Kukułka bzowa

Kukułka bzowa
	; Dwa okazy kukułki bzowej o różnej barwie kwiatów
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Podrodzina	storczykowe
Rodzaj	kukułka
Gatunek	kukułka bzowa
	Nazwa systematyczna
	Dactylorhiza sambucina (L.) Soó; Nom. Nov. Gen. Dactylorhiza 3 1962
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Kukułka bzowa, storczyk bzowy, stoplamek bzowy^[5] (Dactylorhiza sambucina (L.) Soó) – gatunek rośliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae).

Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]

Występuje wyłącznie w Europie. Zwarty zasięg występowania rozciąga się od środkowej Francji na zachodzie po południowo-wschodnią Ukrainę. Północna granica zasięgu przebiega przez południowe Niemcy i południową Polskę, południowa po północną Hiszpanię, południowe Włochy i Grecję. Ponadto występuje na licznych rozproszonych obszarach poza granicą zwartego zasięgu. W południowo-zachodniej Polsce obecnie występuje tylko w Sudetach (na Pogórzu Kaczawskim, Wałbrzyskim, w Rudawach Janowickich, Górach Bardzkich i wschodnim końcu Gór Opawskich)^[6].

Najwięcej stanowisk znajduje się w Karpatach, gdzie potwierdzono występowanie w wielu regionach. Najliczniejsze stanowiska w Karpatach znajdują się we wschodniej części Pasma Lubania w Gorcach, w Pieninach Właściwych i przylegającej do nich części Pasma Radziejowej w Beskidzie Sądeckim. Pojedyncze stanowiska znajdują się na Pogórzu Cieszyńskim, w południowej części Beskidu Śląskiego i Żywieckiego, w Beskidzie Niskim i w Bieszczadach^[6]. Najdalej wysunięte stanowisko, znajdujące się na Wyżynie Miechowskiej, prawdopodobnie już nie istnieje^[7]^[6].

Drugim centrum występowania są Sudety, gdzie największe skupisko stanowisk znajduje się na Pogórzu Kaczawskim i Pogórzu Bolkowskim. Poza tym stwierdzona także w Górach Złotych, Górach Bardzkich, Rudawach Janowickich, Górach Kruczych i Górach Orlickich. W latach 90. największa sudecka populacja odnotowana była w okolicach Chwalisławia koło Złotego Stoku^[7].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój: Roślina wieloletnia o wysokości do 25 cm, posiadająca pod ziemia dwie płytko wcinane bulwy^[7].
Łodyga: Pusta, ulistniona, mocna, zielona, osiąga wysokość do 25 cm^[7].
Liście: Podłużnie lancetowate od 4 do 6 sztuk o długości od 4 do 10 cm i szerokości od 1,5 do 3,0 cm. Dolne podłużne odwrotniełopatkowe, o zaokrąglonym u szczytu kształcie. Górne liście obejmują łodygę. Na liściach nie ma ciemnych plamek^[8].
Kwiat: Na niektórych okazach kwiaty czerwone, na niektórych żółte. Obydwie formy ubarwienia występują równie często, razem, lub oddzielnie. Ponadto występują mieszańce o kwiatach różowych. Działki okwiatu zaostrzone, trzy większe wyprostowane lub odgięte, dwa wewnętrzne mniejsze, nachylone ku sobie. Kwiatostan jajowaty zbity o wysokości do 8 cm, kilkunastokwiatowy, gęsty w górze, kłos kwiatowy dołem zwykle luźny. Łatki są wyraźnie stępione i tylko nieznacznie karbowane. Ostroga osiąga maksymalnie 1,2 cm, górny zewnętrzny płatek od 0,6 do 0,7 cm, boczny zewnętrzny płatek od 0,7 do 0,8 cm, a boczne wewnętrzne płatki osiągają długość około 0,5 cm. Kwitnie od kwietnia do maja^[8].
Owoce: Walcowata Torebka o długości 19-20 i szerokości 5-6 mm. Na szczycie posiada resztki kwiatu^[8].

Kwiatostan
Kwiaty czerwone
Kwiaty żółte
Morfologia
Siedlisko

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Bylina, geofit. Rośnie w widnych lasach, na zboczach porośniętych zaroślami, na naturalnych łąkach górskich regla dolnego, na pastwiskach. W Europie jej zasięg pionowy wynosi 2400 m n.p.m.^[8]. W Polsce jest gatunkiem górskim. Najwyżej położone stanowisko znajduje się na stokach Lubania w Gorcach (1115 m)^[6]. Kwitnie od kwietnia do czerwca, kwiaty zwabiają owady imitując budową kwiaty roślin miododajnych, jednak nie wytwarzają nektaru. Procent zawiązywanych owoców jest nieduży. Liczba chromosomów 2n = 40^[8].

Tworzy mieszańce z kukułką Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii), kukułką szerokolistną (Dactylorhiza majalis), Dactylorhiza romana i Dactylorhiza saccifera, a także z ozorką zieloną (Coeloglossum viridis) i prawdopodobnie również z gołkiem białawym (Pseudorchis albida)^[8].

Zagrożenia i ochrona[edytuj | edytuj kod]

Gatunek objęty w Polsce ochroną ścisłą. Kategorie zagrożenia:

Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)^[9]: V (narażony na wyginięcie); 2016: EN (zagrożony)^[10].
Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej Czerwonej Księgi Roślin^[11]: VU (vulnerable, narażony).

Obecnie najliczniejsze są stanowiska tego gatunku w Pieninach, gdzie w 2006 liczba wszystkich osobników wynosiła 1000-1400 i w Gorcach (ok. 1000 osobników). Największym zagrożeniem dla kukułki bzowej jest nawożenie łąk, zarastanie stanowisk w wyniku braku wypasu i koszenia. W parkach narodowych należy okresowo kosić łąki, na których występuje, zaś stanowiska poza parkami winne być objęte ochroną czynną. W pewnym stopniu roślinie zagrażają również ludzie, niszczący rośliny wzdłuż szlaków turystycznych (zadeptywanie, zrywanie)^[6].

O wysoki stopniu zagrożenia świadczyć może zanikająca w zastraszającym tempie liczba stanowisk. W Polsce stwierdzono dawniej występowanie tego gatunku na około 170 stanowiskach, jednak ostatnio (do 2008 r.) potwierdzono występowanie tylko na około 40-45 z nich. Kukułka wyginęła m.in. na Nizinie Śląskiej, Nizinie Śląsko-Łużyckiej, Wyżynie Miechowskiej, w Tatrach i w Beskidzie Wyspowym. W niektórych częściach Karpat wyginęła znaczna część stanowisk m.in. na Pogórzu Cieszyńskim, w Beskidzie Śląskim i Beskidzie Żywieckim^[6].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-03] (ang.).
↑ The Plant List. [dostęp 2017-03-01].
↑ Dactylorhiza sambucina, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ ^a ^b ^c ^d Halina Piękoś-Mirkowa: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna, 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-03] (ang.).

[tpl-3] The Plant List. [dostęp 2017-03-01].

[iucn-4] Dactylorhiza sambucina, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[checklist2002-5] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[K-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[:0-7] Halina Piękoś-Mirkowa: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna, 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[storczyki-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.

[czerwona-lista-9] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[10] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[11] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]