Concerto grosso

Concerto grosso (l.m. concerti grossi, z wł. duży koncert) – popularna forma muzyki barokowej przeznaczona na zespół instrumentalny.

Zbudowana zwykle z czterech do sześciu części. Opiera się na dialogu pomiędzy niewielką grupą solistów (concertino) i orkiestrą (tutti).

Arcangelo Corelli. Obraz Henry’ego Howarda.

Francesco Geminiani

• concertino (zwane też principale lub soli) było złożone najczęściej z 2 skrzypiec i wiolonczeli. Johann Sebastian Bach rozszerzył je o obój, fagot, trąbkę, waltornię, flet.
• tutti (zwane też ripieni lub concerto) to orkiestra smyczkowa, podzielona na głosy (podobnie jak chór), z organami lub klawesynem w roli basso continuo.

Forma concerto grosso została rozwinięta ok. 1680 przez Alessandra Stradellę, który prawdopodobnie jako pierwszy stworzył utwór, w którym partie concertino i ripieni są połączone w charakterystyczny dla tej formy sposób, aczkolwiek nie stosował on terminu concerto grosso. Pierwszy raz określenie użył Giovanni Lorenzo Gregori w 1698 roku, natomiast pierwszym ważnym kompozytorem, który używał tej nazwy był przyjaciel Stradellego, Arcangelo Corelli. Po śmierci Corellego został opublikowany zbiór jego dwunastu Concerti grossi op. 6 (prawdopodobnie były to wybrane dzieła) i wkrótce zdobyły one olbrzymią popularność w całej Europie. Kompozytorzy tacy, jak Francesco Geminiani i Giuseppe Torelli pisali concerti grossi w stylu Corellego, miał on także duży wpływ na twórczość Antonia Vivaldiego.

Za czasów Corellego wyodrębniły się dwa różne rodzaje concerto grosso: concerto da chiesa (koncert kościelny) oraz concerto da camera (koncert kameralny). Concerto da chiesa był bardziej formalny, występowały w nim na przemian części powolne (largo, adagio) i szybkie (allegro). Concerto da camera miał charakter suity poprzedzonej preludium i zawierającej wiele popularnych w tych czasach form tanecznych. Ten podział zaczął się później zacierać. Najbardziej znanym concerto grosso Corellego jest Koncert nr 8 g-moll, zwany Koncertem na Boże Narodzenie.

Concertino Corellego składało się z dwóch skrzypiec i wiolonczeli, ripieno to orkiestra smyczkowa, występuje basso continuo w roli akompaniamentu. Nowością było dodanie altówki do zespołu concertino przez Locatellego. Za czasów Corellego partie basso continuo były wykonywane na organach (szczególnie w przypadku concerti da chiesa), ale dziś wykonuje się je praktycznie wyłącznie na klawesynie.

Najważniejsi kompozytorzy epoki baroku, którzy tworzyli concerti grossi w epoce baroku:

• Arcangelo Corelli - Concerti grossi op. 6 - 12 koncertów, 8 pierwszych według schematu sonaty da chiesa, 4 kolejne według schematu da camera
• Giuseppe Torelli - Concerti grossi con una pastorale op. 8 - 12 koncertów, z czego de facto pierwszych 6 to concerti grossi na 2 skrzypiec concertino i zespół ripieno
• Pietro Locatelli - Concerti grossi op. 1 - 12 koncertów, 8 według schematu da chiesa, 4 według schematu da camera, zbliżone do stylu Corellego
• Georg Friedrich Händel – rozszerzył ripieno o instrumenty dęte;
• Johann Sebastian Bach – Koncerty brandenburskie reprezentują różne typy concerto grosso, np. w I i II zachowana jest równowaga między concertino a ripieno, w III występują trzy trójgłosowe zespoły (nawiązanie do polichóralności), w VI obsada jest wyłącznie smyczkowa

Wybrani XX wieczni kompozytorzy nawiązujący do barokowej formy concerto grosso:

• Ernest Bloch
• Bohuslav Martinů
• Alfred Sznitke
• Philip Glass
• Bolesław Szabelski

Zobacz też

• muzyka barokowa

Bibliografia

• Leksykon muzyki od a do ż: kompozytorzy, muzycy, wykonawcy, historia, technika, pojęcia, wykonania, wypisy, przykłady nutowe. Warszawa: Muza, 1995, s. 84. ISBN 83-7079-148-4.