Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu

Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu

A/405 z 24 października 1929
kościół parafialny, katedra, bazylika mniejsza
Bazylika katedralna
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Toruń
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	katedralna Świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty w Toruniu
Bazylika mniejsza • nadający tytuł	od 1935 papież Pius XI
Wezwanie	św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty
Historia Data rozpoczęcia budowy XIV wiek Data zakończenia budowy XV wiek Aktualne przeznaczenie kościół parafialny oraz katedra ordynariusza toruńskiego
Dane świątyni Styl gotyk ceglany Architekt mistrz Jakub, Hans Gotland, mistrz Prokop Świątynia • materiał bud. • cegła Organy • liczba głosów • liczba manuałów 40 3 Dzwonnica • nazwa dzwonu zwarty Tuba Dei, Kulawy, Pogrzebowy, Tubula Dei
Położenie na mapie Torunia Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu
Położenie na mapie Polski Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu
53°00′33,53″N 18°36′22,80″E
Strona internetowa

Położenie katedry na planie Zespołu Staromiejskiego

Widok ogólny wnętrza katedry

Sklepienie nawy głównej, koniec XV w

Malowidło na północnej ścianie prezbiterium, ok. 1380-90 roku

Piękna Madonna (kopia) i Popiersie Mojżesza, ok. 1390 roku

Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu – gotycki, ceglany kościół, dawna fara toruńskiego Starego Miasta.

Lokalizacja

Katedra znajduje się w południowej części Zespołu Staromiejskiego, przy ulicy Żeglarskiej 16.

Wymiary

Długość	Szerokość naw z kaplicami	Wysokość	Szerokość i wysokość prezbiterium	Wysokość wieży do szczytu dachu
56,2 m	32,2 m	27,3 m	10,2 m/17 m	52 m

Historia

I kościół

Relikty pierwszego kościoła parafialnego Torunia ujawniły badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1994–1995. Oprócz fundamentów, pod obecną posadzką zachowały się dolne partie ścian północnej i wschodniej z gzymsem wykonanym z glazurowanych na zielono cegieł. Na tej podstawie można określić, że była to budowla salowa, murowana, o wymiarach 11 na 22 m, nieco węższa od prezbiterium obecnego kościoła. Jej ściana południowa pokrywała się z południową ścianą istniejącego prezbiterium. Od wschodu była zamknięta trójbocznie. Świątynia została zbudowana prawdopodobnie niedługo po translokacji Torunia na obecne miejsce (1236 rok) i była używana przez okres około 60–80 lat. Z elementów wyposażenia tego najstarszego kościoła parafialnego miasta zachowała się jedynie wczesnogotycka brązowa chrzcielnica, ustawiona obecnie w tzw. kaplicy Kopernika.

II kościół

W pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku rozpoczęto wznoszenie drugiego, obszerniejszego kościoła. Powstał wtedy najpierw trójnawowy, trójprzęsłowy korpus, a następnie, po rozbiórce pierwszego kościoła, prezbiterium. Wygląd części zachodniej nie jest znany, ale powszechnie przyjmuje się, że do zachodniej fasady, na przedłużeniu nawy środkowej, przylegała kwadratowa wieża. Z tej fazy budowy kościoła zachowało się w całości prezbiterium oraz mury i filary trzech wschodnich przęseł korpusu do połowy wysokości. Do dzisiaj można oglądać również półfilary przy ścianach naw bocznych, wspierające dawniej sklepienia tego kościoła. Forma budowli nawiązywała do świątyń westfalskich (np. kościół Sankt Maria zur Wiese w Soest).

III kościół

Kolejna faza budowy wiąże się częściowo z jej odbudową po pożarze miasta w 1351 roku, kiedy częściowemu zniszczeniu prawdopodobnie uległ również kościół św. Janów. Do początku XV w. przedłużono korpus o jedno przęsło, zbudowano nową wieżę od zachodu, ciąg bocznych kaplic przy nawie północnej oraz być może podwyższono nawę główną nadając kościołowi kształt pseudobazyliki.

IV (obecny) kościół

W XV wieku nadano kościołowi ostateczny, zachowany do dzisiaj kształt. W latach 1475–1480 dobudowano południowy ciąg kaplic bocznych. Potężną, masywną wieżę kościoła wzniesiono w latach osiemdziesiątych XV w. w miejscu poprzedniej, która częściowo zawaliła się i została rozebrana. Przede wszystkim jednak podwyższono korpus nawowy do obecnej wysokości ok. 27 m, przekrywając go sklepieniem gwiaździstym.

W latach 2001–2013 katedra przeszła prace konserwatorsko-restauratorskie. Odnowiono wówczas m.in. sklepienia, ołtarze, wieżę, zegar, oraz dach, a także elewację świątyni. Prace te zostały sfinansowane ze środków Unii Europejskiej, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, samorządu województwa i miasta oraz kurii diecezjalnej toruńskiej.

Kolejne prace konserwatorskie w katedrze rozpoczęto jesienią 2017 roku w ramach projektu „Toruńska Starówka – ochrona i konserwacja dziedzictwa kulturowego UNESCO – etap II”. W ramach tych prac mają zostać odnowione m.in. zabytkowe elementy wnętrza i mur ceglany otaczający świątynię.

W okresie średniowiecza miejsce wyboru władz miasta i pochówku patrycjatu. Miejsce najważniejszych uroczystości miejskich, w tym związanych z wizytami królów polskich w Toruniu. Do schyłku XX w. tradycyjnie określana była jako kościół Świętego Jana, od 1935 roku ma tytuł bazyliki mniejszej, od 1992 roku jest katedrą diecezji toruńskiej. Świątynię budowano w kilku etapach od II połowy XIII wieku, w rezultacie powstał kościół o niskim prezbiterium kontrastującym z masywnym trójnawowym halowym korpusem nawowym z niższymi kaplicami i potężną wieżą zachodnią. Wewnątrz zachował szereg cennych dzieł sztuki średniowiecznej i nowożytnej, m.in. zespół malowideł ściennych, krucyfiks mistyczny, nagrobek rodziny von Soest, kompozycja rzeźbiarska ukazująca świętą Marię Magdalenę z aniołami, ołtarz Świętego Wolfganga. Część wystroju zaginęła (m.in. figura Pięknej Madonny, zastąpiona kopią z 1956 roku) lub została przeniesiona do muzeów (m.in. obrazy Cierniem Koronowanie i Zdjęcie z Krzyża). W kościele pochowane jest serca króla Jana Olbrachta, znajdują się także pamiątki związane z Mikołajem Kopernikiem – chrzcielnica, epitafium jemu poświęcone i popiersie ufundowane w 1766 roku przez mecenasa sztuki Aleksandra Jabłonowskiego.

Katedrę nawiedził papież Jan Paweł II podczas wizyty w Toruniu mającej miejsce 7 czerwca 1999 roku. Ojciec Święty modlił się wówczas przy tzw. kaplicy Mikołaja Kopernika.

Charakterystyka

Kościół jest jednym z najwspanialszych przykładów architektury gotyku na ziemi chełmińskiej. Ma formę trójnawowej wysokiej na 27,30 m hali z niższym prezbiterium i kaplicami bocznymi. Od zachodu w korpus częściowo wtopiona jest masywna czworoboczna wieża, której zachodnia elewacja jest rozczłonkowana głęboką wnęką z głównym portalem do kościoła, przechodzącą przez całą jej wysokość. Po bokach do wieży przylegają niższe od naw aneksy poprzedzone kruchtami. Prezbiterium jest sklepione krzyżowo-żebrowo i gwiaździście, korpus sklepieniami gwiaździstymi o wzbogaconym układzie (w nawie głównej ośmio-, w nawach bocznych pięcioramiennymi).

Zabytki gotyckie

W prezbiterium znajdują się malowidła gotyckie z XIV w. Na wschodniej ścianie postacie patronów kościoła – św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty z ok. 1360 roku, na ścianie północnej duża i ikonograficznie rozbudowana scena z ok. 1380–90 przedstawiająca Ukrzyżowanie na drzewie Jessego, a wokół Sąd Ostateczny, Mater Misericordiae, Kościół i Synagogę, Legendę o Trzech Żywych i Trzech Zmarłych oraz personifikacje cnót i grzechów głównych. Drugie z malowideł zostało częściowo zniszczone w 2 połowie XV w. przy budowie empory organowej, z czego można wnioskować, że pokryto je tynkiem już w XV w. podczas rozbudowy kościoła. Odkryto je w 1908 roku, a w latach 1921 i 1990–1998 poddano konserwacji. Obecny ołtarz główny, tryptyk św. Wolfganga z ok. 1502–1506, fundacji Kaspra Welkera, zastąpił po wojnie dawny barokowy ołtarz główny. W szafie środkowej znajdują się rzeźby świętych Wolfganga, Bartłomieja i Jakuba, na malowanych skrzydłach bocznych od wewnątrz Ojcowie Kościoła (św. Grzegorz Wielki, św. Hieronim, św. Ambroży i św. Augustyn), na stronie zewnętrznej cztery święte dziewice (święte: Małgorzata, Dorota, Apolonia i Agnieszka). Nad ołtarzem zamontowano dawny krucyfiks z belki tęczowej, z końca XIV w. Na ścianie południowej wisi brązowa płyta nagrobna burmistrza Johanna (Jana) von Soest (zm. 1361) i jego żony Margarethy (Małgorzaty), zamówiona w Brugii. Oprócz chrzcielnicy jest to najstarszy zachowany zabytek w kościele.

W nawie północnej, na ścianie zachodniej znajdują się malowidła gotyckie z XIV (Koronacja Marii) i XV w. (Ukrzyżowanie). Poniżej wmontowana jest gotycka konsola z popiersiem Mojżesza. Dawniej stanowiła ona podparcie dla rzeźby Pięknej Madonny, zaginionej w czasie II wojny światowej, która wraz z konsolą była jednym z najwybitniejszych dzieł gotyku z przełomu XIV i XV w. Zachowane popiersie przedstawia Mojżesza wyłaniającego się z gałęzi krzewu ognistego i trzymającego tablice z dziesięciorgiem przykazań. Piękna Madonna została w 1956 roku zastąpiona kopią wykonaną przez Witolda Marciniaka.

W ołtarzu przy pierwszym od wschodu filarze oddzielającym nawę główną i południową znajduje się kolejne wybitne dzieło plastyki gotyckiej – płaskorzeźba z przedstawieniem św. Marii Magdaleny unoszonej przez anioły, z początku XV w. Pierwotnie stanowiła ona część środkową ołtarza gotyckiego. W barokowym ołtarzu Krzyża Świętego po przeciwnej stronie znajduje się gotycki krucyfiks. Na filarze za tym ołtarzem odkryto oprócz tego niedawno średniowieczne malowidło Ukrzyżowania. Z ok. 1420–1430 pochodzi rzeźba Chrystusa Bolesnego, umieszczona w kaplicy św. Barbary (pierwszej od zachodu w szeregu północnym). Pochodzi ona przypuszczalnie z ołtarza Korony Cierniowej, wzmiankowanego w 1596 roku.

Rzeźbę późnogotycką reprezentują Chrystus Zmartwychwstały i św. Jan Ewangelista, obie z 1497, będące dziełem warsztatu ołtarza św. Wolfganga, a także Chrystus Bolesny z przełomu XV i XVI w. oraz Zaśnięcie Marii z początku XVI w. Gotycką formę mają również dwa wiszące świeczniki maryjne z 1580 roku.

Cenny wizerunek Chrystusa jako Salvator Mundi z ok. 1420 roku obecnie posiada Muzeum Narodowe w Warszawie. Dwa wybitne późnogotyckie obrazy, Zdjęcie z krzyża z 1495 i Biczowanie, pochodzące z kościoła świętych Janów, obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie. W czasie II wojny światowej oprócz wspomnianej wyżej Pięknej Madonny zaginęły epitafium Jana Kota (po 1454) i Koronowanie Cierniem z czwartej ćwierci XV w.

W 1500 roku odlano największy w Polsce gotycki dzwon Tuba Dei, istniejący do dziś i używany na największe okazje, kilka razy w roku.

Zabytki nowożytne

W latach 1530–1583 świętojańska fara służyła protestantom, następnie zaś przez okres 13 lat była użytkowana wspólnie, zarówno przez katolików, jak i protestantów. W okresie tym wnętrze kościoła otynkowano i pobielono, zacierając średniowieczne malowidła ścienne o tematyce religijnej. Jednocześnie, wnętrze kościoła wzbogaciło się o protestanckie epitafia: Anny Pirnesius (zm. 1576) z przedstawieniem św. Hieronima według Albrechta Dürera, Mikołaja Kopernika z ok. 1580, Krzysztofa Floriana (zm. 1587), Sebastiana Trosta (zm. 1578), Kaspra Friesego z 1586 roku i Andrzeja Gretscha (po 1584 roku). Epitafia Anny Pirnesius i Mikołaja Kopernika były fundowane przez toruńskiego lekarza Pirnesiusa i mają podobne obramowanie w formie pilastrów na cokole, dźwigających fryz i zwieńczone naczółkiem. W epitafium Krzysztofa Floriana przedstawiono sceny z II Księgi Królewskiego Starego Testamentu – Wniebowzięcie proroka Eliasza i prorok Elizeusz wyszydzany przez dzieci. Epitafium Mikołaja Kopernika zostało poddane renowacji i uzupełnieniu w 1733 roku. Inicjatorem naprawy był Jakub Kazimierz Rubinkowski.

Oprócz epitafium, w kaplicy Zaśnięcia Marii Panny znajdują się dwa inne zabytki związane z Mikołajem Kopernikiem – gotycka chrzcielnica z II poł. XIII wieku, mieszcząca się kaplicy kopernikowskiej (dawniej kaplicy Aniołów Stróżów), w której ochrzczono przyszłego astronoma i rzeźbione popiersie autorstwa Wojciecha Rojowskiego z 1766 roku. Popiersie Rojowskiego były krytykowane za niską jakość artystyczną oraz łaciński napis informujący, że Kopernik był Polakiem. Pomnik przez kilkadziesiąt lat znajdował się w magazynach Ratusza Staromiejskiego. Został on odsłonięty w 1809 roku dzięki staraniom Stanisława Staszica.

Liczne barokowe i rokokowe ołtarze w korpusie i kaplicach bocznych pochodzą z XVII-XVIII w. Najwyższym poziomem artystycznym odznaczają się ołtarz Zdjęcia z krzyża z kopią obrazu Petera Paula Rubensa, ołtarz św. Franciszka Ksawerego (dzieło poznańskie z 1674 roku) i dwa rokokowe ołtarze z około 1770 roku umieszczone w kaplicach bocznych. W ołtarzu w drugiej od wschodu kaplicy południowej obraz Matka Boska ze św. Stanisławem Kostką z ok. 1634–1635 (jedno z najwcześniejszych przedstawień tego świętego na ziemiach polskich), malowany przez Bartłomieja Strobla. Obecną rokokową XVIII-wieczną ambonę umieszczoną przy wejściu z nawy głównej do prezbiterium przeniesiono z kościoła Dominikanów.

Neogotyckie witraże wykonano na przełomie XIX i XX w. Witraż we wschodnim oknie prezbiterium został wykonany przez Edwarda Kwiatkowskiego w 1951 roku, z wykorzystaniem w partii maswerku ocalałych fragmentów szkieł gotyckich.

Organy

Organy główne zbudowane przez Maxa Terletzkiego w 1878 roku

Dzwon Tuba Dei

W bazylice znajdują się dwa instrumenty. Oba o dużej wartości historycznej. Pierwszy to Wielkie Organy (tzw. romantyczne), zbudowane w 1878 roku przez Maxa Terletzkiego z Królewca w neogotyckiej obudowie. Posiadają dzisiaj 40 registrów i 3 manuały. Drugi mały, barokowy instrument z 1688 roku autorstwa Mateusa Brandtnera z Torunia, przebudowany w 1821 roku, uszkodzony w 1945 roku zrekonstruowany został w 1983 roku przez budowniczego organów Józefa Mollina. Posiada jeden manuał i 15 registrów. Na organach tych od 1985 odbywa się Świętojański Festiwal Muzyki Organowej, przy czym w pierwszych edycjach grano wyłącznie na nim i w związku z tym wykonywano tylko utwory barokowe lub starsze, od 2003 zaczęto koncertować także na instrumentach innych świątyń Torunia.

Dyspozycja instrumentu:

Manuał I	Manuał II	Manuał III	Pedał
1. Pryncypał 16'	1. Bourdon 16'	1. Vox coelestis 8'	1. Bourdon 16'
2. Pryncypał 8'	2. Flet harm. 8'	2. Flet dolce 8'	2. Subbas 16'
3. Salicjonał 8'	3. Gamba 8'	3. Gemshorn 8'	3. Wiolonbas 16'
4. Kryty 8'	4. Pryncypał 8'	4. Flet 4'	4. Pryncypał 16'
5. Rurflet 8'	5. Flet leśny 4'	5. Obój 8'	5. Kryty 8'
6. Rurflet 4'	6. Pryncypał 4'		6. Flet harm. 8'
7. Oktawa 4'	7. Oktawa 4'		7. Wiolonczela 8'
8. Superoktawa 2'	8. Kwinta 2 2/3'		8. Oktawbas 8'
9. Kornet 4 ch.	9. Superoktawa 2'		9. Oktawa 4'
10. Mixtura 4.ch	10. Tercja 1 3/5'		10. Puzon 16'
	11. Progresja 4 ch.		11. Klarnet 8'
	12. Klarnet 8'		12. Trąba 8'
	13. Trąba 8'

Dzwony

Pozostałe dzwony wiszące na wieży

Oprócz Tuba Dei na wieży katedralnej wiszą jeszcze 3 mniejsze dzwony.

Imię	Waga (kg)	Ton uderzeniowy	Średnica (cm)	Rok odlania	Odlewnia
Kulawy	~1000 kg	f’	122 cm	1766	Mikołaj Petersilge, Toruń
Pogrzebowy	~550 kg	gis’	95 cm	1412	nieznana*
Tubula Dei	~260 kg	cis”	75 cm	2002	Odlewnia Dzwonów i Pomników Felczyńscy, Gliwice

Bibliografia

• Magdalena Niedzielska: Toruńskie cmentarze. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1992. ISBN 83-85196-66-8.
• Tomasz Targański. „Z dziada pradziada obyczajni mieszczanie”. Pięć miast najważniejszych dla Kopernika. „Pomocnik Historyczny. Biografie. Kopernik nieznany (1473–1543)”, 2023. Polityka. ISSN 2391-7717. 
• Andrzej Urbański: Mikołaj Kopernik. Osobliwości Kujaw i Pomorza. Toruń: 2003. ISBN 83-88219-07-3.
• Dzieje i skarby kościoła świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej, 22–23 marca 2002, red. nauk. Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak, Toruń, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, 2002, ISBN 83-7285-116-6.
• Skarby toruńskiej katedry – katalog wystawy, red. nauk. Katarzyna Kluczwajd, Toruń, Wydawnictwo Diecezji Toruńskiej, 2002, ISBN 83-916731-1-1.
• Bazylika katedralna Świętych Janów w Toruniu (pod red. Mariana Biskupa, oprac. Jerzy Domasłowski), Toruń, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2003, ISBN 83-87639-59-1.
• Malarstwo gotyckie w Polsce pod red. Adama S. Labudy i Krystyny Secomskiej, Warszawa, Wydawnictwo DiG, 2004, ISBN 83-7181-318-X.
• Berühmte Orgeln – Meisterwerke europäischer Orgelbauer, Ursula und Urlich Rüge, Nikol Verlagsgesellschaft mbH, 1994 ISBN 3-933203-08-2.