Straty materialne Polski w czasie II wojny światowej

Zburzony przez Niemców pomnik Grunwaldzki w Krakowie

Kompletnie zniszczona polska wieś – Sucha

Pałac Saski w Warszawie wysadzony w powietrze przez Niemców w grudniu 1944

Niemcy wysadzają kościół św. Michała z XIII wieku w Wieluniu

Zbombardowane centrum Wielunia. Miasto zostało zniszczone w ok. 70-75% w 1939 roku.

Straty materialne Polski w czasie II wojny światowej – straty poniesione przez Rzeczpospolitą Polską i jej obywateli w wyniku II wojny światowej.

Polska w czasie II wojny światowej poniosła największe straty biologiczne (na każdy tysiąc mieszkańców straciła 220 osób) i materialne (straty rzeczowe w przeliczeniu na jednego mieszkańca, które wyniosły 626 dolarów w porównaniu z 601 dolarami w Jugosławii). Według materiałów przedstawionych na Międzynarodowej Konferencji Reparacyjnej w Paryżu w roku 1946, straty rzeczowe w Polsce wyniosły odpowiednio 16,9 mld dolarów, w Jugosławii — 9,1 mld dolarów. 2/5 dóbr kulturalnych Polski zostało całkowicie zniszczonych. Pod naciskiem mocarstw Polska musiała również odstąpić Związkowi Radzieckiemu 48% swojego terytorium, tracąc na wschodzie około 178 000 km². Większość powstałych strat była skutkiem okupacji niemieckiej za drugą część strat odpowiedzialne było ZSRR.

Straty materialne Polski pod okupacją niemiecką

Powojenne szacunki Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów z 1947 (Sprawozdanie Biura Odszkodowań Wojennych w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski 1939–1945), wskazywały ogromne straty polskie w ludziach, majątku narodowym i dorobku kulturowym:

• Straty majątku narodowego – 38% stanu sprzed 1939 (największych zniszczeń okupant dokonał w ośrodkach przemysłowych i centrach wielkomiejskich).
• Zniszczenia materialne mienia nieruchomego – budynki mieszkalne (162 190), zagrody wiejskie (353 876), fabryki i kompleksy fabryczne (14 000), sklepy prywatne i państwowe (199 751), warsztaty rzemieślnicze (84 436), 968 223 gospodarstw domowych.
• Zniszczenie centrów wielkomiejskich i miast – Straty wojenne Warszawy – 85% substancji miejskiej, 90% przemysłu, 72% zabudowy mieszkalnej, 90% dóbr kultury narodowej i zabytków, 700 000 ofiar śmiertelnych (co stanowiło łączne straty wojenne w ludziach Wielkiej Brytanii i USA). Całkowite zniszczenie i ograbienie getta warszawskiego w 1943, 95% strat. , Jasło (96%), oraz zniszczenie portu w Gdyni.
• Rabunek dóbr kulturalnych Polski – ogółem 43%. Zniszczono 25 muzeów, 35 teatrów, 665 kin, 323 domów ludowych. Straty wskutek nieodwracalnego zniszczenia zbiorów muzealnych, archiwalnych i bibliotecznych – niemożliwe do precyzyjnego oszacowania, straty samych zbiorów bibliotecznych wyniosły ok. 66%. Zniszczono nieodwracalnie 22 miliony książek, Ogółem, okupant niemiecki dokonał w okupowanej Polsce rabunku ok. 516 000 pojedynczych dzieł sztuki, o wartości szacunkowej 11,14 miliardów dolarów (według kursu z 2001). W wyniku powojennej rewindykacji udało się odzyskać jedynie niewielki procent utraconych zbiorów zabytkowych, dzieł sztuki i eksponatów.
• Straty w szkolnictwie polskim – zniszczono 17 szkół wyższych, 271 szkół średnich, 4880 szkół powszechnych, i 768 szkół innych. Dodatkowo zniszczenie instytutów badawczych, towarzystw naukowych, i fundacji różnego typu.
• Straty służby zdrowia (majątek szpitali, infrastruktura, budynki) – 55% stanu sprzed 1939. Zniszczono 352 szpitali, 29 sanatoria przeciwgruźlicze, 24 zdrojowe zakłady lecznicze, 47 zakładów ubezpieczalni społecznych, 778 ośrodków zdrowia i ambulatoriów, 1450 gabinetów lekarskich i dentystycznych.
• Straty w przemyśle (zarówno celowe niszczenie jak i grabież maszyn i urządzeń) – 64,5% przemysł chemiczny, 64,3% poligraficzny, 59,7% elektrotechniczny, 55,4% odzieżowy, 53,1% spożywczy, 48% metalowy.
• Straty w leśnictwie w wyniku rabunkowej gospodarki – wycięcie 75 mln metrów sześciennych grubizny, co odpowiada 400 000 hektarów lasu. Straty w gospodarce rolnej i hodowlanej – 1908 tys. koni, 3905 tys. bydła rogatego, 4988 tys. trzody chlewnej, 755 tys. owiec.
• Zniszczenie w ponad 50% infrastruktury kolejowej, drogowej, transportu lotniczego i morskiego, infrastruktury telekomunikacyjnej (zniszczono 13 stacji radiofonicznych, 7 stacji radiotelegraficznych, skonfiskowano 867 000 odbiorników radiowych). Zagrabiono lub zniszczono 2465 lokomotyw, 6250 wagonów kolejowych, 83 636 wagonów towarowych, 25 statków pełnomorskich i 39 statków przybrzeżnych portowych. Zniszczono 5948 km torów kolejowych, 47 767 metrów bieżących mostów kolejowych i wiaduktów, 14 900 km dróg o twardej nawierzchni, 15 500 metrów bieżących mostów drogowych.

Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów oszacowało po zakończonej II wojnie światowej, wartość strat wojennych Polski powstałych w wyniku okupacji niemieckiej z lat 1939–1945.

Łączna wartość poniesionych strat określono na kwotę 258 miliardów złotych przedwojennych, co stanowiło równowartość ok. 50 miliardów dolarów amerykańskich (w 1939 roku). Powyższe straty, po przeliczeniu na wartość z roku 2004, wynoszą ok. 650-700 miliardów dolarów amerykańskich. W tym straty wojenne samej stolicy Polski, Warszawy, wynoszą równowartość 45 miliardów dolarów,

Straty materialne Polski pod okupacją radziecką

We wrześniu 1939 województwa wschodnie RP znalazły się pod okupacją ZSRR. Już podczas II wojny światowej odłączone od Polski i wcielone jako część związkowych radzieckich republik do: Ukraińskiej SRR, Białoruskiej SRR i Litewskiej SRR. Aneksja tej części terytorium Polski została zaakceptowana podczas konferencji teherańskiej oraz jałtańskiej. W wyniku czego Polska pod naciskiem mocarstw musiała odstąpić Związkowi Radzieckiemu 48% swojego terytorium, tracąc na wschodzie około 178 000 km², uzyskując ekwiwalent na zachodzie w wysokości około 101 000 km². Podjęte zmiany granic Polski przez Wielką Brytanię i USA w 1943 i 1945 bez pytania o zdanie rządu polskiego, były wyraźnym pogwałceniem zasad Karty Atlantyckiej.

Po wojnie nie oszacowano strat materialnych jakie państwo polskie odniosło w wyniku działalności Armii czerwonej w latach 1939-1945. Ze względów politycznych oraz faktycznej okupacji terytoriów znajdujących się w granicach II RP przez ZSRR kwestii tej nie uwzględnił bilans strat Polski pt."Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945", opracowany przez Biuro Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady mi­nistrów.

Straty szkolnictwa wyższego

W obozach koncentracyjnych zginęło 135 pracowników szkolnictwa wyższego, w powstaniu 80 osób, w egzekucjach i mordach ulicznych 163 naukowców (w tym 67 w Warszawie i 52 we Lwowie), wśród ofiar Katynia znalazło się 44 pracowników nauki polskiej. Wśród głównych ośrodków naukowych w kraju największe straty poniosły Warszawa — 276 uczonych, Kraków — 114 uczonych. Poznań — 102 naukowców, Lwów — 95 uczonych i Wilno — 27 pracowników nauki.

Weryfikacja materialnych strat wojennych po upadku komunizmu

Po roku 1990 podjęto kilka inicjatyw mających na celu pełne i wiarygodne ustalenie strat Polski w okresie II wojny światowej. W 1990 r. wyliczono, że straty wojenne poniosło ponad 13 mln obywateli polskich w wyniku czego poszkodowanym oraz ich spadkobiercom należałoby się 285 mld dolarów odszkodowań. Kwota ta wynikała jedynie z obliczenia strat spowodowanych zniszczeniami i grabieżami, i nie uwzględniała strat wynikających z eksploatacji polskiej gospodarki przez okupantów podczas trwania II wojny światowej jak np. przymusowe kontyngenty pobierane od polskich rolników w latach 1939-1944.

Po roku 1990 wiele samorządów polskich miast podjęło próby oszacowania strat materialnych wynikających z II wojny światowej. Podjęto je m.in. w Warszawie, Łodzi, Poznaniu, Lublinie i Jaśle na Podkarpaciu.

Warszawa

Warszawa w styczniu 1945

Jedne z największych zniszczeń wśród polskich miast odniosła stolica Polski Warszawa. Suma zniszczeń powstałych w wyniku oblężenia miasta we wrześniu 1939 roku, zagłady warszawskiego getta, Powstania warszawskiego powstałych w sierpniu i wrześniu 1944, wyburzenia budynków przez Niemców w okresie popowstaniowym wyniosła 84% zabudowy lewobrzeżnej Warszawy. Jeśli przyjąć szacunek dla całego miasta z Pragą włącznie, to wynosił on 65%.

W ujęciu szczegółowym stan zniszczeń przedstawiał się następująco: mosty – 100%; kubatura budynków przemysłowych – 90%; budynki zabytkowe (w tym kościoły) – 90%; kubatura obiektów kultury – 95%; kubatura obiektów służby zdrowia – 90%; kubatura obiektów szkolnictwa – 70%; izby mieszkalne – 72,1%. Zniszczeniu uległo także 50% budynków i urządzeń elektrowni; 65% długości miejskiej sieci elektrycznej; 46% łącznej wartości obiektów gazowni i sieci gazowej; 100% central telefonicznych; 70% telefonicznej sieci kablowej; 30% łącznej wartości obiektów wodociągowych; 28,5% łącznej wartości obiektów kanalizacyjnych; 30% powierzchni ulic; 85% długości sieci tramwajowej; 91% kubatury zajezdni tramwajowych i autobusowych; 75% jednostek taboru tramwajowego; 98,5% lamp ulicznych; 60% drzewostanu w parkach; 60% wartości ogrodu zoologicznego; 95% urządzeń węzła kolejowego w granicach miasta; 100% dworców kolejowych, 100% urządzeń i sprzętu lotnictwa pasażerskiego; 85% taboru żeglugi rzecznej. Obliczenia te nie obejmują strat mienia indywidualnego powstałych w wyniku grabieży oraz zniszczenie wraz z palonymi i burzonymi budynkami.

Autorzy sporządzonego w 2004 z inicjatywy Lecha Kaczyńskiego Raportu o stratach wojennych Warszawy oszacowali całość strat materialnych poniesionych przez miasto i jego mieszkańców podczas II wojny światowej na 18,20 miliarda przedwojennych złotych (według wartości złotówki z sierpnia 1939), czyli 45,3 miliardów dolarów (według wartości obecnej). Po skorygowaniu błędów oraz rozszerzeniu szacunków straty Warszawy wyniosły w sumie ponad 54 mld dolarów.

Łódź

Łódź uchodziła za miasto, które zostało najmniej dotknięte zniszczeniami w okresie II wojny światowej. W roku 2006 zespół naukowców z Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego pod kierunkiem prof. Krzysztofa Baranowskiego i prof. Andrzeja Lecha wyliczył straty wojenne Łodzi podczas II wojny światowej na 40 mld złotych.

"W wyniku tych szacunków pryska mit Łodzi jako miasta, które niewiele ucierpiało na skutek okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej" – Wojciech Michalski, dyrektor Wydziału Strategii i Analiz UMŁ.

Poznań

Kolejnym miastem jakie policzyło swoje straty wojenne jest Poznań. W raporcie z 2006 roku mieszczą się następujące wartości zniszczeń wojennych poniesionych podczas II wojny światowej (według wartości złotówki z 1939 r.):

• Straty w budynkach użyteczności publicznej – 266 004 794 zł,
• Straty w obiektach zabytkowych – 53 292 799 zł,
• Straty w budynkach mieszkaniowych – 176 550 759 zł,
• Straty w kulturze i nauce – 118 608 430 zł,
• Straty w przemyśle – 95 508 501 zł,
• Straty w infrastrukturze miejskiej – 17 788 472 zł,
• Straty w gospodarstwach i ruchomościach domowych – 297 211 200 zł.

Przy przeliczeniu na współczesną wartość ogół strat wojennych wynosi 10 980 894 880 zł według wartości z września 2006 r.

Inne miejscowości (przykłady)

• Bydgoszcz - Kościół jezuitów pw. św. Ignacego Loyoli w Bydgoszczy z 1638 roku (nieodbudowany)
• Grudziądz - wieża Klimek z XIV wieku. Wysadzona w 1945 roku. (nieodbudowana)
• Knyszyn - Pałac Krasińskich z XIX w. (nieodbudowany)
• Krasne - Pałac Krasińskich z 1860 r. (nieodbudowany)
• Łomża - Kościół Jezuitów św. Stanisława Kostki z lat 1621-1732. Zniszczony w 1944 roku (nieodbudowany)
• Ossolin - zamek, którego pozostałości wysadzono po 1939 r.
• Przasnysz - Kościół św. Ducha z XIV wieku. Zniszczony w 1941 roku (nieodbudowany)
• Sochaczew - Kościół dominikanów pw. św. Wawrzyńca z 1760 roku. Wyburzony w 1941 roku (nieodbudowany)
• Tarnów - kościół ss. Urszulanek z XIX wieku.
• Nowy Wiśnicz - kościół karmelitów pw. Chrystusa Zbawiciela z lat 1622-1630. Wyburzony około 1942 r. (nieodbudowany)
• Zgierz - kościół ewangelicki z 1825 roku. Wyburzony około 1940 r. (nieodbudowany)

Bibliografia

• Czesław Madajczyk: "Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce" Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1970
• Biuro Odszkodowań Wojennych „Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945", Warszawa 1947 dostępny online [2]
• Problem reparacji odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004, T. 1: Studia, T. 2: Dokumenty, Warszawa 2004
• Druk nr 191 z dnia 12 grudnia 2005 roku – zobowiązujący Radę Ministrów do oszacowania strat materialnych wyrządzonych Polsce przez hitlerowskie. Niemcy w czasie drugiej wojny światowej oraz poddania ich ocenie Międzynarodowego Trybunału w Hadze.
• Marek Getter. Straty ludzkie i materialne w Powstaniu Warszawskim. „Biuletyn IPN”. 8-9 (43-44), s. 71, sierpień – wrzesień 2004.
• Raport o stratach wojennych Warszawy. Miasto Stołeczne Warszawa, listopad 2004. [dostęp 2012-06-21]. (pol.).
• „Straty wojenne Łodzi” – raport z oszacowania strat i szkód poniesionych przez miasto Łódź wskutek wybuchu i trwania II wojny światowej oraz wynikłych z organizacji i funkcjonowania Litzmannstadt getto”, Julian Baranowski, Krzysztof Baranowski, Lechosław Berliński, Andrzej Lech, Franciszek Sitkiewicz, UMŁ 2006
• "Raport – o stratach wojennych Poznania 1939-1945", pod redakcją Andrzeja Saksona i Andrzeja Skarzyńskiego, Poznań 2006

Zobacz też

• Grabież polskich dóbr kultury w czasie II wojny światowej
• Zburzenie Warszawy
• Kontyngenty w III Rzeszy