Ruś Czarna: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
RavpawliszBot (dyskusja | edycje)
22 356 edycji
kat
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
ilustracja, drobne merytoryczne
Linia 1: Linia 1:
{{Dopracować| ważny przebieg wydarzeń zbrojnych}}
{{Dopracować| ważny przebieg wydarzeń zbrojnych}}
[[Plik:Polen in den Grenzen vor 1660.jpg|thumb|300px|Polska w granicach z 1660 roku z zaznaczoną Czarną Rusią (jako Schwarzreussen) na niemieckiej mapie z 1892 roku]]
'''Ruś Czarna''' – kraina historyczna na terenie dzisiejszej [[Białoruś|Republiki Białoruskiej]] i [[Polska|Polski]] (we wschodniej części [[Województwo podlaskie|województwa podlaskiego]]), położona między [[Prypeć (rzeka)|Prypecią]], [[Ptycz]]em i [[Niemen|Niemnem]]. Główne miasta regionu to [[Grodno]], [[Nowogródek]], [[Wołkowysk]], [[Świsłocz (obwód grodzieński)|Świsłocz]], [[Nieśwież]].
'''Ruś Czarna''' – kraina historyczna na terenie dzisiejszej [[Białoruś|Republiki Białoruskiej]] i [[Polska|Polski]] (we wschodniej części [[Województwo podlaskie|województwa podlaskiego]]), położona między [[Prypeć (rzeka)|Prypecią]], [[Ptycz]]em i [[Niemen|Niemnem]]. Główne miasta regionu to [[Grodno]], [[Nowogródek]], [[Wołkowysk]], [[Świsłocz (obwód grodzieński)|Świsłocz]], [[Nieśwież]].

== Terytorium ==
⚫
W [[XVIII wiek|XVIII]] i [[XIX wiek]]u Ruś Czarną definiowano jako obszar obejmujący [[Województwo nowogródzkie (I Rzeczpospolita)|województwo nowogródzkie]], [[powiat mozyrski]] i [[powiat rzeczycki]] [[województwo mińskie|województwa mińskiego]] oraz fragment [[województwo trockie|województwa trockiego]] w okolicach Grodna.


== Nazwa ==
== Nazwa ==
Niektórzy uczeni przypuszczają, że "kolorowe" nazwy Rusi powstały w [[XIII wiek]]u i były zapożyczeniem od ludów [[Języki ałtajskie|ałtajsko-tureckich]]<ref>również w [[język chiński|chińskim]], np. 红 (hóng), oznacza czerwień, ogień i południe. Patrz hasło w angielskiej wiki [http://en.wikipedia.org/wiki/Red Red]{{lang|en}}</ref>, które używały kolorów do oznaczenia kierunków geograficznych (czerwień – południe, biel – zachód, czerń – północ, wschód – niebieski, środek – zielony). Przykładowo [[język turecki|tur.]], [[język tuwiński|tuw.]], [[język altajski|ałt.]] wyraz "kara"<ref>[[język azerski|azer.]], [[język baszkirski|baszk.]] [[język kazachski|kazach.]] qara, [[język turkmeński|turkm.]] gara, [[język uzbecki|uzb.]] qora. Grzegorz Jagodziński, ''[http://grzegorj.jzn.pl/lingwpl/etymalt.html Ałtajska rodzina językowa]''</ref> znaczy zarówno "czarny" jak i "północ"<ref>o stronach świata identyfikowanych przez kolory czytaj w [http://en.wikipedia.org/wiki/Cardinal_direction#Far_East Cardinal directions in world cultures] {{lang|en}}</ref>)<ref>Oleg Łatyszonek, Od Rusinów Białych do Białorusinów, Białystok 2006, s.18 i n., ISBN 978-83-7431-120-5</ref>.
Niektórzy uczeni przypuszczają, że "kolorowe" nazwy Rusi powstały w [[XIII wiek]]u i były zapożyczeniem od ludów [[Języki ałtajskie|ałtajsko-tureckich]]<ref>również w [[język chiński|chińskim]], np. 红 (hóng), oznacza czerwień, ogień i południe. Patrz hasło w angielskiej wiki [http://en.wikipedia.org/wiki/Red Red]{{lang|en}}</ref>, które używały kolorów do oznaczenia kierunków geograficznych (czerwień – południe, biel – zachód, czerń – północ, wschód – niebieski, środek – zielony). Przykładowo [[język turecki|tur.]], [[język tuwiński|tuw.]], [[język altajski|ałt.]] wyraz "kara"<ref>[[język azerski|azer.]], [[język baszkirski|baszk.]] [[język kazachski|kazach.]] qara, [[język turkmeński|turkm.]] gara, [[język uzbecki|uzb.]] qora. Grzegorz Jagodziński, ''[http://grzegorj.jzn.pl/lingwpl/etymalt.html Ałtajska rodzina językowa]''</ref> znaczy zarówno "czarny" jak i "północ"<ref>o stronach świata identyfikowanych przez kolory czytaj w [http://en.wikipedia.org/wiki/Cardinal_direction#Far_East Cardinal directions in world cultures] {{lang|en}}</ref>)<ref>Oleg Łatyszonek, Od Rusinów Białych do Białorusinów, Białystok 2006, s.18 i n., ISBN 978-83-7431-120-5</ref>.

== Historia ==
Do [[1084]] część [[Ruś Kijowska|Rusi Kijowskiej]], potem jej księstwo zależne. Na początku [[XIII wiek]]u przeszła pod zwierzchnictwo [[Księstwo połockie|Księstwa połockiego]]. W [[1239]] zhołdowana przez [[Mendog]]a. W latach [[1254]]-[[1258]] okresowo podbita przez [[Księstwo Halicko-Wołyńskie|Księstwo Halickie]]. Po [[1258]] znajdowała się pod zwierzchnictwem [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa Litewskiego]], aż do ostatecznego włączenia w jego skład w [[1441]].


== Wpływy ruskie ==
== Wpływy ruskie ==
Polacy od wieków stykali się z Rusinami, żyli wspólnie na długim pograniczu etnograficznym, a także wielkich przestrzeniach z mieszaną ludnością – stąd wzajemne wpływy językowe. Ich szczególne nasilenie przypadło na XVI i XVII wiek – szczególna żywotność rutenizmów leksykalnych, które od XVIII wieku wycofywały się ze słownictwa ogólnego. Zapożyczenia ruskie dotyczą różnych zakresów, szczególnie wojskowo-obozowych, i wyrazów o mocnym ujemnym zabarwieniu uczuciowym np. ''morda'' czy ''gęba''.
Polacy od wieków stykali się z Rusinami żyjąc wspólnie na długim pograniczu etnograficznym, a także wielkich przestrzeniach z mieszaną ludnością – stąd wzajemne wpływy językowe. Ich szczególne nasilenie przypadło na XVI i XVII wiek – szczególna żywotność rutenizmów leksykalnych, które od XVIII wieku wycofywały się ze słownictwa ogólnego. Zapożyczenia ruskie dotyczą różnych zakresów, szczególnie wojskowo-obozowych, i wyrazów o mocnym ujemnym zabarwieniu uczuciowym np. ''morda'' czy ''gęba''.


Najważniejsze objawy wpływu ruskiego na mowę Polaków ziem południowo-wschodnich:
Najważniejsze objawy wpływu ruskiego na mowę Polaków ziem południowo-wschodnich:
Linia 14: Linia 21:
# wymowa w przed spółgłoskami jak ṷ np. lwoṷski
# wymowa w przed spółgłoskami jak ṷ np. lwoṷski
# zapożyczenia ruskie np. ''hołubić'' – pieścić, ''sobaka'' – pies, ''bałakać'' – gadać.
# zapożyczenia ruskie np. ''hołubić'' – pieścić, ''sobaka'' – pies, ''bałakać'' – gadać.

== Podział obszaru ==
⚫
Do [[1084]] część [[Ruś Kijowska|Rusi Kijowskiej]], potem jej księstwo zależne. Na początku [[XIII wiek]]u przeszła pod zwierzchnictwo [[Księstwo połockie|Księstwa połockiego]]. W [[1239]] zhołdowana przez [[Mendog]]a. W latach [[1254]]-[[1258]] okresowo podbita przez [[Księstwo Halicko-Wołyńskie|Księstwo Halickie]]. Po [[1258]] znajdowała się pod zwierzchnictwem [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa Litewskiego]], aż do ostatecznego włączenia w jego skład w [[1441]]. W [[XVIII wiek|XVIII]] i [[XIX wiek]]u Ruś Czarną definiowano jako obszar obejmujący [[Województwo nowogródzkie (I Rzeczpospolita)|województwo nowogródzkie]], [[powiat mozyrski]] i [[powiat rzeczycki]] [[województwo mińskie|województwa mińskiego]] oraz fragment [[województwo trockie|województwa trockiego]] w okolicach Grodna.


== Książęta Rusi Czarnej ==
== Książęta Rusi Czarnej ==

Wersja z 14:22, 20 maj 2014

Polska w granicach z 1660 roku z zaznaczoną Czarną Rusią (jako Schwarzreussen) na niemieckiej mapie z 1892 roku

Ruś Czarna – kraina historyczna na terenie dzisiejszej Republiki Białoruskiej i Polski (we wschodniej części województwa podlaskiego), położona między Prypecią, Ptyczem i Niemnem. Główne miasta regionu to Grodno, Nowogródek, Wołkowysk, Świsłocz, Nieśwież.

Terytorium

W XVIII i XIX wieku Ruś Czarną definiowano jako obszar obejmujący województwo nowogródzkie, powiat mozyrski i powiat rzeczycki województwa mińskiego oraz fragment województwa trockiego w okolicach Grodna.

Nazwa

Niektórzy uczeni przypuszczają, że "kolorowe" nazwy Rusi powstały w XIII wieku i były zapożyczeniem od ludów ałtajsko-tureckich[1], które używały kolorów do oznaczenia kierunków geograficznych (czerwień – południe, biel – zachód, czerń – północ, wschód – niebieski, środek – zielony). Przykładowo tur., tuw., ałt. wyraz "kara"[2] znaczy zarówno "czarny" jak i "północ"[3])[4].

Historia

Do 1084 część Rusi Kijowskiej, potem jej księstwo zależne. Na początku XIII wieku przeszła pod zwierzchnictwo Księstwa połockiego. W 1239 zhołdowana przez Mendoga. W latach 1254-1258 okresowo podbita przez Księstwo Halickie. Po 1258 znajdowała się pod zwierzchnictwem Wielkiego Księstwa Litewskiego, aż do ostatecznego włączenia w jego skład w 1441.

Wpływy ruskie

Polacy od wieków stykali się z Rusinami żyjąc wspólnie na długim pograniczu etnograficznym, a także wielkich przestrzeniach z mieszaną ludnością – stąd wzajemne wpływy językowe. Ich szczególne nasilenie przypadło na XVI i XVII wiek – szczególna żywotność rutenizmów leksykalnych, które od XVIII wieku wycofywały się ze słownictwa ogólnego. Zapożyczenia ruskie dotyczą różnych zakresów, szczególnie wojskowo-obozowych, i wyrazów o mocnym ujemnym zabarwieniu uczuciowym np. morda czy gęba.

Najważniejsze objawy wpływu ruskiego na mowę Polaków ziem południowo-wschodnich:

  1. przeciąganie zgłosek nieakcentowanych
  2. zatrata nosowego rezonansu wygłosowych samogłosek -ę, -ą;
  3. odróżnianie głosek ch i h (IPA: x i ɣ)
  4. wymowa w przed spółgłoskami jak ṷ np. lwoṷski
  5. zapożyczenia ruskie np. hołubić – pieścić, sobaka – pies, bałakać – gadać.

Książęta Rusi Czarnej

  • 1084-po 1090 Wsiewołod I Igorewicz
  • po 1090-1113 Mstisław I Wsiewołodowicz
  • 1113-1142 Wsiewołod Dawydowicz
  • 1142-1159 Boris Wsiewołodowicz
  • 1159-1169 Wolodar Hlebowicz
  • 1169-1172 Hleb Wsiewołodowicz
  • 1172-1175 Mstisław II Wsiewołodowicz
  • 1175-1183 Erdywił
  • 1183-1185 Iziasław Wasilkowicz
  • 1185 Wsiewołod II Glebowicz
  • 1185-przed 1192 Wasilko Wolodarowicz?
  • po 1185–1192 Mingayl
  • 1192–przed 1219 Skirmunt
  • po 1192-przed 1219 Troniata
  • po 1192-1219 Wasilko Briaczesławicz
  • 1219-1239 Iziasław Briaczesławicz
  • 1239-1254 Wojsiełk
  • 1254-1258 Roman Daniłowicz
  • 1258-1267 Wojsiełk
    • 1267-przed 1300 część Wielkiego Księstwa Litewskiego
  • przed 1300-przed 1341 Narymont
  • ?-1341 Narymunt Gleb
  • 1341-1347 Koriat Michał
  • 1347-przed 1381 Wojdat
  • po 1347-1381 Butawt Henryk
    • 1381-1384 część Wielkiego Księstwa Litewskiego
  • 1384-1386 Jurij Czornaruski
  • 1386-1390 Towciwiłł Konrad
  • 1390-1440 Zygmunt Kiejstutowicz
  • 1440-1441 Michał Bolesław Zygmuntowicz
    • po 1441 część Wielkiego Księstwa Litewskiego

Zobacz też

  1. ↑ również w chińskim, np. 红 (hóng), oznacza czerwień, ogień i południe. Patrz hasło w angielskiej wiki Red(ang.)
  2. ↑ azer., baszk. kazach. qara, turkm. gara, uzb. qora. Grzegorz Jagodziński, Ałtajska rodzina językowa
  3. ↑ o stronach świata identyfikowanych przez kolory czytaj w Cardinal directions in world cultures (ang.)
  4. ↑ Oleg Łatyszonek, Od Rusinów Białych do Białorusinów, Białystok 2006, s.18 i n., ISBN 978-83-7431-120-5
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ruś_Czarna&oldid=39487751”