Płeć

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez 89.68.31.102 (dyskusja) o 16:36, 30 kwi 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.

Płeć – zespół cech o charakterze struktur i funkcji pozwalających na sklasyfikowanie organizmów na męskie i żeńskie[1].

W odniesieniu do organizmów płci męskiej stosuje się określenia mężczyzna i samiec, a w odniesieniu do organizmów płci żeńskiej: kobieta i samica, odpowiednio dla ludzi i zwierząt.

Uwarunkowanie biologiczne płci

 Osobne artykuły: Rozmnażanie płciowe, Determinacja płci i Dymorfizm płciowy.

Mieszanie genów poprzez mejozę i połączenie gamet jest mechanizmem powszechnie występującym u eukariotów. Liczne organizmy jednokomórkowe wytwarzają gamety o tej samej wielkości. Zjawisko to nazywane jest izogamią. Większość organizmów wielokomórkowych wytwarza gamety różnej wielkości, co nazywane jest anizogamią. W tym przypadku często istnieją dwie odrębne płcie, żeńska gdy osobnik wytwarza komórki jajowe i męska, gdy osobnik wytwarza plemniki. Anizogamia wyewoluowała niezależnie u wielu linii eukariotów. Występuje u protistów oraz jest powszechna w królestwie roślin i zwierząt. Niektóre gatunki mają zarówno żeńskie, jak i męskie organy płciowe. Około 94% roślin kwiatowych to gatunki obupłciowe. U zwierząt obojnactwo jest rzadsze i występuje u około 5% gatunków. Hermafrodytyzm może mieć charakter sekwencyjny, kiedy osobnik zmienia płeć podczas życia lub jednoczesny, gdy osobnik ma w tym samym czasie organy płciowe żeńskie i męskie. Ze względu na niezależne wykształcenie płci u różnych grup systematycznych, są determinowane na wiele sposobów. Płeć może być determinowana przez środowisko (temperatura, pH, interakcje społeczne, sezonowość), genotypowo (w tym różne rodzaje chromosomowej determinacji płci), cytoplazmatycznie (przez pasożyty wewnątrzkomórkowe lub mitochondria). Możliwa jest także determinacja płci poprzez haploidalność do której dochodzi w wyniku działania promieniowania UV, braku zapłodnienia jak lub eliminacji genomu ojcowskiego. Zróżnicowanie sposobu wykształcania płci jest na tyle duże, że odmienne sposoby mogą występować u blisko spokrewnionych gatunków, a nawet u różnych populacji w obrębie tego samego gatunku [2].

Płeć w świecie roślin

Płeć roślin jest determinowana genetycznie i określa zdolność do wytwarzania gamet męskich lub żeńskich. Możliwe jest wytwarzanie obu typów gamet przez jednego osobnika – obupłciowość. U roślin nasiennych kwiaty mogą zawierać organy męskie i żeńskie, kwiaty męskie i żeńskie mogą znajdować się na jednej roślinie (jednopienność), kwiaty męskie i żeńskie mogą występować na różnych osobnikach (dwupienność). U gatunków dwupiennych mogą występować osobniki z kwiatami obupłciowymi oraz kwiatami męskimi (androdiecja) albo kwiatami żeńskimi (ginodiecja)[1]. Istnieją także gatunki roślin trójpienne (triecja), u których występują osobniki z kwiatami obupłciowymi, kwiatami męskimi i kwiatami żeńskimi[3].

Dotychczas nie udało się sklonować genów odpowiedzialnych za determinację płci u roślin dwupiennych. Wiadomo, że płeć roślin determinowana jest genetycznie, epigenetycznie oraz fizjologicznie. U gatunku modelowego, wykorzystywanego w badaniach nad determinacją płci roślin – papai, za płeć odpowiada układ chromosomów XY. Roślina ta wykazuje trójpienność. U osobników męskich występuje chromosom Y, a u osobników obupłciowych Y(h)[4].

Płeć u zwierząt

Samiec i samica kaczki krzyżówki

W wyniku powstania płci rozwinęły się nowe kierunki ewolucji organizmów, niemożliwe przy rozmnażaniu bezpłciowym.

W rozmnażaniu płciowym mogą uczestniczyć wyspecjalizowane komórki zwane gametami. U zwierząt tkankowych w wytwarzaniu gamet i umożliwianiu zapłodnienia specjalizują się określone układy narządów – narządy rozrodcze, narządy płciowe.

Zwierzęta charakteryzują się też, poza zmianami fizjologicznymi i różnicami genetycznymi, również wyraźnymi zmianami morfologicznymi (dymorfizm płciowy). Wyróżnia się wśród nich płcie: męską, żeńską.

Zazwyczaj płeć jest zależna od pojedynczego chromosomu, przy czym występują tu przeróżne kombinacje:

Determinacja płci przez haploidalność dotyczy około 20% gatunków zwierząt, w tym około 200 tys owadów należących do błonkoskrzydłych[5]. U pszczół samice rozwijają się z zapłodnionych jaj, a samce z jaj niezapłodnionych. O płci decyduje locus CSD (ang. complementary sex determiner). Samice są heterozygotyczne. Z zapłodnionych jaj homozygotycznych powstają larwy samców, są one jednak szybko zjadane przez robotnice. W ten sposób dojrzałe samce są zawsze hemizygotyczne. Zarówno robotnice, jak i królowa są samicami, a o możliwości rozmnażania decyduje rodzaj pokarmu, którym karmione są larwy[6].

Istnieją gatunki, zwłaszcza u ryb, których osobniki, w określonych warunkach mogą zmieniać płeć.

Płeć człowieka

Widok kobiety i mężczyzny ukazujący różnice w budowie ciała związane z płcią
 Osobny artykuł: Cechy płciowe.

Płeć człowieka zdeterminowana jest genetycznie[7] – o wystąpieniu płci męskiej decyduje gen SRY[8].

Współcześnie do określenia płci człowieka stosuje się następujące kryteria[9]:

  1. płeć chromosomalna (genotypowa) – mężczyźni mają kariotyp 46,XY, a kobiety 46,XX (występują również kariotypy z zaburzoną konfiguracją chromosomów płci)[9]
  2. płeć gonadalna – obecność gonad (u samców jądra, u samic jajniki)[9]
  3. płeć wewnętrzna (gonadoforyczna) – obecność pierwotnych dróg gonadalnych (u płci męskiej z przewodów Wolffa wykształcają się nasieniowody, a u płci żeńskiej z przewodów Müllera wytwarzane są jajowody, macica oraz dystalna część pochwy)[9]
  4. płeć zewnętrzna – zewnętrzne narządy płciowe, prącie u mężczyzn i srom u kobiet[9]
  5. płeć fenotypowa (somatotypowa, biotypowa) – drugorzędne i trzeciorzędne cechy płciowe występujące u dorosłego osobnika[9]
  6. płeć hormonalna – relacja względnej ilości wydzielanych hormonów płciowych (u mężczyzn przeważają androgeny, u kobiet estrogeny)[9]
  7. płeć metaboliczna – aparat enzymatyczny charakterystyczny dla niektórych systemów metabolicznych[9]
  8. płeć socjalna (metrykalna, prawna) – mająca wyznaczać pełnienie roli męskiej lub żeńskiej, wyznaczana na podstawie zewnętrznych narządów rozrodczych po urodzeniu[9]
  9. płeć mózgowa – zróżnicowanie się mózgu w zakresie endokrynnej czynności podwzgórza i przysadki mózgowej[9]
  10. płeć psychiczna – identyfikacja z płcią męską lub żeńską, poczucie przynależności do określonej płci[9].

W sytuacji gdy wszystkie kryteria są jednoznaczne, możliwe jest dokładne stwierdzenie czy dana osoba jest kobietą czy mężczyzną. Jednak dla każdego wymienionego wyżej kryterium mogą występować transpozycje[9].

U ludzi mogą występować w sposób naturalny zaburzenia na poziomie biologicznych składowych płci – interseks. W zakresie psychicznym może występować zaburzenie identyfikacji płciowej – transseksualizm. Niektóre publikacje używają pojęcia płeć mózgu na określenie czynnika determinującego gender[10][11].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Jan Strzałko (red.): Słownik Terminów Biologicznych. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2006, s. 495. ISBN 83-232-1603-7.
  2. ↑ Doris Bachtrog, Judith E. Mank, Catherine L. Peichel, Mark Kirkpatrick i inni. Sex Determination: Why So Many Ways of Doing It?. „PLoS Biology”. 12 (7), s. e1001899, 2014. DOI: 10.1371/journal.pbio.1001899. 
  3. ↑ Trojpienność – Słownik Terminów Biologicznych PWN. [dostęp 2014-07-11].
  4. ↑ Rishi Aryal, Ray Ming. Sex determination in flowering plants: Papaya as a model system. „Plant Science”. 217-218, s. 56–62, 2014. DOI: 10.1016/j.plantsci.2013.10.018. 
  5. ↑ S. Cho, Z. Y. Huang, D. R. Green, D. R. Smith i inni. Evolution of the complementary sex-determination gene of honey bees: Balancing selection and trans-species polymorphisms. „Genome Research”. 16 (11), s. 1366–1375, 2006. DOI: 10.1101/gr.4695306. 
  6. ↑ Martin Beye, Martin Hasselmann, M.Kim Fondrk, Robert E Page i inni. The Gene csd Is the Primary Signal for Sexual Development in the Honeybee and Encodes an SR-Type Protein. „Cell”. 114 (4), s. 419–429, 2003. DOI: 10.1016/S0092-8674(03)00606-8. 
  7. ↑ Mała encyklopedia medycyny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 920. ISBN 83-0106177-4.
  8. ↑ P. Berta, JR. Hawkins, AH. Sinclair, A. Taylor i inni. Genetic evidence equating SRY and the testis-determining factor.. „Nature”. 348 (6300), s. 448-50, Nov 1990. DOI: 10.1038/348448A0. PMID: 2247149. 
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l Stanisław Dulko. ABC...płci. „Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych”. 52 (1 (258)), s. 5-10, 2003. 
  10. ↑ Anne Moir, Jessel David: Płeć Mózgu – O prawdziwej różnicy między mężczyzną a kobietą. Państwowy Instytut Wydawniczy, 2007. ISBN 83-06-03099-0.
  11. ↑ Study reveals striking differences in brain connectivity between men and women. MedicalXPress, 2013.

Bibliografia

  • Aleksandra Jodko (red nauk.): Tabu seksuologii – wątpliwości, trudne tematy, dylematy w seksuologii i edukacji seksualnej. Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica, 2008, s. 45-46. ISBN 978-83-89281-54-8.
  • Grażyna Jarząbek-Bielecka. Znaczenie zaburzeń rozwoju płci gonadoforycznej w medycynie seksualnej. „Seksuologia Polska”. 10 (2), s. 70-75, 2012. 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Płeć&oldid=53344933”