Archiwum Państwowe w Grodnie

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Budynek dawnego Archiwum Państwowego w Grodnie (po prawej)

Archiwum Państwowe w Grodnie – polska państwowa instytucja archiwalna działająca w Grodnie w latach 1920(?)–1939. Osobą zarządzającą (kierownikiem) była przez cały okres istnienia archiwum Janina Kozłowska-Studnicka. Archiwum gromadziło archiwalia dotyczące historii Białostocczyzny, zwłaszcza z XIX wieku.

Historia archiwum[edytuj | edytuj kod]

Początki działalności archiwum grodzieńskiego w ramach ustroju archiwalnego II RP nie są do końca znane. Plany jego powstania już w 1919 r. były przedstawiane przez Wydział Archiwalny Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich[1]. Koresponduje z nimi wiadomość o objęciu od 1 sierpnia 1919 r. stanowiska kierownika archiwum przez Janinę Kozłowską-Studnicką. Przyjmuje się jednak raczej, że ta ostatnia objęła tę posadę dopiero od 1 stycznia 1921 r.[2], a ostateczne powołanie do życia instytucji nastąpiło prawdopodobnie w 1920 r.[1] Dodatkowo sytuację zaciemnia fakt, że w obliczu zaszłych w lutym 1921 r. zmian administracyjnych (Grodno wraz z powiatem weszło w skład województwa białostockiego) zamierzano pierwotnie, by archiwum grodzieńskie stało się Archiwum Państwowym w Białymstoku – to ostatnie powstało na mocy rozporządzenia z 17 lutego 1920 r. Ostatecznie projekt ten upadł, przez krótki jednak czas archiwum grodzieńskie formalnie było Archiwum w Białymstoku (posiadało nawet stosowne pieczątki, o których wymianę wnioskowała do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia kierownik Kozłowska-Studnicka, bowiem powodowały konfuzję u interesantów)[3]. Od początku archiwum zajmowało budynek dawnej oficyny, będącej częścią zabudowań ekonomii królewskiej – adres budynku w dwudziestoleciu międzywojennym był zmienny (plac Teatralny 2, plac Tyzenhauza 1, plac Wolności 1). Powierzchnia użytkowa tego piętrowego budynku wynosiła 530 m²[4], a na pomieszczenia, w których gromadzono archiwalia, przeznaczone były 22 sale[5].

Już ponownie jako Archiwum Państwowe w Grodnie przejęło ono zasób archiwalny zlikwidowanego latem 1922 r. Archiwum Państwowego w Nowogródku[2]. Po tych działaniach obszar właściwości archiwum grodzieńskiego obejmował wschodnią, środkową i południową część województwa białostockiego (5 powiatów: grodzieński, wołkowyski, sokólski, białostocki i bielski), zachodnią i centralną część województwa nowogródzkiego (3 powiaty: lidzki, nowogródzki i słonimski) oraz zachodnią część województwa poleskiego (6 powiatów: brzeski, kobryński, prużański, kosowski, drohiczyński i kamieńsko-koszyrski)[6]. Likwidacja w 1925 r. Archiwum Państwowego w Suwałkach skutkowała przejęciem tamtejszych archiwaliów również przez archiwum grodzieńskie – zostały one przejęte w dwóch turach, odpowiednio w ostatnich dniach sierpnia 1925 r. oraz 21 i 22 kwietnia roku następnego (to ostatnie na wyraźne żądanie przejmującego budynek po dawnym archiwum suwalskim tamtejszego sądu okręgowego)[7] – tym samym obszar właściwości archiwum w Grodnie poszerzył się o północną część województwa białostockiego (3 powiaty: augustowski, sejneński oraz suwalski)[6].

Budynek archiwum, pomimo problemów z wygospodarowaniem wolnej przestrzeni, pełnił też rolę siedziby innych grodzieńskich instytucji naukowo-kulturalnych, które łączyła ze sobą osoba kierownik Janiny Kozłowskiej-Studnickiej. Pierwszą z nich był powstały w 1935 r. grodzieński oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego (którego była ona wiceprezesem), drugą zaś Biblioteka Historyczna miasta Grodna powstała w roku następnym (tu pełniła ona funkcję sekretarza). W ramach PTH organizowano w budynku archiwum odczyty, a w pracowniach naukowych odbywały się zebrania zarządu i posiedzenia naukowe biblioteki[8].

Archiwum pod kierownictwem Janiny Kozłowskiej-Studnickiej działało jeszcze ponad trzy miesiące (do 20 grudnia 1939 r.) po wkroczeniu wojsk ZSRR do Grodna[9]. Stało się ono wówczas częścią sieci archiwalnej Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej[10], funkcjonując od tego czasu jako Historyczne Centralne Archiwum Państwowe w Grodnie[11].

Zasób archiwum[edytuj | edytuj kod]

Archiwum w Grodnie w okresie międzywojennym posiadało w swoich zbiorach cenne dokumenty tyczące się obszaru ówczesnego województwa białostockiego, zwłaszcza wytworzone w czasie zaborów[12]. Główny zręb zasobu tworzyły akta grodzieńskich instytucji gubernialnych oraz zarządu obwodu białostockiego. Po likwidacji archiwum suwalskiego doszły także akta urzędowe z województwa augustowskiego i z guberni suwalskiej. Akta bardziej współczesne (czasy tużpowojenne) pojawiły się w archiwum grodzieńskim po 1930 r. wraz z przejęciem dokumentów z Białostockiej Izby Skarbowej[13].

Pierwsze dane dotyczące zasobu archiwum pochodzą z informacji kierownik Janiny Kozłowskiej-Studnickiej z 11 maja 1923 r., w której informowała ona, że podległa jej instytucja dysponuje około 450 tysiącami akt. Zajmowały one około 2500 metrów bieżących. Gros archiwaliów stanowiły akta wytworzone w XIX wieku przez administrację rosyjską guberni grodzieńskiej, trochę było również dokumentów sprzed rozbiorów. Archiwum nie dysponowało prawie w ogóle aktami wytworzonymi w okresie I wojny światowej przez niemieckie władze okupacyjne terenów Białostocczyzny. Akta z lat 1915–1920 były, zdaniem Kozłowskiej-Studnickiej, w bardzo złym stanie ogólnym[5]. Na terenie właściwym dla działalności archiwum, według informacji udzielonej w tymże, 1923 r., przez starostów z obszaru województwa białostockiego, zachowały się akta porosyjskie przechowywane w urzędzie miejskim w Suchowoli i w Dąbrowie. Z okresu tużpowojennego (sprzed 1920 r.) dokumentacja, której archiwum grodzieńskie nie gromadziło, zachowała się w pewnej ilości w wielu miastach i gminach wschodniej i południowej części województwa białostockiego[14]. Stan zasobu archiwalnego wynikał z działań rosyjskich i niemieckich, podjętych w trakcie I wojny światowej – ewakuowano wówczas (w 1915 r.) część akt w głąb Rosji (chociaż już wcześniej co cenniejsze dokumenty były przesyłane do Wilna i Petersburga)[15]; popruskie akta tego obszaru znalazły się zaś w Królewcu[4], a akta niemieckiej administracji okupacyjnej zostały w przeważającej części zniszczone[14].

Zgodnie ze sprawozdaniem kierownik archiwum 1 stycznia 1927 r. (odzwierciedlający stan na rok 1926) instytucja ta gromadziła wówczas około 500 tysięcy woluminów (jednostek) oraz około 400 map i planów[16]. Wzrost w stosunku do danych z 1923 r. wynikał przede wszystkim z przejęcia w międzyczasie archiwum suwalskiego[17]. Kozłowska-Studnicka wydzieliła dziesięć głównych części składowych zasobu archiwum[18], które dawały się zgrupować w trzy większe całości[4]. Wyliczenie to określane było ze względu na podane tytuły zbiorów oraz datowania jako mające charakter roboczy[17]. Podział przedstawiał się następująco:

Dalszy przyrost zasobu archiwalnego związany był z rozpoczętą w 1930 r. rewindykacją akt z ZSRR – już pierwsze dwie serie z tego roku doprowadziły do wzbogacenia się grodzieńskiego archiwum o 250 skrzyń archiwaliów rosyjskiej administracji z terenu dawnej guberni grodzieńskiej (część akt przejęły potem urzędy miejskie w Białymstoku, Brześciu i Grodnie)[4]. Do akt rewindykowanych w 1930 r. należały również archiwalia związane z działalnością Dyrekcji Lasów Państwowych w Białowieży – ostatecznie do archiwum trafiło w 1934 r. 7176 z 8717 rewindykowanych tomów[17]. Z kolei w 1935 r. Archiwum Państwowe w Wilnie przekazało do Grodna 27 tomów akt dziewiętnastowiecznych sprzed 1850 r.[4], a w roku 1937 do archiwum trafiło dalsze 39 skrzyń dokumentacji Białostockiej Izby Skarbowej. Rok wcześniej z zasobu ubyły, przekazane do urzędu miasta w Wasilkowie, akta miejskie z lat 1910–1915 (w liczbie 85) oraz 901 tomów akt metrykalnych żydów białostockich, oddanych tamtejszemu urzędowi wojewódzkiemu[17]. Zasób archiwalny zwiększał się także w wyniku akumulacji akt historycznych, zespołów zamkniętych i znalezisk z obszarów właściwości archiwum, osiągając docelową wielkość rzędu około 750 tysięcy tomów, co stawiało go tym samym na trzecim miejscu (jeśli chodzi o liczbę jednostek archiwalnych) wśród archiwów państwowych w II RP[20].

Działalność archiwum[edytuj | edytuj kod]

Stan etatowy archiwum w okresie II RP przedstawiał się skromnie – zatrudnione na stałe było jedynie kilka osób – poza Kozłowską-Studnicką było to 2–3 pracowników archiwalnych oraz woźny[21]. Od czasu do czasu w archiwum pracowali również dietariusze, jednym z nich był m.in. Tytus Bieniecki. Taka obsada placówki nie pozwalała na zakrojone na szeroką skalę prace nad uporządkowaniem i zinwentaryzowaniem zbiorów[4]. Na przykład w latach 1933–1934 zinwentaryzowano m.in. 5293 jednostek archiwalnych zespołu administracji obwodu białostockiego i 567 jednostek archiwalnych akt miejscowej kancelarii (grodzieńsko-białostockiej) wielkiego księcia Konstantego[17]. Do codziennej działalności należało również sporządzanie kwerend zlecanych przez osoby prywatne i instytucje. W 1937 r. dokonano ogółem 504 kwerend (w tym 463 związanych z kwestiami majątkowymi i 10 naukowych) z czego 126 zostało zleconych przez osoby prywatne, a pozostałe przypadły na klientów instytucjonalnych – 240 zleconych przez urzędy państwowe, 129 – samorządowe, 7 – kościelne, 2 – inne. Czytelnia naukowa archiwum nie była (zwłaszcza do połowy lat 30. XX wieku) intensywnie wykorzystywana – liczba interesantów wahała się początkowo od kilku do kilkudziesięciu (39 osób) w ostatnich latach poprzedzających wybuch II wojny światowej[4].

Na przełomie lata i jesieni 1935 r. w budynku archiwum urządzono wystawę prezentującą szczególnie cenne dokumenty zgromadzone w tej instytucji. Okazją do zaprezentowania tej ekspozycji był odbywający się w Wilnie VI Zjazd Historyków Polskich, którego uczestnicy zwiedzili archiwum 21 września 1935 r. Wystawa została zamknięta po kilku tygodniach od tej wizyty[8].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Grochowska 1990 ↓, s. 15; Robótka, Ryszewski i Tomczak 1989 ↓, s. 363.
  2. ↑ a b Milewski 1998 ↓, s. 80.
  3. ↑ Milewski 1998 ↓, s. 80, 84 przyp. 3.
  4. ↑ a b c d e f g Milewski 1998 ↓, s. 81.
  5. ↑ a b Grochowska 1990 ↓, s. 16.
  6. ↑ a b Grochowska 1990 ↓, s. 15.
  7. ↑ Milewski 1998 ↓, s. 80, 81.
  8. ↑ a b Milewski 1998 ↓, s. 82.
  9. ↑ Milewski 1998 ↓, s. 83.
  10. ↑ Grochowska 1990 ↓, s. 17; Robótka, Ryszewski i Tomczak 1989 ↓, s. 363.
  11. ↑ Bańkowski 1965 ↓, s. 99.
  12. ↑ Grochowska 1990 ↓, s. 17; Kietliński 2003 ↓, s. 8.
  13. ↑ Robótka, Ryszewski i Tomczak 1989 ↓, s. 363.
  14. ↑ a b Grochowska 1990 ↓, s. 16–17.
  15. ↑ Grochowska 1990 ↓, s. 16; Milewski 1998 ↓, s. 81.
  16. ↑ Archiwa Państwowe Rzeczypospolitej Polskiej 1927 ↓, s. 22; Robótka, Ryszewski i Tomczak 1989 ↓, s. 363.
  17. ↑ a b c d e Grochowska 1990 ↓, s. 17.
  18. ↑ Archiwa Państwowe Rzeczypospolitej Polskiej 1927 ↓, s. 22.
  19. ↑ Archiwa Państwowe Rzeczypospolitej Polskiej 1927 ↓, s. 22; Milewski 1998 ↓, s. 81.
  20. ↑ Grochowska 1990 ↓, s. 17; Milewski 1998 ↓, s. 81.
  21. ↑ Milewski 1998 ↓, s. 81; Robótka, Ryszewski i Tomczak 1989 ↓, s. 363.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Archiwa Państwowe Rzeczypospolitej Polskiej (stan na dzień 1-y stycznia 1927 r.) na podstawie materiałów dostarczonych przez poszczególne Archiwa Państwowe, Łopaciński W. (oprac.), „Archeion”, 1, 1927, s. 15–32.
  • P. Bańkowski, Dokumenty grodzieńskie do historii rodu Adama Mickiewicza, „Archeion”, 42, 1965, s. 99–145.
  • I. Grochowska, Archiwa państwowe województwa białostockiego w okresie międzywojennym, „Białostocczyzna”, 2(18), 1990, s. 14–17.
  • M. Kietliński, Archiwum Państwowe w Białymstoku. 1953-2002, [w:] 50 lat Archiwum Państwowego w Białymstoku. Księga pamiątkowa, Białystok 2003, s. 7–25, ISBN 83-910713-5-9.
  • J.J. Milewski, Janina Kozłowska-Studnicka – kierownik Archiwum Państwowego w Grodnie w okresie międzywojennym, „Białostocczyzna”, 1 (49), 1998, s. 80–84.
  • Halina Robótka, Bohdan Ryszewski, Andrzej Tomczak, Archiwistyka, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08686-6.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Archiwum_Państwowe_w_Grodnie&oldid=70393522”