguistic Research on Baltic Languages, Cambridge Scholars Publishing, 2012, s. 78-80 (ang.).
- ↑ Beata Grochala , Norma wzorcowa vs norma użytkowa a glottodydaktyka, „Acta Universitatis Lodzensis”, 25, 2015, s. 87-98 .
- ↑ czeski [w:] Lingvopedia [online], lingvo.info [dostęp 2019-03-13] .
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Red. Kazimierz Polański. Wrocław: Ossolineum, 1999. ISBN 83-04-04445-5.
- Andrzej Markowski: Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. ISBN 83-01-14526-9.
- Joanna Ginter: Rola internetowych poradni językowych w procesie normalizacji pisowni polskiej. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2016. ISBN 978-83-7865-454-4.