Relikwiarz świętego Zygmunta

Relikwiarz świętego Zygmunta

Data powstania	1370
Medium	srebro częściowo pozłacane, lane, kute, trybowane, sztancowane, grawerowane i kameryzowane
Wymiary	35,5 cm
Miejsce przechowywania
Lokalizacja	Muzeum Diecezjalne w Płocku

Relikwiarz świętego Zygmunta – gotycki relikwiarz w kształcie pełnoplastycznego popiersia (hermy) przedstawiającego świętego Zygmunta wykonany w roku 1370. Miejsce wykonania dzieła jest dyskusyjne, badacze optowali zarówno Akwizgran, Pragę oraz Kraków, miasta będące wówczas prężnymi ośrodkami złotniczymi. Pierwotnym miejscem, gdzie wystawiano relikwiarz, była katedra w Płocku. Obecnie prezentowany jest w zbiorach złotnictwa płockiego Muzeum Diecezjalnego. Relikwiarz jest cennym przykładem złotnictwa doby panowania Kazimierza III Wielkiego. W nieznanym czasie (niewykluczone że w czasie wykonania relikwiarza, lub podczas konserwacji w 1601 r.) hermę nakryto srebrną koroną.

Dzieje

Historia kultu św. Zygmunta w Płocku sięga czasów panowania księcia Bolesława Kędzierzawego. Mianowany w 1156 r. przez księcia na biskupa płocki Werner, w roku 1165 przewodniczył poselstwu do cesarza Fryderyka I w Akwizgranie. Przywiózł stamtąd relikwie św. Zygmunta Burgundzkiego patrona miasta Płocka. Obecny relikwiarz świętego Zygmunta został wykonany w roku 1370, o czym poświadcza data umieszczona na cokole. Zastąpił starszy skrzyniowy o którym wspominają źródła z XIV w. Zleceniodawcą hermy był Kazimierz III Wielki, który wcześniej przyczynił się do umocnienia Płocka obwarowaniami oraz odnowił miejscowy zamek. Zamiarem Piasta było odnowienie katedry płockiej, czego przez swoją śmierć nie udało się zrealizować. O planach odnowy katedry oraz kulcie św. Zygmunta przez Kazimierza Wielkiego wspomina Kronika Janka z Czarnkowa. W 1601 roku relikwiarz przeszedł konserwację, którą wykonał miejscowy złotnik Stanisław Zemelka. Odnowił zarówno samo popiersie jak nakrytą go koronę, uzupełniając ją współczesnymi dodatkami (m.in. obramienia segmentów korony, obręcz z dekoracją ornamentalną u nasady korony). Podczas II wojny światowej został zrabowany i wywieziony w głąb Niemiec. Dzięki m.in. Bercie Thiegart, kierowniczce płockiej Kasy Miejskiej, która ukrywała część płockiego skarbca przed zniszczeniem w swoim domu w okolicach Osnabrück i przekazała jednemu z kapelanów wojsk alianckich, trafił w roku 1949 do Polski. Przez zarządzenie Ministerstwa Kultury i Sztuki relikwiarz był eksponowany w warszawskim Muzeum Narodowym, dopiero dzięki staraniom ówczesnego biskupa płockiego Bogdana Sikorskiego dnia 6 listopada 1980 dokonano uroczystego wniesienia relikwiarza do katedry. Następnie trafił do Muzeum Diecezjalnego w Płocku, gdzie wraz z zachowanymi zabytkami skarbca płockiej katedry prezentowany jest do dziś.

Wygląd

Relikwiarz św. Zygmunta

Relikwiarz jest wykonany ze srebra, które jest częściowo pozłacane. Ma plan zbliżony do owalu. Ponad wydatnym ażurowym cokołem z motywem o kształcie treflowym znajduje się pas z minuskułową inskrypcją: + kazimirvs · dei · gra[tiae] · rex · polonie · procvravit · istvd · caput · argentev · ad · honor[e]m · sancti · sigismvndi · sb a [n] no domi[ni] · m · ccc · lxx. Powyżej naśladująca formę korony obwódka, w tylnej partii zdekompletowana. Skromne, obcisłe odzienie akcentuje szeroki kołnierz. Św. Zygmunt został przedstawiony w sile wieku, o silnie podkreślonych rysach twarzy, bujnym starannie opracowanym zaroście i lekko falistych włosach sięgających ponad ramiona. Nisko na czole osadzona jest na obręczy korona złożona z czternastu segmentów na przemian węższych i szerszych, zwieńczonych motywem trójliścia. Poszczególne segmenty oraz ich zwieńczenia zdobią kamienie szlachetne m.in. szafiry, rubiny) oraz perły. (w dolnej strefie na prostokątnych w obrysie kasztach w formie ściętych ostrosłupów) otoczone ażurową dekoracją ornamentalno-roślinną pośród niej na zwieńczeniach i u nasady segmentów figurki jeźdźców. Starsze elementy zostały przytwierdzone od wewnątrz do blachy, na zewnątrz obramione, na dole wydatną obwódka z pojedynczymi klejnotami. Kameryzowany jest także pas inskrypcyjny. Nadto pojedynczy szafir umieszczono poniżej kołnierza.

Analiza

Relikwiarz świętego Zygmunta reprezentuje typ hermy - relikwiarza piersiowego, kryjącego wewnątrz relikwie głowy (czaszki). Poza relikwiami po Chrystusie i Marii w hierarchii relikwii świętych, czaszki lub ich fragmenty należały do najwyższej rangi i od wczesnego średniowiecza były przechowywane w relikwiarzach w formie głowy, lub częściej popiersia. Zazwyczaj w przypadku herm świętych władców tego typu relikwiarze ozdabiano koronami, niekiedy darowanymi przez władców. Znane są przykłady przede wszystkim z przesłanek źródłowych m.in. w skład relikwii w paryskiej Sainte-Chapelle należała herma św. Ludwika, zaś pośród Hallesches Heiltum - skarbca Albrechta Brandenburskiego wchodził m.in. popiersiowy relikwiarz św. Henryka. Król Czech i cesarz, Karol IV Luksemburski dał się poznać jako wielki krzewiciel i orędownik kultu relikwii. Z osobą tego władcy są znane m.in. niezachowane popiersia w tym dwa złote - św. Wacława, pierwotnie nakryte zachowane koroną koronacyjną królów czeskich oraz relikwiarz św. Zygmunta, de facto fundacja ostatniej małżonki Karola IV Luksemburskiego Elżbiety Pomorzanki – wnuczki Kazimierza III Wielkiego, w obecności tegoż władcy dokonała sakry ślubnej z Karolem IV w Krakowie. Niezależnie od rozmaitych stanowisk badawczych w niemieckiej, czeskiej i polskiej historiografii artystycznej dotyczącej płockiego relikwiarza św. Zygmunta, XIV wiek był okresem szczególnego kultu dawnych władców żywiony przez współczesnych. Wspomniany Karol IV pokłosie koronacji w 1349 roku na króla niemieckiego, która odbyła się w Akwizgranie, darzył wielką czcią Karola Wielkiego. Znakami tego są zachowane fundacje Luksemburczyka zarówno w Akwizgranie, przede wszystkim srebrny i pozłacany relikwiarz popiersiowy Karola Wielkiego wzbogacony koroną sprowadzoną z Pragi.

Korona wieńcząca relikwiarz św. Zygmunta

Korona wieńcząca relikwiarz św. Zygmunta jest dziełem zagadkowym. Od strony stylistycznej ma ścisły związek ze szczerozłotym krzyżem relikwiarzowym, znajdującym się w skarbcu z katedry krakowskiej, wykonanym za czasów biskupa Jana Rzeszowskiego i króla Kazimierza Jagiellończyka, przy udziale krakowskiej Kapituły Katedralnej. Krzyż ten składa się de facto z dwóch późnoromańskich koron. Korona zdobiąca relikwiarz św. Zygmunta w przeciwieństwie do krzyża jest srebrna, ma nieco uproszczone ażurowe ornamenty i odlewane figurki. Stąd też badacze niemalże zawsze łączyli oba zabytki w nierozerwalną, warsztatową całość, choć większą uwagę w badaniach zwracano na same korony wawelskiego krzyża.

W historiografii artystycznej utrwaliło się również wiele rozmaitych przypuszczeń odnośnie do proweniencji klejnotów, wskazywano na Górną Nadrenię i związki z dworem Hohenstaufów, na Węgry i związki z Arpadami, a nadto Dolną Lotaryngię i związki z mistrzami działającymi w kręgu m.in. złotnika Hugona d'Oiginies. Bardziej rozmaite hipotezy dotyczyły posiadaczy płockiej korony, kojarzono ją m.in. z córkami Beli IV – Konstancji lub Jolanty, lub Konradem Mazowieckim.

Na temat czasu powstania korony, jej związku z relikwiarzem powstało wiele rozmaitych przypuszczeń badaczy. Uznawano ją zarówno za dzieło późnoromańskie (powstałe w drugiej lub trzeciej ćwierci XIII wieku), lub powstałe później (m.in. w czasie konserwacji w 1601 r.). Przypuszczano też, że podczas wspomnianej konserwacji zachowano późnoromańskie oprawy z kamieniami szlachetnymi, a dekoracja korony powstała na pocz. XVII w. inspirowana dekoracją jednej z koron zdobiącej wawelski krzyż. Nieznana jest też pierwotna proweniencja korony, pierwotni posiadacze klejnotu oraz okoliczności włożenia na relikwiarz św. Zygmunta.

Płocki relikwiarz Św. Zygmunta należy do cennych darów złotniczych króla Kazimierza Wielkiego, który nadto ufundował inne zachowane do dziś dzieła: relikwiarz popiersiowy św. Marii Magdaleny dla kościoła w Stopnicy (obecnie w skarbcu katedralnym w Kielcach) oraz trzy kielichy, dla kościołów w Trzemesznie (obecnie w zbiorach Skarbca Koronnego na Wawelu), Stopnicy (obecnie w skarbcu katedry w Kielcach) oraz kolegiaty w Kaliszu (in situ). Najważniejszy dar złotniczy Kazimierza Wielkiego nie zachował się; był nim szczerozłoty i bogato kameryzowany krzyż relikwiarzowy ofiarowany krakowskiej katedrze, o czym poświadczają średniowieczne (m.in. pióra Janka z Czarnkowa i Jana Długosza) i nowożytne (inwentarze skarbca katedry wawelskiej) źródła.

Historia płockiego relikwiarza św. Zygmunta stała się niedawno (2014 r.) tematem przygodowego komiksu opublikowanego przez wydawnictwa Dolna Półka. Połączono tu fantastykę, legendy z autentycznymi wydarzeniami historycznymi. Inicjatorem dzieła był Andrzej Stański. Scenariusz napisał scenarzysta i publicysta komiksowy Bartek Biedrzycki (m.in. magazyn Kolektyw, Gniazdo Światów, Spełniony sen - rzecz o hrabim Witoldzie Skórzewskim i powstaniu Konstancina), zaś ilustracje wykonał Maciej Pałka.

Bibliografia

• Kazimierz Askanas, Sztuka Płocka, Płock 1974
• Adam Bochnak, Kazimierz Buczkowski, Rzemiosło artystyczne w Polsce, Warszawa 1971
• Adam Bochnak, Julian Pagaczewski, Dary złotnicze króla Kazimierza Wielkiego dla kościołów polskich, Kraków 1933
• Adam Bochnak, Julian Pagaczewski, Polskie złotnictwo gotyckie wieków średnich, Kraków 1959
• Dějiny českého výtvarného umění I-II: od počátku do konce středověku, kolektiv autorů: Rudolf Chadraba, Vlasta Dvořáková, Jaromír Homolka, Josef Krása, Albert Kutal, Dobroslav Líbal, Anežka Merhautová, Jaroslav Peńina, Emanuel Poche, Karel Stejskal, etc. Praha 1984.
• Czesław Deptuła, Kościół płocki w XII w., Studia Płockie III 1975, s. 67-86
• Tadeusz Dobrowolski, Sztuka Polski, Warszawa 1974
• Tadeusz Dobrowolski, Sztuka Krakowa, wyd. 5, Kraków 1978
• Birgitta Falk, Bildnisreliquiare. Zur Entstehung und Entwicklung der metallenen Kopf-, Büsten- und Halbfigurenreliquiare im Mittelalter. „Aachener Kunstblätter”, Bd. 59, Köln 1991–93
• Johann Michael Fritz, Goldschmiedekunst der Gotik in Mitteleuropa, München 1982
• Bronisław Geremek (red.) Kultura Polski Średniowiecznej XIV-XV wiek, Warszawa 1997
• Ernst Günther Grimme, Aachener Goldschmiedekunst in Mittelalter, Köln 1957
• Ernst Günther Grimme, Aachener Domschatz, Aachener Kunstblätter, Bd 42, 1972
• Ernst Günther Grimme, Goldschmiedekunst im Mittelalter. Form und Bedeutung des Reliquiars von 800 bis 1500. Köln 1972
• Ernst Günther Grimme, Kirchenschätze der ehemaligen Abteikirche St. Johann und der Pfarrkirche St. Michael in Aachen-Burtscheid, Aachen 1996
• Zbigniew Kaczmarczyk, Monarchia Kazimierza Wielkiego. Organizacja Kościoła, sztuka, nauka. Poznań 1947
• Zbigniew Kaczmarczyk, Polska czasów Kazimierza Wielkiego, Kraków 1964
• Eva Kovács, Romanesque Goldsmiths’ Art in Hungary, Budapest 1974
• Ryszard Knapiński, Relikwiarz hermowy na relikwie św. Zygmunta, "Studia Płockie", nr 10, 1982, s. 249-254
• Lotte Kurras, Der Kronenkreuz im Krakauer Domschatz, Nürnberg 1963
• Anton Legner, Reliquien in Kunst und Kult: Zwischen Antike und Aufklarung, Darmstadt 1995
• Jerzy Lileyko, Regalia polskie, Warszawa 1982
• Joanna Mühlemann, Artus in Gold. Der Erec-Zyklus auf dem Krakauer Kronenkreuzes, München 2013
• Dariusz Nowacki, Trzy arcydzieła średniowiecznego złotnictwa: krzyż z koron, herma św. Zygmunta, relikwiarz na głowę św. Stanisława [w:] Andrzej Grzybkowski, Teresa Grzybkowska, Zdzisław Żygulski (red.) Urbs celeberrima. Księga pamiątkowa na 750-lecie lokacji Krakowa, Kraków 2008, s. 281-307
• Dariusz Nowacki, Magdalena Piwocka, Michał Grychowski, Klejnoty w dawnej Polsce, Kraków 2012
• abp Antoni Julian Nowowiejski, Płock. Monografia historyczna, Płock 1930
• Karel Otavsky, Aachener Goldschmiedearbeiten des 14. Jahrhunderts, [in:], Die Parler 1980, Bd.4, 77-84
• Karel Otavsky, Die Sankt Wenzelskrone im Prager Domschatz und die Frage der Kunstauffassung am Hofe Kaiser Karls IV., Bern 1992
• Anton Legner (hrsg.), Die Parler und der Schöne Stil 1350-1400. Europäische Kunst unter Luksemburgern. Ausstellungkatalog des Schnütgen-Museums in der Kunsthalle Köln, Bande 1-3, Köln 1978
• Emanuel Poche (ed.), Praha středověká, Praha 1983
• Michał Rożek, Polskie koronacje i korony, Kraków 1978
• Jan Samek, Polskie złotnictwo, Warszawa-Wrocław 1988
• Jan Samek, Dzieje złotnictwa w Polsce, Warszawa 1993
• Jan Samek, Polskie rzemiosło artystyczne. Średniowiecze, Warszawa 2000
• Hermann Schnitzler, Rheinische Schatzkammer, t. I-II, Düsseldorf 1957-1959
• Ferdinand Seibt (Hrsg.), Kaiser Karl IV, Staatsmann und Mäzen, München 1978
• Szczęsny Skibiński, Katarzyna Zaleska-Lorkiewicz, Sztuka polska 2: Gotyk, Warszawa 2010
• Maria Starnawska, Świętych życie po życiu. Relikwie w kulturze religijnej na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 2008
• Kinga Szczepkowska Naliwajek, Herma św. Zygmunta w katedrze płockiej, „Spotkania z Zabytkami” 2001, s. 4-5
• Kinga Szczepkowska-Naliwajek, Relikwiarze średniowiecznej Europy od IV do początku XVI wieku: geneza, treści, styl i techniki wykonania, Warszawa 1996
• Sztuka w Krakowie 1350-1550. Katalog wystawy urządzonej przez Muzeum Narodowe z okazji rocznicy sześćsetlecia założenia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1964
• Wisła duszą Polski - Herma św. Zygmunta