Jaz Czersko Polskie

Jaz Czersko Polskie
	; Widok od strony toru regatowego
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Bydgoszcz
Droga wodna	Wisła-Odra
Lokalizacja	na 2,8 km
Stopień wodny	Hydrowęzeł Czersko Polskie
	Budowa
Lata budowy	1906
	Dane techniczne
Rodzaj	jaz walcowy
Różnica poziomów	3-5 m
	Położenie na mapie Bydgoszczy Jaz Czersko Polskie
	Położenie na mapie Polski Jaz Czersko Polskie
	Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Jaz Czersko Polskie
	53°06′40″N 18°07′13″E/53,111111 18,120278
	Multimedia w Wikimedia Commons

Jaz walcowy Czersko Polskie

Jaz Czersko Polskie – jaz walcowy położony w rejonie ujścia Brdy do Wisły w Bydgoszczy, na stopniu wodnym „Czersko Polskie” otwierającym drogę wodną Wisła-Odra.

Jest najstarszym w Polsce jazem typu walcowego. Stanowi unikatowe dzieło budownictwa hydrotechnicznego w Polsce i w Europie, utrzymane w stanie sprawnym technicznie, w kształcie oryginalnym z początku XX wieku^[1].

Lokalizacja

Jaz położony jest przy ul. Toruńskiej 157b na styku osiedli: Brdyujście, Łęgnowo i Zimne Wody w Bydgoszczy. Obiekt zamyka od południowego wschodu tor regatowy i odcinek Brdy, w odległości 2,8 km od początku drogi wodnej Wisła-Odra. Jest najdalej na południe wysuniętym obiektem stopnia wodnego Czersko Polskie^[2].

Historia

Pierwsze prace nad kanalizacją odcinka Brdy w obrębie Bydgoszczy przeprowadzono w latach 1877–1879. W tym okresie wybudowano śluzę Brdyujście i dwa jazy iglicowe w Czersku Polskim o niewielkim piętrzeniu. Kolejnym stopniem na rzece był stopień Kapuściska zlokalizowany na szóstym kilometrze Brdy. W czasie modernizacji wodnego węzła bydgoskiego w latach 1904–1907, stopień ten zlikwidowano zwiększając piętrzenie w Brdyujściu.

W celu podwyższenia piętrzenia w miejscu istniejącego poprzednio jazu kozłowo-iglicowego o wysokości piętrzenia 50 cm wybudowano jaz walcowy. Stalowe elementy poprzedniego jazu zostały rozebrane, a jego granitowe przyczółki prawdopodobnie zachowały się do dzisiaj i znajdują ponad metr pod wodą, kilkadziesiąt metrów powyżej jazu^[3]. Inwestycja w 66% finansowana była z funduszy Bydgoszczy, a w 33% z dotacji rządu pruskiego. Koszt budowy jazu i elektrowni, usytuowanej na jego lewym przyczółku wyniósł 1,2 mln marek^[1].

Główną przyczyną modernizacji stopnia wodnego i budowy jazu walcowego była konieczność poszerzenia Portu Drzewnego w Bydgoszczy, w obliczu wzrastającego transportu drewna z Królestwa Kongresowego i Małopolski do Cesarstwa Niemieckiego drogą wodną Wisła-Odra. Po budowie jazu, w 1906 r. przez Brdyujście przetransportowano 5 mln m³ drewna, co stanowiło ⅓ importu drewna całej Rzeszy Niemieckiej^[4].

W latach 1994–1997 jaz rozbudowano o przelew boczny, żelbetowy, trzyprzęsłowy, na którego wypadzie powstała (1997) druga elektrownia wodna wyposażona w 4 hydrozespoły z turbinami systemu Kaplana. W 2005 r. wykonano remont jazu walcowego, którego celem było przywrócenie mechanizmom wyciągowym oraz innym urządzeniom zdolności eksploatacyjnej^[1].

Funkcja

Zadaniem jazu jest przepuszczanie wód rzeki Brdy spiętrzonych dla potrzeb żeglugi na odcinku Czersko Polskie – hydrowęzeł Bydgoszcz przy ograniczeniu do minimum wahań zwierciadła wody na Brdzie. Piętrzenie na jazie (średnio 3,76 m) gwarantuje żeglowność na Brdzie na odcinku Śluza Miejska w Bydgoszczy–Śluza Czersko Polskie, niezakłóconą pracę ujęć wodnych, wylotów kanalizacji deszczowych oraz stabilizację wód gruntowych i odwodnienie terenów przyległych do rzeki^[1].

Od 1997 r.^[5] jaz jest wspomagany przez sąsiednią elektownię wodną „Mewat”, która przejmuje w normalnych warunkach przepływ rzeki.

Konstrukcja

Jaz posiada jednoprzęsłową konstrukcję betonową o szerokości 22 m. Zamknięcie stanowi walec stalowy o średnicy 2,5 m, poruszany elektrycznie bądź ręcznie za pomocą łańcucha Galla po zębatych torach zamontowanych w przyczółkach. Uszczelnienie walca stanowi belka dębowa zamocowana wzdłuż walca w wyprofilowanym z blachy stalowej gnieździe^[1].

Podnoszenie i opuszczanie walca realizowane jest z pomocą mechanizmu wyciągowego napędzanego silnikiem elektrycznym o mocy 17 kW lub awaryjnie ręcznie – przez dwie korby łączone łańcuchem sworzniowym. Mechanizm wyciągowy umieszczono na prawym przyczółku jazu, na stalowym pomoście^[1].

Nad jazem poprowadzono pomost operacyjny, wykonany w formie mostu w konstrukcji stalowej, o długości 24,90 m. Konstrukcja pomostu pełni również zadania belki oporowej podczas szandorowania^[1].

Rzędna progu wynosi 29,72 m Kr. Maksymalna przepustowość jazu to 115–176 m³/s, w zależności od stopnia podtopienia progu^[1].

Dodatkowe obiekty

Przy jazie znajdują się:

przepławka dla ryb (prawy przyczółek jazu) wybudowana w 1999 r.
elektrownia wodna w maszynowni jazu (na lewym brzegu, moc 100 kW) – max. przełyk 3,5 m³/s
elektrownia wodna na prawym brzegu jazu – przelew boczny (administrator spółka MEWAT) – max. przełyk 30 m³/s

Na bloku siłowni (przyczółka) znajduje się zabytkowy, dwukondygnacyjny budynek, murowany z cegły, w którym z początkiem XX wieku pomieszczono maszynownię z generatorem oraz rozdzielnię i akumulatorownię (pracowała do lat 60. XX w.)^[1].

Architektura

Architektura jazu, elektrowni i obiektów składowych stopnia wodnego ukształtowana jest w formach właściwych dla historyzmu przełomu XIX/XX wieku. Te preferencje estetyczne wpisują budowle hydrotechniczne w krajobraz przyrodniczy Brdy, stanowiąc również o walorach tego dzieła budownictwa wodnego dla kultury i cywilizacji europejskiej^[1].

W 2005 r. jaz wraz z budynkami technicznymi został wpisany do rejestru zabytków^[6].

Administracja

W 2014 roku zarządcą jazu Czersko Polskie był Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Zarząd Zlewni Wisły Kujawskiej w Toruniu. Obiektami na miejscu zarządza Nadzór Wodny w Bydgoszczy mający swoją siedzibę na terenie stopnia Czersko Polskie^[2]. Administratorem przelewu bocznego i elektrowni wodnej na prawym brzegu jest spółka „Mewat”.

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Januszewski Stanisław: Jaz walcowy u ujścia Brdy do Wisły. [w.] Prosto z pokładu. Biuletyn nr 29. Styczeń 2006. Fundacja Otwartego Muzeum Techniki we Wrocławiu.
↑ ^a ^b Monografia mostów województwa kujawsko-pomorskiego. Brda i Kanał Bydgoski. Tom II z serii: Mosty z biegiem rzek pod red. Krzysztofa Dudka. Bydgoszcz – Grudziądz 2012. Wydawca: Związek Mostowców Rzeczypospolitej Polskiej Oddział Pomorsko-Kujawski. ISBN 978-83-934160-2-8.
↑ Maciej Kulesza: Bydgoski jaz walcowy z zewnątrz i od kuchni. Unikatowy zabytek. 2020-09-28. [dostęp 2020-09-29].
↑ Kocerka Henryk. Historia toru regatowego w Brdyujściu 1912-2004. [w.] Kronika Bydgoska XXVI (2004). Bydgoszcz 2005.
↑ http://www.trmew.pl/index.php?strona=publikacje2&dzial=Ekologiczne%20aspekty%20MEW dostęp 2010-01-07.
↑ http://www.kobidz.pl/app/site.php5/article/1469/3159.html Rejestr zabytków województwa kujawsko-pomorskiego na stronie http://www.kobidz.pl/app/site.php5/Show/1.html KOBiDZ.

Bibliografia

Bartowski Krzysztof: W 231. rocznicę Kanału Bydgoskiego (1774-2005). In. Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. Zeszyt 10. Bydgoszcz 2005.
Januszewski Stanisław: Jaz walcowy u ujścia Brdy do Wisły. [w.] Prosto z pokładu. Biuletyn nr 29. Styczeń 2006. Fundacja Otwartego Muzeum Techniki we Wrocławiu
Winid Walenty: Kanał Bydgoski: Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Popierania Nauki, 1928.
Woźniak-Hlebionek Agnieszka. Kanał bydgoski, Brda i Noteć w pruskich planach inwestycyjnych w latach 1773–1915. In. Kronika Bydgoska XXIII (2001). Bydgoszcz 2002.
Program Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego Węzła Wodnego na stronie Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Bydgoszczy

Linki zewnętrzne

[GEP-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Januszewski Stanisław: Jaz walcowy u ujścia Brdy do Wisły. [w.] Prosto z pokładu. Biuletyn nr 29. Styczeń 2006. Fundacja Otwartego Muzeum Techniki we Wrocławiu.

[MMKP-2] Monografia mostów województwa kujawsko-pomorskiego. Brda i Kanał Bydgoski. Tom II z serii: Mosty z biegiem rzek pod red. Krzysztofa Dudka. Bydgoszcz – Grudziądz 2012. Wydawca: Związek Mostowców Rzeczypospolitej Polskiej Oddział Pomorsko-Kujawski. ISBN 978-83-934160-2-8.

[3] Maciej Kulesza: Bydgoski jaz walcowy z zewnątrz i od kuchni. Unikatowy zabytek. 2020-09-28. [dostęp 2020-09-29].

[4] Kocerka Henryk. Historia toru regatowego w Brdyujściu 1912-2004. [w.] Kronika Bydgoska XXVI (2004). Bydgoszcz 2005.

[5] ttp://www.trmew.pl/index.php?strona=publikacje2&dzial=Ekologiczne%20aspekty%20MEW dostęp 2010-01-07.

[6] ttp://www.kobidz.pl/app/site.php5/article/1469/3159.html Rejestr zabytków województwa kujawsko-pomorskiego na stronie http://www.kobidz.pl/app/site.php5/Show/1.html KOBiDZ.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

cieki i akweny	Brda Wisła (Bydgoskie zakole Wisły) Kanał Bydgoski Młynówka Kanał Górnonotecki Flis Struga Młyńska Potok Prądy Tor regatowy Zalew Smukalski
kanały historyczne	Fosa zamkowa Fosa miejska
wyspy	Wyspa Młyńska Wyspa Kanałowa Wyspa św. Barbary Wyspa na Kapuściskach Wyspa na Zimnych Wodach Wyspy w Brdyujściu
śluzy czynne	Śluza Czersko Polskie Śluza Miejska Śluza Okole Śluza Czyżkówko Śluza Prądy Śluza Osowa Góra
śluzy nieczynne zabytkowe	Śluza Brdyujście Śluza IV Wrocławska Śluza V Czarna Droga Śluza VI Bronikowskiego
śluzy nieistniejące	Śluza Kapuściska Śluza II Św. Trójcy Śluza III Grunwaldzka
jazy	Jaz Farny Jaz Ulgowy Jaz Czersko Polskie
kaskady	Międzywodzie
tamy	Stopień wodny w Smukale
mosty i kładki	Mosty w Bydgoszczy
elektrownie wodne	Bydgoskie elektrownie wodne Elektrownia Smukała
porty	Stary Port Port Drzewny Port Handlowy Żeglugi Bydgoskiej
mariny	Gwiazda Bydgoszcz
obiekty sportowe	Tor regatowy Przystanie wioślarskie Przystanie kajakarskie Przystanie żeglarskie Tor kajakarstwa górskiego
tereny zieleni	Planty nad Kanałem Bydgoskim Planty nad Brdą park Centralny park Milenijny