Zamek Bierzgłowski (zabytek)

Zamek Bierzgłowski

nr rej. A/575 z 4 kwietnia 1930, 16 października 1957
Zamek z góry
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Zamek Bierzgłowski
Styl architektoniczny	gotyk, neogotyk
Kondygnacje	3
Rozpoczęcie budowy	1270
Ukończenie budowy	1305
Ważniejsze przebudowy	1860
Plan budynku
Położenie na mapie gminy Łubianka Zamek Bierzgłowski
Położenie na mapie Polski Zamek Bierzgłowski
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Zamek Bierzgłowski
Położenie na mapie powiatu toruńskiego Zamek Bierzgłowski
53°06′19″N 18°27′53″E

Zamek Bierzgłowski – dawny zamek krzyżacki, którego budowę rozpoczęto w drugiej połowie XIII w. Obecnie centrum kultury diecezji toruńskiej.

Historia

Lata 1270–1920

W 1236 tereny te zajął Zakon krzyżacki. Po 1260 na miejscu wcześniejszej fortyfikacji rozpoczęto budowę z kamieni polnych zamkowego domu głównego (zamek wysoki) i obszernego przedzamcza o funkcji obronne-gospodarczej. Zamek wysoki stanowiły dwie stykające się pod kątem prostym budowle, w których mieściły się: dormitorium, refektarz, kaplica i kapitularz. Wjazd do zamku prowadził przez bramę z portalem z płaskorzeźbami terakotowymi przedstawiającymi trzech rycerzy.

W 1262 zamek został po raz pierwszy wzmiankowany jako castrum Birgelow, w związku z najazdem Litwinów pod wodzą Trojnata i skutecznej obronie Krzyżaków w jednej z wież. Pierwszym komturem był Arnold Kropf, który pełnił tę funkcję w latach 1270–1276. W 1270 lub 1271 doszło do bitwy pod zamkiem z Jaćwingami pod wodzą Skomanda. Około 1280 budowę kontynuowano z cegły i wtedy też powstał tympanon. W latach 1300-1305 zamek został rozbudowany i podwyższony. Około 1330 dodano drugi mur i powstał parcham. W latach 1386–1415 zamek ten był siedzibą komturów bierzgłowskich. Po bitwie pod Grunwaldem w lipcu 1410 rycerze chełmińscy zdobyli zamek. Po likwidacji komturstwa w 1415 zamek stał się siedzibą administracyjną prokuratora krzyżackiego. Podczas wojny trzynastoletniej w lutym w 1454 zamek został zajęty przez wojska propolskiego Związku Pruskiego i częściowo rozebrany na rozkaz króla Kazimierza Jagiellończyka.

W latach 1474–1840 był on własnością władz Torunia. Po pożarze, który miał miejsce w 1520 i 1580, zamek popadł w ruinę. W 1733 zamek był opisywany jako będący w ruinie. W 1769 pod zamkiem doszło do potyczki konfederatów barskich z milicją miasta Torunia, wspieraną przez wojska rosyjskie

W 1782 ponowny pożar zamku dokonał dalszych zniszczeń. Od 1840, kiedy to przeszedł w prywatne ręce, odbudowano skrzydło południowo-zachodnie i wieżę bramną. W 1860 przebudowano górną kondygnację skrzydła południowego w stylu neogotyckim wg projektu Oliviera Pavelta, a także nadbudowano wieżę na przedzamczu i rozebrano kaplicę na przedzamczu. W 1903 roku zamek przejęło państwo pruskie. 3 listopada 1908 w odbudowanych budynkach wybuchł kolejny dotkliwy pożar, który zniszczył pokrycie dachowe. W 1911 przeprowadzono rekonstrukcję według projektu Conrada Steinbrechta. Założono nowe sklepienia krzyżowe w refektarzu, zbudowano fachwerkową ścianę wewnętrzną refektarza oraz dach skrzydła zachodniego.

1920–1945

W 1929 zamek został wydzierżawiony przez bpa chełmińskiego Stanisława Okoniewskiego, który w 1933 kupił go na potrzeby diecezji. Podczas dalszych prac remontowo-budowlanych zrekonstruowano skrzydło zachodnie, zamurowano arkady krużganka w skrzydle południowym. W 1936 w obecności prymasa Augusta Hlonda, wojewody Władysława Raczkiewicza, generałów Bortnowskiego i Wiktor Thommée, a także prezydenta Torunia – Leona Raszei dokonano na terenie zamku otwarcia Domu Rekolekcyjnego. W latach 1939-1945 ośrodek szkoleniowy NSDAP.

Od 1945

W latach 1945–1992 w zamku mieścił się Zakład Opieki Społecznej. W latach 1946–1950 mieszkał tu biskup łucki Adolf Piotr Szelążek, wygnany przez władze radzieckie ze swej diecezji na Wołyniu, wcielonej do ZSRR. W 1960 odrestaurowano gotycki portal. 1 września 2001 rozpoczęło działalność Diecezjalne Centrum Kultury, którego dyrektorem został ks. Piotr Rutkowski. Od czasu ponownego przejęcia budynku przez władze kościelne w 1992 trwa jego rewitalizacja. W 2010 odrestaurowano m.in. kaplicę zamkową.

Architektura

• Zamek główny - główna część zamku składała się z Domu konwentualnego w formie stykających się pod kątem prostym skrzydeł zachodniego i południowego. Zamek główny (wysoki) jest dwuskrzydłowy, dwa jego boki są zamknięte kamienno-ceglanymi murami w nieregularny czworobok. Na elewacji skrzydła południowego i zachodniego widoczne są ślady krużganków. Od północy zamku głównego mogło istnieć jeszcze jedno skrzydło.
• Skrzydło zachodnie mieści refektarz krzyżacki (obecnie Sala Rycerska) ze sklepieniem krzyżowym z 1911 roku oraz kapitularz (dziś kaplica) ze zrekonstruowanymi sklepieniem krzyżowo-żebrowym i z oryginalnymi gotyckimi oknami od zachodu. W piwnicach zachowane oryginalne krzyżackie sklepienia kolebkowe. Skrzydło to prawdopodobnie miało dwukondygnacyjny krużganek od strony dziedzińca. Część północna skrzydła zachodniego jest w całości neogotycka z XIX wieku.
• Wnętrza skrzydła południowego są niepodpiwniczone, powyżej całkowicie przekształcone, a po 1860 roku skrzydło to nadbudowano. Od strony dziedzińca w ogóle nie ma gotyckich cegieł.
• Portal z tympanonem gotyckim - w murze północnym zamku wysokiego znajduje się, pochodzący z około między 1270-1300 roku, portal z ceramicznym trójpolowym tympanonem o niepewnej ikonografii (postać jeźdźca na koniu, której towarzyszą 2 rycerze). Ta najstarsza zachowana rzeźba na terenie Prus zaliczana jest przez niektórych historyków do najcenniejszych dzieł ceramicznej plastyki średniowiecznej Europy. Litery na fryzie tympanonu miały przypuszczalnie tylko charakter dekoracyjny albo zostały przestawione.
• Przedzamcze - na terenie zlokalizowanego od północy przedzamcza znajduje się przebudowany w XIX wieku budynek gospodarczy z XIV wieku oraz dwa późniejsze budynki. Przedzamcze jest otoczone kamiennym murem, a w narożu północno-zachodnim obronność wzmacniała diagonalna baszta. Na przedzamczu znajdowały się stajnie.

• Wieża bramna - została zbudowana przed murem obwodowym od północy. Dolna część bramy jest oryginalna z czasów średniowiecza i wzmocniona jest granitowymi łukami. Górna część bramy wraz ze szczytami schodkowymi jest neogotycką rekonstrukcją z 1860.
• Fosa - od wschodu, południa i zachodu zamek otoczony był suchą fosą o szerokości 15 metrów

W 1930 (ponownie 1957) zamek został wpisany do rejestru zabytków.

Galeria

• 
  Zamek widziany z góry
• 
  Wieża bramna
• 
  Widok na północne zabudowania przedzamcza z Wieżą bramną
• 
  Tympanon bramy wewnętrznej – jeden z najcenniejszych zabytków zamku
• 
  Sala rycerska (refektarz - jadalnia krzyżacka)
• 
  Kaplica (kapitularz krzyżacki)
• 
  Skrzydło zachodnie od strony dziedzińca
• 
  Skrzydło południowe z XIX wieku od strony dziedzińca
• 
  Skrzydło zachodnie od zewnątrz
• 
  Narożnik skrzydła zachodniego i południowego
• 
  Skrzydło południowe od zewnątrz
• 
  Detal z zamku - obecnie w Muzeum w Toruniu