Starzec

Starzec
	; Morfologia (Senecio viscosus i S. sylvaticus)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Asteroideae
Rodzaj	starzec
	Nazwa systematyczna
	Senecio L.; Sp. Pl. 866. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Senecio vulgaris L.
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Starzec (Senecio L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Należy do rodzajów o największej liczbie gatunków – liczy ich od ok. 1 do 1,5 tysiąca^[4]^[5]. Ujęcie taksonomiczne rodzaju uległo istotnemu przekształceniu po zastosowaniu metod molekularnych w analizach filogenetycznych na początku XXI wieku – liczne gatunki z tego rodzaju przeniesione zostały do odrębnych (np. Jacobaea i Tephroseris). Rośliny te występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy^[6]^[5].

Nazwa naukowa rodzaju utworzona została z łacińskiego słowa senex oznaczającego „starca” ze względu na szare lub białawe włoski puchu kielichowego^[7].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy. Większość gatunków rośnie w klimacie ciepłym, subtropikalnym i w tropikach na obszarach górskich^[4]. Centra największego zróżnicowania to Ameryka Południowa, gdzie rośnie ok. 500 gatunków oraz Afryka, gdzie rośnie ok. 350 gatunków, z czego 110 w Południowej Afryce^[8]. Rośliny te są mniej zróżnicowane na terenach nizinnych w tropikach i na obszarach okołobiegunowych, brak ich też zupełnie lub występują tylko jako introdukowane w północno-wschodniej części Ameryki Północnej i takiej samej części Azji. Nie występują też w Amazonii, na Borneo i na części obszarów w zachodniej Afryce równikowej^[5].

Gatunki flory Polski

W tradycyjnym, szerokim ujęciu rodzaju, jest on reprezentowany w Polsce przez 27 gatunków^[9]. W wąskim ujęciu rodzaj reprezentowany jest przez 11 gatunków^[5]. Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej^[9], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)^[5]

starzec bagienny Senecio paludosus L. ≡ Jacobaea paludosa (L.) G.Gaertn., B.Mey. & Scherb.
starzec błotny Senecio congestus (R. Br.) DC. ≡ Tephroseris palustris (L.) Schrenk ex Rchb.
starzec cienisty Senecio umbrosus Waldst. & Kit. – gatunek w Polsce wymarły
starzec długolistny Senecio papposus (Rchb.) Less. ≡ Tephroseris papposa (Rchb.) Schur
starzec gorczycznikowy, s. gorycznikowy Senecio barbaraeifolius (Krock.) Wimm. & Grab.) ≡ Jacobaea erratica (Bertol.) Fourr.
starzec główkowaty Senecio capitatus (Wahlenb.) Steud. ≡ Tephroseris integrifolia subsp. capitata (Wahlenb.) B.Nord.
starzec górski Senecio subalpinus W.D.J. Koch ≡ Jacobaea subalpina (W.D.J.Koch) Pelser & Veldkamp
starzec hercyński Senecio hercynicus Herborg
starzec jakubek Senecio jacobaea L. ≡ Jacobaea vulgaris Gaertn.
starzec jajowaty Senecio ovatus (P. Gaertn., B. Mey. & Scherb.) Willd.
starzec karpacki Senecio carpaticus Herbich ≡ Jacobaea abrotanifolia subsp. carpathica (Herbich) B.Nord. & Greuter
starzec kraiński Senecio carniolicus Willd. ≡ Jacobaea carniolica (Willd.) Schrank
starzec kędzierzawy, s. nadpotokowy Senecio rivularis (Waldst. & Kit.) DC. ≡ Tephroseris crispa (Jacq.) Rchb.
starzec lepki Senecio viscosus L.
starzec leśny Senecio sylvaticus L.
starzec nadrzeczny Senecio fluviatilis Wallr. ≡ Senecio sarracenicus L.
starzec nebrodzki Senecio nebrodensis L. ≡ Senecio duriaei J.Gay ex DC. – efemerofit
starzec niemiecki Senecio germanicus Wallr. ≡ Senecio nemorensis subsp. jacquinianus (Rchb.) Čelak.
starzec nierównozębny Senecio inaequidens DC. – antropofit lokalnie zadomowiony i potencjalnie inwazyjny^[10]
starzec polny Senecio integrifolius (L.) Clairv. ≡ Tephroseris integrifolia (L.) Holub
starzec pomarańczowy Senecio aurantiacus (Hoppe) Less. ≡ Tephroseris integrifolia subsp. aurantiaca (Hoppe) B.Nord. ex Greuter
starzec srebrzysty, s. wąskolistny Senecio erucifolius L. ≡ Jacobaea erucifolia (L.) G.Gaertn., B.Mey. & Scherb.
starzec ukraiński Senecio ucranicus Hodálová ≡ Senecio hercynicus subsp. ucranicus (Hodálová) Greuter
starzec wielkolistny Senecio macrophyllus M. Bieb. ≡ Senecio doria L.
starzec wiosenny Senecio vernalis Waldst. & Kit. – antropofit zadomowiony
starzec wodny Senecio aquaticus Hill ≡ Jacobaea aquatica (Hill) G.Gaertn., B.Mey. & Scherb.
starzec zwyczajny Senecio vulgaris L. – antropofit zadomowiony

Morfologia i biologia

Rośliny zielne (jednoroczne, dwuletnie i byliny), w strefie międzyzwrotnikowej także krzewy i małe drzewa. Ulistnienie skrętoległe, przy czym czasem liście skupione są w rozetę przyziemną. Kwiaty zebrane w koszyczki, których okrywa ma dzwoneczkowaty lub miseczkowaty kształt. Listki okrywy wyrastają najczęściej w jednym lub dwóch szeregach. Kwiaty języczkowe żeńskie, rurkowate obupłciowe. Kwiaty mają najczęściej barwę żółtą, rzadko białą, zieloną, różową, fioletową i bardzo rzadko niebieskawą. Owoce to jednakowe w całym koszyczku niełupki, walcowate z 8–12 żeberkami i brodawkowaną powierzchnią. Puch kielichowy w postaci licznych, białych i orzęsionych włosków^[11].

Liczne gatunki wytwarzają sok mleczny zawierający liczne trujące alkaloidy.

Systematyka

Synonimy^[12]

Aetheolaena Cass., Culcitium Humb. & Bonpl., Iocenes B. Nord., Lasiocephalus Willd. ex Schltdl., Robinsonia DC.

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzaj z podplemienia Senecioninae plemienia Senecioneae z podrodziny Asteroideae i rodziny astrowatych Asteraceae^[12]. Jest to największy rodzaj w obrębie plemienia Senecioneae, liczący ponad tysiąc gatunków, podczas gdy w całym plemieniu wyróżnianych jest ich ok. 3,1 tysiąca, klasyfikowanych do ok. 155 rodzajów^[13]. Zmiany w ujęciu systematycznym rodzaju, potwierdzone w badaniach molekularnych w pierwszej dekadzie XXI wieku^[13]^[11], zmierzające do uczynienia z niego taksonu monofiletycznego, skutkowały wyodrębnieniem z niego wielu grup gatunków tradycyjnie tu zaliczanych i włączeniu innych, tradycyjnie zaliczanych do osobnych rodzajów. Z perspektywy środkowoeuropejskiej istotne znaczenie ma wyodrębnienie rodzajów tefroseris Tephroseris i Jacobaea. Pierwszy z nich zaliczany jest do odrębnego niż Senecio podplemienia Tussilagininae, a drugi pozostając w obrębie podplemienia Senecioneae jest bliżej spokrewniony z innymi rodzajami (np. Packera) niżeli Senecio^[13]^[11].

Wykaz gatunków z rodzaju starzec Senecio

Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju starzec.

Zastosowanie

Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne. Niektóre gatunki są chwastami w uprawach^[14].

Gatunki uprawiane (wybór)

starzec bluszczolistny Senecio macroglossus DC.
starzec ozdobny Senecio elegans L.

Tradycyjnie do rodzaju starzec zaliczano także gatunki uprawiane klasyfikowane obecnie w odrębnych rodzajach:

starzec drzewiasty Senecio arborescens Steetz ≡ Telanthophora grandifolia (Less.) H.Rob. & Brettell
starzec mikaniowaty Senecio mikanioides ≡ Delairea odorata Lem.
starzec popielny, s. srebrzysty Senecio cineraria DC. ≡ Jacobaea maritima (L.) Pelser & Meijden
starzec Rowleya Senecio rowleyanus H. Jacobsen ≡ Curio rowleyanus (H.Jacobsen) P.V.Heath

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-03-09].
↑ ^a ^b Theodore M.T.M. Barkley Theodore M.T.M., Senecio L., [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-02-15] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Senecio L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-02-15] .
↑ GeoffreyG. Burnie GeoffreyG., GordonG. Cheers GordonG., SueS. Forrester SueS., DeniseD. Greig DeniseD., Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 352. ISBN 0-333-74890-5.
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 847-848, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ., HalinaH. Piękoś-Mirkowa HalinaH., AdamA. Zając AdamA., MariaM. Zając MariaM., Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 164-166, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ B. Tokarska-Guzik, Z. Dajdok, M. Zając, A. Zając, A. Urbisz, W. Danielewicz: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012. ISBN 978-83-62940-34-9.
↑ ^a ^b ^c Pieter B.P.B. Pelser Pieter B.P.B., BertilB. Nordenstam BertilB., Joachim W.J.W. Kadereit Joachim W.J.W., Linda E.L.E. Watson Linda E.L.E., An ITS Phylogeny of Tribe Senecioneae (Asteraceae) and a New Delimitation of Senecio L., „Taxon”, 56 (4), 2007, s. 1077-1104, DOI: 10.2307/25065905, JSTOR: 25065905 [dostęp 2025-08-15] .
↑ ^a ^b Genus Senecio L., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2025-08-15] .
↑ ^a ^b ^c Pieter B.P.B. Pelser Pieter B.P.B. i inni, Patterns and causes of incongruence between plastid and nuclear Senecioneae (Asteraceae) phylogenies, „American Journal of Botany”, 97 (5), 2010, s. 856-873, DOI: 10.3732/ajb.0900287 [dostęp 2025-08-15] .
↑ Jerry Adler. Ekspansja superchwastów.. „Świat Nauki”. nr. 6 (238), s. 66-71, czerwiec 2011. Prószyński Media. ISSN 0867-6380.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).

[3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-03-09].

[america-4] Theodore M.T.M. Barkley Theodore M.T.M., Senecio L., [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-02-15] .

[powo-5] Senecio L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-02-15] .

[E-6] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG., GordonG. Cheers GordonG., SueS. Forrester SueS., DeniseD. Greig DeniseD., Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[philips-7] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 352. ISBN 0-333-74890-5.

[mabb-8] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 847-848, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[checklist-9] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ., HalinaH. Piękoś-Mirkowa HalinaH., AdamA. Zając AdamA., MariaM. Zając MariaM., Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 164-166, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[Obce2012-10] B. Tokarska-Guzik, Z. Dajdok, M. Zając, A. Zając, A. Urbisz, W. Danielewicz: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012. ISBN 978-83-62940-34-9.

[Pelser_2007-11] Pieter B.P.B. Pelser Pieter B.P.B., BertilB. Nordenstam BertilB., Joachim W.J.W. Kadereit Joachim W.J.W., Linda E.L.E. Watson Linda E.L.E., An ITS Phylogeny of Tribe Senecioneae (Asteraceae) and a New Delimitation of Senecio L., „Taxon”, 56 (4), 2007, s. 1077-1104, DOI: 10.2307/25065905, JSTOR: 25065905 [dostęp 2025-08-15] .

[grin-12] Genus Senecio L., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2025-08-15] .

[Pelser_2010-13] Pieter B.P.B. Pelser Pieter B.P.B. i inni, Patterns and causes of incongruence between plastid and nuclear Senecioneae (Asteraceae) phylogenies, „American Journal of Botany”, 97 (5), 2010, s. 856-873, DOI: 10.3732/ajb.0900287 [dostęp 2025-08-15] .

[ŚN238-14] Jerry Adler. Ekspansja superchwastów.. „Świat Nauki”. nr. 6 (238), s. 66-71, czerwiec 2011. Prószyński Media. ISSN 0867-6380.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]