Inner space

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Inner space (z ang. „wewnętrzna przestrzeń”, „wewnętrzny kosmos”[1]) – odmiana fantastyki naukowej, koncentrująca się na wewnętrznych, psychicznych przeżyciach człowieka[1]. Utwory tego nurtu odegrały istotną rolę w powstaniu Nowej Fali w s-f w latach 60. XX w.[2] Popularyzację tego pojęcia i nadanie mu większego znaczenia przypisuje się J.G. Ballardowi[3].

Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]

Vera Graaf(inne języki) pisze, że inner space „jest polemicznym wystąpieniem przeciwko upodobaniu, jakie s-f i jej czytelnicy znajdują w «Outer space» – Kosmosie. (...) Jest to przestrzeń wyobraźni, w której spotykają się i skupiają w jedno zewnętrzny świat realny i wewnętrzny świat ducha”, a autorów „fascynuje obserwacja i rozszyfrowanie ’wewnętrznego Wszechświata’, ’krajobrazów duszy’. (...) kierunek nie chce wyłącznie zagłębiać się we wnętrzu człowieka – chce znaleźć i opanować punkt przecięcia świata zewnętrznego z wewnętrznym”. Autorka dostrzega, że w przeciwieństwie do tradycyjnej s-f, eksponującej nauki matematyczno-przyrodnicze „wysuwa na plan pierwszy psychologię i psychoanalizę”. Graaf wiąże z tą formą s-f „świat psychodelicznych doświadczeń, świat muzyki i sztuki ’pop’”[4].

Andrzej Niewiadowski i Antoni Smuszkiewicz, autorzy Leksykonu polskiej literatury fantastycznonaukowej, definiują inner space jako „kategorię wprowadzoną do fantastyki naukowej przez reprezentantów tzw. Nowej fali na oznaczenie wewnętrznych, psychicznych przeżyć człowieka, jako wyimaginowanych światów pozbawionych związku ze światem realnym”. Piszą także w kontekście dyskusji o inner space, że „fantastyczne obrazy malowane przez pisarzy zainteresowanych dokonaniami twórców nowej fali są [w utworach tego nurtu] jedynie projekcjami stanów psychicznych, symbolami niesprecyzowanych tęsknot i niepokojów współczesnego człowieka”[1].

Pojęcie to jest węższe od szerzej pojętej fantastyki psychologicznej (zob. też powieść psychologiczna). Wąsko zdefiniowane można je też opisać jako „technologicznie wspomagane podróże do wnętrza ludzkiej psychiki”[5]. Czasami termin inner space w fantastyce jest używany też w innych kontekstach niż psychologiczne, m.in. w utworach o cyberprzestrzeni, rejonach podwodnych czy miniaturyzacji[3][6].

Angielski pisarz J.G. Ballard, któremu przypisuje się spopularyzowanie tej koncepcji w latach sześćdziesiątych XX wieku, zaproponował następującą jej definicję: „wyimaginowana kraina, w której z jednej strony zewnętrzny świat rzeczywistości, a z drugiej wewnętrzny świat umysłu, spotykają się i łączą"[7].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Według Johna Clute'a(inne języki), Davida Langforda(inne języki) i Petera Nichollsa, na polu s-f terminu prawdopodobnie po raz pierwszy użył Robert Bloch w przemówieniu podczas Worldconu w 1948, aczkolwiek termin ten nie zyskał wtedy popularności[6]. Clute, Langford i Nicholls, a także Brian M. Stableford, zauważają też, że termin w tym kontekście spopularyzował J. B. Priestley w artykule They Came from Inner Space („New Statesman” 1954). W tym artykule Priestley krytykował fantastykę naukową za dziecinne opisywanie przygód w kosmosie zamiast eksplorowania wewnętrznego kosmosu ludzkiej psychologii[3][6]. Stableford zauważył też, że rosnąca popularność tego terminu mogła być reakcją na popularność utworów używających terminu „outer space” (z ang. dalsza przestrzeń) takich jak film Przybysze z przestrzeni kosmicznej (It Came from Outer Space, 1953)[3].

Popularyzację tego pojęcia i nadanie mu większego znaczenia przypisuje się J.G. Ballardowi[3] (któremu Don D'Ammassa(inne języki) przypisał nawet utworzenie pojęcia)[8]. Ballard, czołowy twórca Nowej Fali w s-f, w swym artykule Which Way to Inner Space? opublikowanym w 1962 w magazynie „New Worlds(inne języki)”, postulował, podobnie jak Priestley dekadę wcześniej, by „twórcy ambitnej science fiction odeszli od powtarzalnych historii o galaktycznych przygodach, a zajęli się kosmosem wewnętrznym człowieka”[3][9][10].

Apel Ballarda trafił na podatny grunt, a termin ten stał się popularny w twórczości pisarzy nowofalowych w połowie lat 60.[1][6] Inicjatorami byli Ballard i Michael Moorcock[4]. Jednym z pierwszych utworów odwołujących się do tego pojęcia w nazwie było opowiadanie Howard Kocha(inne języki) Invasion from Inner Space (1959), aczkolwiek krytycy nie są zgodni, czy opowiadanie Kocha o psychologii sztucznej inteligencji, i późniejsze utwory o cyberprzestrzeni, odzwierciedlają wymiary psychologiczne, o których pisali Priestley i Ballard[3][6].

Stanisław Lem w pracy Fantastyka i futurologia, doceniając talent Ballarda, skrytykował jego apel, dokonując porównania „jest to propozycja, jaką by fagot lub waltornia mogły postawić orkiestrze, w myśl której żaden inny głos, oprócz waltorni lub fagotu, nie potrafił wyrazić istoty muzyki”[11].

Brian Ash(inne języki) zauważa, że utwory fantastyki naukowej poruszające tematy psychologiczne istniały przed ukuciem i rozpowszechnieniem się tego pojęcia. Jako najwcześniejszy przykład wymienia powieść H. G. Wellsa Wyspa wariatów(inne języki) (Mr. Blettsworthy on Rampole Island, 1928), określając ją jako „prototyp utworów inner-space”[12]. Rob Mayo zwraca uwagę na twórczość Petera Phillipsa(inne języki) z przełomu lat 40. i 50., w tym opowiadanie Dreams Are Sacred(inne języki) z 1948, które spopularyzowało pomysł "hakowania snów"[7][13].

Vera Graaf pisze, że ruch powstał, gdy „radykalne skrzydło autorów s-f powstało jako świadomy sprzeciw wobec lekceważenia jednostki, wyrażającego się w Idea as hero, wobec papierowych bohaterów i romantycznego idealizowania kosmicznego ’pogranicza’”[4].

Rob Mayo twierdzi, że na lata 80. XX w. przypadł drugi „złoty wiek” inner space. Wtedy swe utwory zaczęli tworzyć m.in. Pat Cadigan i Greg Bear. Mayo zwraca także uwagę na film Dreamscape(inne języki) (1984), który uważa za pierwszy w tym gatunku. Kolejny okres popularności tego nurtu to pierwsza dekada XXI wieku (np. filmy Cela z 2000 i Incepcja z 2010). Zauważa, że Incepcja oznaczała „przejście fikcji o inner space od gatunku niszowego (literatura SF) do mainstreamu (kino hollywoodzkie)[7]”.

Twórczość[edytuj | edytuj kod]

Literatura[edytuj | edytuj kod]

Pisarze tworzący utwory o tematyce inner space to m.in.:

W literaturze polskiej twórczości inner space można się doszukiwać w twórczości Adama Hollanka (np. powieść Olśnienie z 1982)[1].

Film[edytuj | edytuj kod]

Wybrane filmy o tematyce inner space[7][18]:

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz: Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1990, s. 308, seria: Seria „SF” Wydawnictwa Poznańskiego. ISBN 83-210-0892-5.
  2. ↑ Dominika Oramus: O pomieszaniu gatunków. Science fiction a postmodernizm. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2010, s. 162. ISBN 978-83-7436-240-5.
  3. ↑ a b c d e f g Brian M. Stableford, Science fact and science fiction: an encyclopedia, New York, NY: Routledge, 2006, s. 415, 489-490, ISBN 978-0-415-97460-8 [dostęp 2024-03-03].
  4. ↑ a b c d Vera Graaf: Homo futurus. Analiza współczesnej science fiction. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1975, s. 164-166, seria: Biblioteka Krytyki Współczesnej.
  5. ↑ Brian M Stableford, David Langford, SFE: Psychology [online], sf-encyclopedia.com [dostęp 2024-03-03].
  6. ↑ a b c d e John Clute, David Langford, Peter Nicholls: Inner space. The Encyclopedia of Science Fiction, 2015-03-14. [dostęp 2024-02-26]. (ang.).
  7. ↑ a b c d e f g h i Rob Mayo: The Myth of Dream-Hacking and ‘Inner Space’ in Science Fiction, 1948-2010. W: Steven J. Taylor, Alice Brumby: Healthy Minds in the Twentieth Century. In and Beyond the Asylum. Palgrave Mcmillan, 2020, s. 240-241, 254, 260, seria: Mental Health in Historical Perspective. ISBN 978-3-030-27274-6. [dostęp 2024-02-28]. (ang.).
  8. ↑ Don D'Ammassa, Encyclopedia of Science Fiction, Infobase Learning, 22 kwietnia 2015, s. 24, ISBN 978-1-4381-4062-9 [dostęp 2024-02-27], Cytat: [Ballard]... was exploring what he termed "inner space" (ang.).
  9. ↑ Dominika Oramus. The Maps of Inner Space: J. G. Ballard’s “The Reptile Enclosure” in the Light of R. D. Laing’s The Politics of Experience. „Roczniki Humanistyczne”. t. LXVIII, z. 11, s. 211, 2020. Katolicki Uniwersytet Lubelski. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. ISSN 0035-7707. [dostęp 2024-02-26]. (ang.). 
  10. ↑ a b c d e f g Rakes Sarkar. “Between Transcendence and Fall”: A Study of the Inner Space Fiction of Doris Lessing. „The Indian Review of World Literature in English”. 14, June 2018. Indian Institute of English Studies. ISSN 0974-097X. [dostęp 2024-02-28]. (ang.). 
  11. ↑ Stanisław Lem: Fantastyka i futurologia. Wyd. 3. T. 1 Dzieła. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1989, s. 401. ISBN 83-08-01908-0.
  12. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Brian Ash: The Visual Encyclopedia of Science Fiction. Pan Books, 1977, s. 237-243. ISBN 978-0-330-25275-1. [dostęp 2024-03-03]. (ang.).
  13. ↑ David Langford, SFE: Dream Hacking [online], The Encyclopedia of Science Fiction [dostęp 2024-03-05].
  14. ↑ John Clute, David Langford, Peter Nicholls: Ballard, J G. The Encyclopedia of Science Fiction, 2015-03-14. [dostęp 2024-02-28]. (ang.).
  15. ↑ Mike Resnick, Resnick on the Loose, Wildside Press LLC, 10 sierpnia 2012, s. 30, ISBN 978-1-4344-4829-3 [dostęp 2024-03-03] (ang.).
  16. ↑ John Clute: Spinrad, Norman. The Encyclopedia of Science Fiction, 2024-02-19. [dostęp 2024-02-28]. (ang.).
  17. ↑ John Clute: Zelazny, Roger. The Encyclopedia of Science Fiction, 2023-08-16. [dostęp 2024-02-26]. (ang.).
  18. ↑ Brian Ash: The Visual Encyclopedia of Science Fiction. Pan Books, 1977, s. 297. ISBN 978-0-330-25275-1. [dostęp 2024-03-03]. (ang.).


Fantastyka naukowa
Podgatunki
Nagrody
anglojęzyczne
inne języki
polskie
filmowe
Organizacje
Czasopisma
Inne
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Inner_space&oldid=73498216”