
Augustów
| ||||
| ||||
![]() Bazylika NSJ, Zarząd Wodny, Rynek Zygmunta Augusta, rz. Netta, Jezioro Studzieniczne | ||||
| ||||
Państwo | ![]() | |||
Województwo | ![]() | |||
Powiat | augustowski | |||
Data założenia | 1550 | |||
Prawa miejskie | 1557 | |||
Burmistrz | Mirosław Karolczuk | |||
Powierzchnia | 80,9 km² | |||
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość |
30 270[1] 374 os./km² | |||
Strefa numeracyjna | (+48) 87 | |||
Kod pocztowy | 16-300 do 16-303 | |||
Tablice rejestracyjne | BAU | |||
![]() | ||||
TERC (TERYT) | 2001011 | |||
SIMC | 0977539 | |||
Urząd miejski ul. 3 Maja 6016-300 Augustów | ||||
Strona internetowa | ||||
BIP |
Augustów – miasto w północno-wschodniej Polsce, w województwie podlaskim, siedziba powiatu augustowskiego i gminy wiejskiej Augustów.
Miasto królewskie starostwa augustowskiego w ziemi bielskiej województwa podlaskiego w 1795 roku[2]. Miasto rządowe Królestwa Kongresowego, położone było w 1827 roku w powiecie dąbrowskim, obwodzie augustowskim województwa augustowskiego[3]. W latach 1975–1998 miasto należało do województwa suwalskiego.
Spis treści
- 1 Położenie
- 2 Sąsiednie gminy
- 3 Odległości
- 4 Struktura powierzchni
- 5 Osiedla, ulice
- 6 Ochrona przyrody
- 7 Demografia
- 8 Historia
- 9 Architektura
- 10 Gospodarka
- 11 Transport
- 12 Urzędy i instytucje
- 13 Edukacja i nauka
- 14 Kultura
- 15 Wspólnoty wyznaniowe
- 16 Sport
- 17 Współpraca międzynarodowa
- 18 Ciekawostki
- 19 Przypisy
- 20 Bibliografia
- 21 Linki zewnętrzne
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Według podziału fizycznogeograficznego miasto jest położone w zachodniej części Równiny Augustowskiej, wchodzącej w skład Pojezierza Litewskiego, nad rzeką Nettą, pomiędzy 7 jeziorami Necko, Białym, Rospuda Augustowska, Sajenek, Sajenko, Studzieniczne, Kalejty i Sajno. Obok miasta przepływa najkrótsza rzeka świata – Klonownica (wpisana do księgi Guinessa). Augustów od wschodu, południa i północy otoczony jest Puszczą Augustowską, której większość (ponad 114 tys. ha) leży na terenie Polski.
Pod względem administracyjnym Augustów leży w centrum powiatu augustowskiego w północnej części woj. podlaskiego.
Augustów wchodzi w skład Suwalszczyzny. Językowo leży na obszarze gwary suwalskiej, będącej częścią dialektu mazowieckiego[4]. Miasto znajduje się także na obszarze Euroregionu Niemen[5].
Sąsiednie gminy[edytuj | edytuj kod]
Augustów (gmina wiejska), Nowinka, Płaska
Odległości[edytuj | edytuj kod]
Odległość do granic państwowych w linii prostej wynosi w przybliżeniu: z Białorusią – 35 km, Litwą – 37 km, Rosją – 60 km[6].
Odległości drogowe do większych miast w Polsce i sąsiednich państwach[7]:
- Suwałki – 33 km
- Ełk – 45 km
- Grodno (Białoruś) – 65 km
- Białystok – 89 km
- Olsztyn – 196 km
- Wilno (Litwa) – 214 km
- Kaliningrad (Rosja) – 231 km
- Warszawa – 254 km
- Gdańsk – 366 km
Struktura powierzchni[edytuj | edytuj kod]
Według danych z roku 2002[8] Augustów ma obszar 80,93 km², w tym:
- użytki rolne: 27%
- użytki leśne: 35%
Miasto stanowi 4,88% powierzchni powiatu. W 2010 Augustów zajmował pod względem powierzchni 47 miejsce w kraju i 2 w woj. podlaskim[9].
W 1973 do Augustowa przyłączono miejscowości: Przewięź, Sajenek, Studzieniczna, Swoboda i Wojciech oraz obszar lasów państwowych (fragment Puszczy Augustowskiej) o powierzchni 1674 ha wraz z jeziorami: Białe Augustowskie, Rospuda Augustowska, Sajenek, Sajenko, Sajno i Studzieniczne[10]. W związku z tym zwarta zabudowa miejska zajmuje tylko niewielką część w centrum obszaru administracyjnego miasta, zaś większość powierzchni miasta stanowią lasy i jeziora.
Osiedla, ulice[edytuj | edytuj kod]
Od września 2015 Augustów podzielony jest na trzy duże osiedla, mające prawny status jednostki pomocniczej miasta: Osiedle Wschód, Osiedle Zachód[11] i Osiedle Uzdrowisko[12].
Według rejestru TERYT w Augustowie w 2014 istniało 313 ulic oraz 12 integralnych części miasta: Borki, Klonownica, Kolonia Augustowska, Lipowiec, Przewięź, Sajenek, Studzieniczna, Swoboda, Wojciech, Wójtowskie Włóki, Wypusty, Zarzecze[13].
Zwyczajowo oraz w dokumentach Urzędu Miejskiego[14] wydzielane są też dzielnice i osiedla: Bema (Koszary), Glinki, Konopnickiej, Limanowskiego (Baraki), Norwida, Ogrody, Południe, Prądzyńskiego (Śródmieście), Przylesie, Rynek Zygmunta Augusta, Silikaty, Ślepsk, Wojska Polskiego.
Ochrona przyrody[edytuj | edytuj kod]
Augustów leży na terenie Zielonych Płuc Polski. W granicach Augustowa znajduje się w całości florystyczny rezerwat przyrody Brzozowy Grąd (na wyspie Jeziora Studzienicznego) oraz część rezerwatu przyrody Stara Ruda (przy wschodniej granicy miasta z gminą Płaska). Augustów leży też na Obszarze Chronionego Krajobrazu „Puszcza i Jeziora Augustowskie”[15].
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Według danych z 31 grudnia 2017 miasto liczyło 30 270 mieszkańców[1]
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
---|---|---|---|---|---|---|
Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
Populacja | 30 270 | 100 | 15 971 | 52,76 | 14 299 | 47,24 |
Gęstość zaludnienia [mieszk./km²] |
374,17 | 197,42 | 176,75 |
W 2010 miasto zajmowało pod względem liczby ludności 147 miejsce w kraju i 4 w woj. podlaskim[9].
Piramida wieku mieszkańców Augustowa w 2014 roku[16]:
Ludność Augustowa na przestrzeni wieków[edytuj | edytuj kod]
Zmiany liczby ludności Augustowa od XVII w. do czasów współczesnych[17]

(*) – dane szacunkowe
Historia[edytuj | edytuj kod]
Do końca XIII wieku tereny dzisiejszego Augustowa należały do ziem zamieszkiwanych przez plemię Jaćwingów, pokonanych ostatecznie w 1283 roku przez zakon krzyżacki. Po upadku Jaćwieży ziemie te wyludniły się i nie były zasiedlane do roku 1422, kiedy to pokój melneński ustalił przebieg granic na tym terenie i zaczęła się ponowna kolonizacja. Pod koniec XIV wieku nad rzeką Nettą istniał niewielki zamek krzyżacki Metenburg, doszczętnie zniszczony przez wielkiego księcia Witolda w 1392 roku, jednak nie jest pewne, czy był zlokalizowany w obrębie współczesnego miasta.
Według legendy Augustów zawdzięcza swoje powstanie pierwszej schadzce Zygmunta Augusta i Barbary Radziwiłłówny, dla upamiętnienia której król założył w jej miejscu miasto. W istocie pierwsza pisana wzmianka o osadzie nad Nettą pochodzi z 1496 roku i dotyczy komory pobierającej cło u przeprawy rzecznej. W 1526 roku powstała tu karczma wystawiona przez Jana Radziwiłła na skrzyżowaniu szlaków handlowych z Litwy i Białorusi do Prus, Warszawy i Krakowa.
Do wytyczania osady na północnym brzegu Netty skierowano w 1550 roku starostę knyszyńskiego Piotra Chwalczewskiego oraz architekta i inżyniera Joba Preytfusa. Augustów prawa miejskie magdeburskie otrzymał dopiero 17 maja 1557 roku[18] od króla Zygmunta Augusta[19]. Do roku 1569 Augustów należał terytorialne do Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1570 roku powstało starostwo augustowskie jako „separatum” ze starostwa knyszyńskiego. Po kilku latach prężnego rozwoju nastąpiła seria działań wojennych, doprowadzająca miasto do ruiny. Podczas potopu szwedzkiego miasto spalili zbuntowani Tatarzy z wojsk Jana Kazimierza, którzy byli niezadowoleni z podziału łupów z bitwy pod Prostkami (1656). W czasie trzeciej wojny północnej (1700–1721) w Augustowie stacjonowały w różnym czasie wojska polskie, szwedzkie, rosyjskie, saskie i brandenburskie. Wojska, oprócz zniszczeń, przyniosły zarazę (1710), która zdziesiątkowała miejscową ludność.
W 1795 roku miasto zajęli Prusacy, a w latach 1807 i 1812 wojska napoleońskie. Lekką poprawę rozwoju przyniósł XIX wiek. Po Kongresie wiedeńskim w roku 1815 Augustów znalazł się w granicach Królestwa Polskiego (Kongresowego). Został stolicą nowo utworzonego województwa augustowskiego, a od 1837 roku guberni augustowskiej. Urzędy tymczasowo umieszczono w Suwałkach z braku odpowiednich budynków. Projekty rozbudowy Augustowa w stylu klasycystycznym opracował Henryk Marconi. W roku 1825 pod kierunkiem Ignacego Prądzyńskiego rozpoczęto budowę Kanału Augustowskiego.
Rozwój Augustowa został przerwany przez wybuch powstania listopadowego. W okolicach Augustowa toczyły się walki, zaś miasto przechodziło z rąk do rąk. Po powstaniu nie zrealizowano planów rozbudowy miasta. Kanał Augustowski ukończono w 1839 roku, jednak nie zyskał on planowanego znaczenia gospodarczego. Również w czasie powstania styczniowego w okolicach Augustowa toczyły się walki, podczas których szczególnie zasłynął oddział pod dowództwem Józefa „Wawra” Ramotowskiego. W roku 1899, w związku z budową koszar carskich, Augustów uzyskał połączenia kolejowe. W XIX wieku w regionie kwitł przemyt, spowodowany bliskim położeniem miasta z granicą Prus i Rosji.
Zniszczenia przyniosły miastu I i II wojna światowa. W końcu września 1939 okupacyjne władze sowieckie zniszczyły pomnik Piłsudskiego, a na jego miejsce postawiły obelisk ku czci Stalina; zbudowały też w mieście pomnik Lenina[20].
Po zajęciu miasta przez Niemców miasto w latach 1941–1944 znajdowało się w granicach Bezirk Bialystok. W sierpniu 1941 Niemcy utworzyli w Augustowie getto dla ludności żydowskiej[21]. Zostało ono zlikwidowane 2 listopada 1942[21].
W lipcu 1945 roku Armia Czerwona, NKWD, Smiersz wspólnie z UB przeprowadziły tzw. obławę augustowską w celu wyłapania żołnierzy podziemia niepodległościowego. Sowieci utworzyli w okolicy sieć obozów filtracyjnych, gdzie przetrzymywali Polaków pod gołym niebem, skrępowanych drutem kolczastym w dołach zalanych wodą.
Od połowy lat dwudziestych XX wieku Augustów stał się popularnym letniskiem. Od 1993 roku miasto posiada status uzdrowiska (bogate złoża borowiny, w okolicy źródła wody mineralne).
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Obiekty z terenu Augustowa wpisane do rejestru zabytków:
- Kanał Augustowski (1824–1839) – najważniejszy zabytek regionu, w 2007 uznany za pomnik historii, oryginalne są śluzy Przewięź i Swoboda (obie z lat 1826–1827), położone przy administracyjnych granicach miasta, śluza Augustów powstała w latach 1947–1948 obok pierwotnego obiektu.
- Układ urbanistyczny centrum miasta z XVI-XIX w. (częściowo).
- Stara Poczta (1829) – ul. Wybickiego 1, klasycystyczny kompleks dawnej poczty projektu Henryka Marconiego, obecnie szkoła muzyczna.
- Budynek Zarządu Portu (1829) – ul. 29 Listopada 5a (nazywanym błędnie dworkiem Prądzyńskiego), mieści się w nim Dział Historii Kanału Augustowskiego, wchodzący w skład Muzeum Ziemi Augustowskiej.
- Budynek Zarządu Wodnego (1903) – ul. 29 Listopada 5.
- Oficerski Yacht Club (1935) – al. Kardynała Wyszyńskiego 1, modernistyczny obiekt hotelowy nad Jeziorem Białym Augustowskim (w tym Biały Domek).
- Dom Turysty (1939) – ul. Sportowa 1, modernistyczny hotel na Białej Górze nad jeziorem Necko, zaprojektowany przez Macieja Nowickiego, współtwórcę gmachu ONZ w Nowym Jorku, obecnie Zajazd Turystyczny Hetman.
- Park miejski na Rynku Zygmunta Augusta.
- Kamienica przy Rynku Zygmunta Augusta 28 (1800–1801) – jeden z najstarszych w pełni zachowanych budynków w Augustowie (w grudniu 1812 roku nocował w niej Napoleon Bonaparte).
- Kilkanaście kamienic z przełomu XIX i XX w. przy Rynku Zygmunta Augusta, ul. 3 maja i ul. Wojska Polskiego (m.in. Dom Turka, Halickiego, Rynek Zygmunta Augusta 8).
- Dworzec kolejowy na stacji Augustów (1897) w dzielnicy Lipowiec.
- Bazylika Najświętszego Serca Pana Jezusa (1906–1911) – ul. 3 Maja, kościół w stylu eklektycznym.
- Kościół MB Częstochowskiej (koniec XIX w.) – ul. Kardynała Wyszyńskiego 2A, zbudowany jako cerkiew garnizonowa.
- Cmentarz parafialny w Augustowie (pocz. XIX w.) – ul. Zarzecze, najstarszy nagrobek pochodzi z 1839, na cmentarzu jest też kilka żeliwnych nagrobków z poł. XIX w., odlanych w Hucie Sztabińskiej.
- Kaplica Grobowa Truszkowskich (1832) – drewniana, położona na cmentarzu parafialnym.
- Cmentarz żołnierzy radzieckich z II wojny światowej – ul. Zarzecze, obok cmentarza parafialnego.
- Zespół sakralny w Studzienicznej w sanktuarium Matki Bożej Studzieniczańskiej – w skład zespołu wchodzi m.in.:
- drewniany kościół MB Szkaplerznej (1847)
- murowana neorenesansowa kaplica Najświętszej Marii Panny (1872)
- Cmentarz parafialny w Studzienicznej (XIX w.)
We wsi Jaminy (gm. Sztabin) znajduje się drewniany kościół z 1780, który do roku 1845 stał w Augustowie w miejscu obecnej Bazyliki Najświętszego Serca Pana Jezusa.
Obiekty historyczne[edytuj | edytuj kod]

Obiekty o wartości historycznej z terenu Augustowa, które nie znajdują się w rejestrze zabytków:
- Koszary (lata 90. XIX w.) – dawne obiekty wojskowe na os. Bema, w dwudziestoleciu międzywojennym zajmowane przez 1 Pułk Ułanów Krechowieckich, po II wojnie światowej przeznaczone na cele mieszkaniowe, edukacyjne i przemysłowe. Zachowały się oryginalne drewniane i murowane budynki.
- Budynek II Liceum Ogólnokształcącego (1927) – al. Kardynała Wyszyńskiego, wybudowany na potrzeby seminarium nauczycielskiego, pierwszej szkoły średniej w Augustowie.
- Willa Jana Zasztowta (lata 20. XX w.) – nad jeziorem Necko, styl modernistyczny.
- Budynek Gimnazjum nr 1 (1931) – ul. Młyńska.
- Yacht Klub Polski (1934) – półwysep Dąbek nad Jeziorem Białym, drewniany pensjonat, nazywany też Willą Prezydenta (wypoczywał w nim prezydent Ignacy Mościcki).
- Zabudowania tartaku i domy pracowników – położone w dzielnicy Lipowiec, w tym drewniany Dom Drzewiarza w stylu zakopiańskim przy ul. Tartacznej (1937), mieszczący dawniej klub.
- Budynek Szkoły Podstawowej nr 4 (1938) – ul. Marii Konopnickiej, pierwotnie modernistyczny.
- Drewniane domy wybudowane w dwudziestoleciu międzywojennym z przeznaczeniem m.in. na wille i pensjonaty letniskowe, zwłaszcza w dzielnicy Zarzecze.
- Młyn na ul 29 listopada – obecnie częściowo spalony- najstarszy budynek w mieście (pierwotnie folusz, skład celny obok pierwotnej grobli na rzece Netcie), wstępnie datowany na XVI w.
- Żelbetonowo-ceglana kolejowa wieża ciśnień przy stacji kolejowej.
Obiekty rozebrane lub zburzone[edytuj | edytuj kod]

Obiekty istniejące w Augustowie w przeszłości:
- Klasycystyczny ratusz (1847–1944, proj, H. Marconi)
- Kościół św. Bartłomieja (1845–1905)
- Cerkwie: Kazańskiej Ikony Matki Bożej (XVI-XX w.), Świętych Apostołów Piotra i Pawła (1884–1926)
- Synagogi: Wielka (1840–II wojna św.), Jatke Kalniz (1925–II wojna św.)
- Kościół ewangelicki (1841 – II wojna św.)
- Schronisko młodzieżowe nad Nettą (1933 – lata 90. XX w.)
- Pomniki: ku czci ocalenia Aleksandra III (1891 – I wojna św.), Piotra Bagrationa (1897 – I wojna św.)
Cmentarze[edytuj | edytuj kod]

- Cmentarz parafialny – ul. Zarzecze, główny cmentarz Augustowa, założony na pocz. XIX w., podlega pod parafię katolicką Najświętszego Serca Jezusowego, w południowej jego części położone są kwatery prawosławne, na cmentarzu znajduje się zabytkowa drewniana kaplica Truszkowskich, wpisany do rejestru zabytków.
- Cmentarz w Studzienicznej – cmentarz katolicki założony w 2 poł. XIX w., wpisany do rejestru zabytków.
- Cmentarz żołnierzy radzieckich – ul. Zarzecze, w płn.-zach. narożniku cmentarza parafialnego, pochowanych jest na nim 1509 żołnierzy radzieckich poległych w czasie II wojny światowej, wpisany do rejestru zabytków.
- Cmentarz żydowski – ul. Zarzecze, obok cmentarza parafialnego, zachowało się tylko kilka nagrobków, w 1981 ustawiono na nim pamiątkowy obelisk.
- Cmentarz ofiar terroru narodowości żydowskiej – ul. Waryńskiego, pochowanych jest na nim ok. 60 osób, na ogrodzonej działce znajduje się jedynie niewielki kamienny obelisk.
- Cmentarz wojenny w Sajenku – położony w lesie za Sajenkiem w pobliżu linii kolejowej nr 40, pochowanych jest na nim kilkudziesięciu żołnierzy niemieckich i rosyjskich poległych w czasie I wojny światowej.
- Cmentarz wojenny w Studzienicznej – położony w lesie między Sajenkiem a Studzieniczną, pochowanych jest na nim kilkudziesięciu żołnierzy niemieckich i rosyjskich poległych w czasie I wojny światowej.
- Stary cmentarz żydowski w Augustowie (nieistniejący).
Planowane jest założenie nowego cmentarza komunalnego między ul. Rajgrodzką a szosą do Ełku[22].
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
W Augustowie działają stocznie jachtowe Balt Yacht oraz Ślepsk, należące do największych przedsiębiorstw tego typu w Polsce i eksportujące większość produkcji do Europy Zachodniej. Ponadto mniejsze stocznie, np. Texas, Mirage, producenci kajaków i łódek oraz dostawcy materiałów: Brunswick Marines, Demex i in.
W 1951 roku otworzono w mieście wytwórnię tytoniu przemysłowego (okolica słynie z uprawy machorki); obecnie zakład ten należy do koncernu British American Tobacco i wytwarzane są w nim m.in. papierosy Pall Mall, Kent, Lucky Strike, Vogue, Viceroy, Nevada.
Z innych wymienić należy producenta maszyn dla rolnictwa – POM oraz przedsiębiorstwo drogowe APB S.A./ BMTI. Ponadto w mieście rozwija się przemysł spożywczy: wytwórnia wód gazowanych (woda „Augustowianka”) i gospodarstwo rybackie, niewielki przemysł drzewny zlokalizowany na terenie miasta i okolic ze względu łatwy dostęp do surowca; tartaki oraz zakłady stolarskie[19], wielki tartak działający od 1916 r., fabryka obuwia oraz uruchomiona w 1972 roku cegielnia silikatowa upadły w latach 90. XX wieku[23]. Do lutego 2013 roku funkcjonowała mleczarnia (Jogurt Augustowski). Zakład był częścią grajewskiego „Mlekpolu”. Produkcja została przeniesiona do zmodernizowanego zakładu w Sokółce.
Handel[edytuj | edytuj kod]

W mieście znajduje się wiele podmiotów gospodarczych o podłożu handlowym.Dominują głównie małe sklepy, choć w przeciągu kilku ostatnich lat powstało kilka marketów między innymi: Kaufland, Lidl, Biedronka (4), Polomarket. W kwietniu 2009 została uruchomiona galeria handlowa Marjon. Pierwszy tego typu obiekt w północnej części woj. podlaskiego. Ma ona 4 tys. m². Galeria znajduje się przy ulicy Mazurskiej przy DK16 droga na Ełk/Olsztyn.
Turystyka[edytuj | edytuj kod]
Augustów to najważniejszy ośrodek turystyczny i wypoczynkowy na obszarze Puszczy Augustowskiej (ze stanicą wodną); znane uzdrowisko klimatyczne. Walory turystyczne są związane głównie z położonymi w pobliżu jeziorami. Są tu liczne wypożyczalnie sprzętu wodnego, plaże, atrakcje turystyczne (m.in. tor do jazdy na nartach wodnych o długości 740 m, statki wycieczkowe itp.). Kanał Augustowski służy do sezonowej obsługi ruchu turystycznego. W trakcie VII apostolskiej pielgrzymki do Polski papież Jan Paweł II „Dzień odpoczynku” (środę 9 czerwca 1999 roku) spędził między innymi na pływaniu statkiem po jeziorach i Kanale Augustowskim. Co roku oferta turystyczna powiększa się. W sezonie letnim odbywa się tutaj wiele koncertów i imprez plenerowych. Corocznie pod koniec lipca w Augustowie odbywają się Mistrzostwa Polski w „Pływaniu na Byle Czym”.
Uzdrowisko[edytuj | edytuj kod]
W Augustowie prowadzone jest leczenie uzdrowiskowe w następujących kierunkach: choroby ortopedyczno-urazowe, choroby reumatologiczne, choroby naczyń obwodowych, osteoporoza[24].
Na terenie uzdrowiska znajdują się udokumentowane torfy ze złoża „Kolnica” zaliczone do kopalin leczniczych podstawowych[25].
W Augustowie znajduje się sanatorium uzdrowiskowe i zakład przyrodoleczniczy. Uzdrowisko Augustów posiada park zdrojowy ze ścieżką ruchową o długości 1000 m[26].
W 1971 Augustów został uznany za miejscowość z częściowymi prawami uzdrowiska[27], zaś pełny status miejscowości uzdrowiskowej uzyskał w 1993[28]. Od 1976 nad jeziorem Necko funkcjonuje Sanatorium Uzdrowiskowe „Augustów”, specjalizujące się w okładach borowinowych[29].
Transport[edytuj | edytuj kod]
Transport drogowy[edytuj | edytuj kod]
Miasto jest drogowym węzłem komunikacyjnym, a jego szczególne znaczenie wynika z połączenia z Litwą. Przez Augustów przebiegają drogi tranzytowe do przejść granicznych w Budzisku nr 8 i w Ogrodnikach nr 16.
Warszawę z Augustowem łączy najkrótsza droga krajowa w Polsce – nr 61 przez Pułtusk, Ostrołękę, Łomżę i Grajewo o długości 257 km.
Przez miasto przebiega droga wojewódzka nr 664 z miejscowości Raczki do planowanego przejścia granicznego Lipszczany-Sofijewo z Białorusią.
7 listopada 2014 otwarto obwodnicę Augustowa (DK8) i odcinek drogi ekspresowej S61 od węzła Raczki do węzła Lotnisko (Suwałki Południe)
Transport kolejowy[edytuj | edytuj kod]
Przez Augustów przebiega linia kolejowa nr 40 (Sokółka-Suwałki). W mieście znajduje się stacja kolejowa oraz przystanek Augustów Port (dla pociągów osobowych) w odległości około 3 km od centrum miasta. Augustów ma bezpośrednie połączenia kolejowe: w kierunku południowym przez Sokółkę z Białymstokiem i Warszawą, a w kierunku północnym z Suwałkami i Šeštokai (Szostaków) na Litwie[30].
Komunikacja miejska[edytuj | edytuj kod]
Obecnie w Augustowie komunikację miejską prowadzi Przedsiębiorstwo Transportowe „Necko” sp. z o.o. W związku z tym, że Augustów posiada status uzdrowiska Zakład Komunikacji Miejskiej w Augustowie prowadzi sukcesywną wymianę taboru na autobusy niskopodłogowe spełniające normę EURO2 i wyższe normy, dostosowane do przewozu osób starszych i niepełnosprawnych. W listopadzie 2014 ZKM eksploatował 8 autobusów – 2 Solarisy Urbino 10 i 6 Solarisów Alpino 8,6.
ZKM obsługuje następujące linie[31]:
- Linia nr 0: Silikaty – Dworzec PKP – Turystyczna – al. Kardynała Wyszyńskiego – 29 Listopada – Waryńskiego – Chreptowicza – Wybickiego – Brzostowskiego – Chreptowicza – Mickiewicza – Norwida – Wojska Polskiego – Jonkajtysa – 3 go Maja – Wybickiego – Waryńskiego – 29 Listopada – al. Kardynała Wyszyńskiego – Turystyczna – Dworzec PKP
- Linia nr 1: Dworzec PKP – Turystyczna – al. Kardynała Wyszyńskiego – Partyzantów – Letniskowa – Szpitalna – Zarzecze – Mostowa – rynek Zygmunta Augusta – Wojska Polskiego – Mickiewicza (z powrotem: Mickiewicza – Norwida) –Chreptowicza – Sucharskiego – Pływalnia
- Linia nr 2: Tartaczna – Dworzec PKP – Turystyczna – al. Kardynała Wyszyńskiego – 29 Listopada – 3 Maja – rynek Zygmunta Augusta – Wojska Polskiego – Chreptowicza – Sucharskiego – Pływalnia
- Linia nr 4: Silikaty – Dworzec PKP – Turystyczna – al. Kardynała Wyszyńskiego – 29 Listopada – Brzostowskiego – Chreptowicza – Wojska Polskiego (wybrane kursy: al. Kardynała Wyszyńskiego – Partyzantów – Letniskowa – Mostowa) – Nowomiejska – Jana Pawła II
W lipcu i sierpniu 2017 komunikacja miejska w Augustowie była bezpłatna dla osób urodzonych w Augustowie i turystów, którzy wykupili Augustowską Kartę Turysty[32].
Komunikacja dalekobieżna[edytuj | edytuj kod]
Dominującą rolę odgrywa przedsiębiorstwo PKS Suwałki. W Augustowie można spotkać też autobusy PKS Białystok, PKS Łomża, PKS Warszawa, PKS Olsztyn, PKS Siemiatycze i Arriva.
Augustów posiada bezpośrednie połączenia autobusowe[33] z Warszawą, Białymstokiem, Krakowem, Wrocławiem, Olsztynem, Suwałkami, Ełkiem, Sejnami, Gołdapią, Węgorzewem, Mikołajkami, Łomżą, Grajewem, Dąbrową Białostocką i mniejszymi miejscowościami regionu, a w okresie wakacyjnym także z Siemiatyczami i Bielskiem Podlaskim.
Urzędy i instytucje[edytuj | edytuj kod]
- Urząd Miejski[34]
- Urząd Gminy Augustów[35]
- Starostwo Powiatowe[36]
- Komenda Powiatowa Policji[37]
- Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej[38]
- Placówka Straży Granicznej, placówka Podlaskiego Oddziału Straży Granicznej[39]
- Oddział Celny placówka Urzędu Celnego w Suwałkach[40]
- Sąd Rejonowy[41]
- Prokuratura Rejonowa[42]
- Urząd Skarbowy[43]
- Powiatowy Urząd Pracy[44]
- Powiatowy Zarząd Dróg[45]
- Biuro Powiatowe Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa[46]
- Inspektorat Zakładu Ubezpieczeń Społecznych[47]
- Nadleśnictwo Augustów[48]
- Nadzór Wodny Augustów – podlega pod Zarząd Zlewni Giżycko[49]
- Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Placówka Terenowa w Augustowie[50]
Edukacja i nauka[edytuj | edytuj kod]
Żłobki i przedszkola[edytuj | edytuj kod]
- Żłobek Samorządowy w Augustowie
- Przedszkole Nr 1 w Augustowie
- Przedszkole Nr 2 w Augustowie
- Przedszkole Nr 3 w Augustowie
- Przedszkole Nr 4 w Augustowie
- Przedszkole Nr 6 w Augustowie[51]
Szkoły podstawowe[edytuj | edytuj kod]
- Szkoła Podstawowa nr 2 im. Zygmunta Augusta
- Szkoła Podstawowa nr 3 im. I Pułku Ułanów Krechowieckich
- Szkoła Podstawowa nr 4 im. M. Konopnickiej
- Szkoła Podstawowa nr 6 im. Armii Krajowej
- Społeczna Szkoła Podstawowa Społecznego Towarzystwa Oświatowego
Gimnazja[edytuj | edytuj kod]
- Gimnazjum nr 1 im. Marszałka Józefa Piłsudskiego (zlikwidowane od lipca 2016 roku)
- Gimnazjum nr 2 im. Sybiraków
- Gimnazjum nr 3 im. I Pułku Ułanów Krechowieckich
- Gimnazjum nr 4 z ZSO im. Grzegorza Piramowicza w Augustowie
- Gimnazjum Specjalne
- Społeczne Gimnazjum Społecznego Towarzystwa Oświatowego
Szkoły ponadgimnazjalne[edytuj | edytuj kod]
- I Liceum Ogólnokształcące im. Grzegorza Piramowicza
- II Liceum Ogólnokształcące im. Polonii i Polaków na Świecie
- ACE (Augustowskie Centrum Edukacyjne), gdzie można również dokształcać się, po ukończeniu szkoły średniej
- Zespół Szkół Technicznych im. gen. I. Prądzyńskiego
W odrestaurowanym budynku z 1927 roku, będącym siedzibą powołanego w 1992 r. II LO i zarazem najstarszym budynkiem szkolnym Augustowa, w przeszłości miały siedzibę: Państwowe Seminarium Nauczycielskie (1927–36), Państwowe Gimnazjum Koedukacyjne (1933–39), 4-klasowa Szkoła Ćwiczeń, Państwowe Liceum i Gimnazjum (1937–39, 1945–48), Szkoła Ogólnokształcąca Stopnia Licealnego (1948–50), Liceum Pedagogiczne (1950–67), Liceum Ogólnokształcące dla Pracujących (1964–75), Liceum Ogólnokształcące im. G. Piramowicza (1968–75), Szkoła Podstawowa nr 3 (1975–88) i Szkoła Podstawowa nr 4 (1993–94)[52].
Szkoły muzyczne[edytuj | edytuj kod]
- Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia im. Emila Młynarskiego
Kultura[edytuj | edytuj kod]
Instytucje[edytuj | edytuj kod]
Główną instytucją organizującą życie kulturalne w mieście są Augustowskie Placówki Kultury[53], w skład których wchodzą:
- Miejski Dom Kultury (rynek Zygmunta Augusta 9) – w domu kultury działa m.in. Klub Podróżnika, Klub Long Play, Klub Babiniec, ponadto organizowane są wieczory literackie, wystawy czasowe, warsztaty i konkursy.
- Muzeum Ziemi Augustowskiej
- Dział Etnograficzny (ul. Hoża 7) prezentuje stałą wystawę poświęconą kulturze ludowej regionu, a także wystawy czasowe, związane m.in. z historią miasta
- Dział Historii Kanału Augustowskiego (ul. 29 Listopada 5a) mieści wystawę stałą „Historia budowy i eksploatacji Kanału Augustowskiego, z podkreśleniem roli gen. Ignacego Prądzyńskiego”, wzbogaconą projekcją filmów.
- Miejska Biblioteka Publiczna (ul. Hoża 7) – posiada ok. 87 tys. woluminów w wypożyczalni dla dzieci, dorosłych i czytelni oraz 2 filiach.
Ponadto w mieście działają:
- Osiedlowy Dom Kultury Spółdzielni Mieszkaniowej w Augustowie – istnieją w nim m.in. sekcje: taneczne, plastyczna, literacka, szachowa, brydża sportowego, zespół szantowy[54].
- Biblioteka Pedagogiczna – filia Centrum Edukacji Nauczycieli w Suwałkach[55].
- Dyskusyjny Klub Filmów Dokumentalnych „Okno na świat” – przedsięwzięcie współorganizowane przez Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę” z Warszawy oraz Augustowskie Placówki Kultury.
- Kino „Iskra” – dysponuje projektorem 3D[56].
- Muzeum 1. Pułku Ułanów Krechowieckich[57] – zlokalizowane w kościele Matki Bożej Częstochowskiej.
Media[edytuj | edytuj kod]
W Augustowie wydawane są czasopisma:
- „Przegląd Augustowski” – miesięcznik redagowany przez augustowskie placówki kultury
- „Przegląd Powiatowy” – tygodnik
- „Augustowski Reporter” – miesięcznik
Ponadto Augustowsko-Suwalskie Towarzystwo Naukowe z siedzibą w Suwałkach wydaje „Rocznik Augustowsko-Suwalski”, w którym publikowane są prace augustowskich historyków[58].
Informacje z Augustowa obecne są w mediach regionalnych Polski północno-wschodniej, takich jak: „Gazeta w Białymstoku” (lokalne wydanie „Gazety Wyborczej”), „Kurier Poranny”, „Gazeta Współczesna”, Radio Białystok, Radio 5, TVP Białystok.
Imprezy[edytuj | edytuj kod]
Imprezy cykliczne odbywają się przede wszystkim w sezonie wakacyjnym. Są to m.in.:
- Międzynarodowy Festiwal Jazzu Tradycyjnego „Augustowskie Spotkania z Louisem Armstrongiem”
- Balladowe Nocki nad Neckiem – koncerty poezji śpiewanej i piosenki aktorskiej
- Camerata Augustoviana – koncerty muzyki poważnej
- Letnia Filharmonia Aukso – koncerty muzyki poważnej w różnych miejscowościach regionu
- Augustowskie Lato Teatralne
- Mistrzostwa Polski w Pływaniu Na Byle Czym „Co ma pływać, nie utonie”
- Turniej Miast Przyjaciół Trójki – rywalizacja reprezentantów Augustowa, Szklarskiej Poręby i Radiowej Trójki
- Dni Augustowa – cykl imprez odbywający się w maju w rocznicę nadania praw miejskich
- Augustowskie Motonoce
Imprezy plenerowe odbywają się głównie na rynku Zygmunta Augusta, na bulwarach przy rzece Netcie i nad jeziorem Necko.
Wspólnoty wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]
Katolicyzm[edytuj | edytuj kod]
- parafia pod wezwaniem Najświętszego Serca Jezusa
- parafia pod wezwaniem Świętej Rodziny
- parafia pod wezwaniem Jana Chrzciciela
- parafia pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego
- parafia pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej
- parafia pod wezwaniem Matki Bożej Szkaplerznej w Studzienicznej
Parafie w Augustowie wchodzą w skład diecezji ełckiej. Miasto jest siedzibą dwóch dekanatów: Matki Bożej Królowej Polski oraz św. Bartłomieja Apostoła.
Zgromadzenia zakonne:
- Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi[59]
- Zgromadzenie Sióstr Matki Bożej Loretańskiej[60]
- Zgromadzenie Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego[61]
Prawosławie[edytuj | edytuj kod]
Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny:
- parafia Wniebowstąpienia Pańskiego, należąca do dekanatu Sokółka w diecezji białostocko-gdańskiej
- cerkiew parafialna pw. Wniebowstąpienia Pańskiego, rynek Zygmunta Augusta 4 (przy ul. Mazurskiej 16 trwa budowa cerkwi pw. Augustowskiej Ikony Matki Bożej, która zastąpi dotychczasową)[62]
Ewangelikalizm[edytuj | edytuj kod]
- Społeczność Kościoła Zielonoświątkowego w R.P., ul. 3-go Maja 31/2A[63]
Świadkowie Jehowy[edytuj | edytuj kod]
- zbór Augustów (Sala Królestwa ul. Żurawia 29)[64].
Sport[edytuj | edytuj kod]
- AKS Sparta Augustów – piłka nożna mężczyzn
- ATP Augustów – pływanie
- UKS MOS Nord Augustów – żeglarstwo
- UKS Centrum Augustów – piłka siatkowa
- UKS Technik Augustów – lekka atletyka
- Sztorm GO Augustów – boks
Augustów miał być areną Mistrzostw Świata w Kajakarstwie w 1942, niedoszłych do skutku z uwagi na działania II wojny światowej[65].
Współpraca międzynarodowa[edytuj | edytuj kod]
Miasta i gminy partnerskie[66]:
Druskienniki (Litwa)
Porto Ceresio (Włochy)
Tuusula (Finlandia)
Słonim (Białoruś)
Grodno (Białoruś)
Rudki (Ukraina)
Szklarska Poręba
Dębica
Supraśl
Ciekawostki[edytuj | edytuj kod]
Maria Koterbska nagrała w 1959 roku utwór „Augustowskie noce” (muzyka Franciszka Leszczyńska, słowa Andrzej Tylczyński i Zbigniew Zapert), piosenkę z repertuaru Hanny Rek, znana stała się także wersja którą w roku 1984 w nieco żartobliwej formie wykonał Lady Pank. O augustowskiej restauracji Albatros piosenkę „Beata z Albatrosa” śpiewa Janusz Laskowski. Z Augustowa pochodzą rockowo-reaggeowy zespół Jabberwocky oraz hip-hopowa grupa Hałastra Syndykat. Obie ekipy są na scenie od ponad dekady. W lipcu 2014 roku Augustów otrzymał tytuł „Najmilszego miasta w Polsce”, w nagrodę otrzymując promocję dla miasta w mediach ogólnopolskich o wartości pół miliona złotych, ufundowaną przez organizatora akcji, markę Milka[67].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Gęstość zaludnienia w oparciu o dane Banku Danych Lokalnych.
- ↑ Karol de Perthées, Mappa Szczegulna Woiewodztwa Podlaskiego, 1795.
- ↑ Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1 : A-Ł, Warszawa 1827, s. 5.
- ↑ Suwalszczyzna. Gwary polskie. Przewodnik multimedialny pod red. Haliny Karaś. [dostęp 2011-05-21].
- ↑ Terytorium Euroregionu Niemen. [dostęp 2011-05-21].
- ↑ Odległości na podstawie strony Geoportal. [dostęp 2011-05-21].
- ↑ Odległości na podstawie strony Mapy Google. [dostęp 2011-05-21].
- ↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset (pol.). regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
- ↑ a b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2010 r.. Główny Urząd Statystyczny. s. 180. [dostęp 2010-12-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-06)].
- ↑ Jarosław Szlaszyński, Andrzej Makowski: op. cit. s. 676.
- ↑ UCHWAŁA NR XIII/97/15 RADY MIEJSKIEJ W AUGUSTOWIE z dnia 2 września 2015 r. w sprawie utworzenia jednostek pomocniczych Miasta Augustów o nazwach Osiedle Wschód i Osiedle Zachód oraz ustanowienia ordynacji wyborczej do rad osiedli. Urząd Miejski w Augustowie. [dostęp 2016-05-02].
- ↑ UCHWAŁA NR XIV/114/15 RADY MIEJSKIEJ W AUGUSTOWIE z dnia 29 września 2015 r. w sprawie utworzenia jednostki pomocniczej Miasta Augustów. Urząd Miejski w Augustowie. [dostęp 2016-05-02].
- ↑ Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju. [dostęp 2014-06-01].
- ↑ Biuletyn Informacji Publicznej. Urząd Miejski w Augustowie. [dostęp 2014-07-01].
- ↑ Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody. [dostęp 2014-07-10].
- ↑ http://www.polskawliczbach.pl/Augustow, w oparciu o dane GUS.
- ↑ Jarosław Szlaszyński, Andrzej Makowski: Augustów. Monografia historyczna. Augustów: 2007, s. 44, 47, 250, 376, 742. ISBN 978-83-925620-0-9.
- ↑ W 2007 roku miasto obchodziło 450-lecie nadania praw miejskich przez Zygmunta Augusta.
- ↑ a b Tomasz Darmochwał: Północne Podlasie, wschodnie Mazowsze. Warszawa: Agencja „TD” – Wydawnictwo Turystyczne, 2003, s. 86–92. ISBN 83-911266-3-3.
- ↑ tekst o okupacji sowieckiej w Augustowie.
- ↑ a b Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 89. ISBN 83-01-00065-1.
- ↑ Problemy z lokalizacją nowego cmentarza w Augustowie. Polskie Radio Białystok. [dostęp 2011-05-21].
- ↑ Jarosław Szlaszyński, Andrzej Makowski: op. cit. s. 720.
- ↑ (§ 6. Statut Uzdrowiska Augustów) Uchwała Nr XXXII/207/09 Rady Miejskiej w Augustowie z dnia 3 lipca 2009 r. (Dz. Urz. Woj. Podlaskiego z 2009 r. Nr 155, poz. 1689).
- ↑ (§ 5. Statut Uzdrowiska Augustów) Uchwała Nr XXXII/207/09 Rady Miejskiej w Augustowie z dnia 3 lipca 2009 r. (Dz. Urz. Woj. Podlaskiego z 2009 r. Nr 155, poz. 1689).
- ↑ Załącznik nr 1 do Uchwały Nr XXXII/207/09 Rady Miejskiej w Augustowie z dnia 3 lipca 2009 r. (Dz. Urz. Woj. Podlaskiego z 2009 r. Nr 155, poz. 1689).
- ↑ Jarosław Szlaszyński, Andrzej Makowski: op. cit. s. 734.
- ↑ Jarosław Szlaszyński, Andrzej Makowski: op. cit. s. 739.
- ↑ Strona Sanatorium „Augustów”. [dostęp 2010-12-10].
- ↑ Portal podróżnych – rozkład jazdy pociągów. [dostęp 2010-12-13].
- ↑ Na podstawie: Przedsiębiorstwo Transportowe „Necko” sp. z o.o. – Zakład Komunikacji Miejskiej. [dostęp 2010-12-09].
- ↑ To oferta dla mieszkańców i części turystów – w Augustowie mogą bezpłatnie jeździć autobusami komunikacji miejskiej.
- ↑ Połączenia na podstawie strony: Augustów, d.a. – Połączenia autobusowe. [dostęp 2010-12-09].
- ↑ Urząd Miejski w Augustowie. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Urząd Gminy Augustów. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Starostwo Powiatowe w Augustowie. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Komenda Powiatowa Policji w Augustowie. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Augustowie. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Placówka Straży Granicznej w Augustowie. Podlaski Oddział Straży Granicznej. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Oddział Celny w Augustowie. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Sąd Rejonowy w Augustowie. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Prokuratura Rejonowa w Augustowie. Prokuratura Rejonowa w Suwałkach. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Urząd Skarbowy w Augustowie. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Powiatowy Urząd Pracy w Augustowie. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Powiatowy Zarząd Dróg w Augustowie. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Inspektorat ZUS w Augustowie. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Nadleśnictwo Augustów. Portal Korporacyjny Lasów Państwowych. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie. [dostęp 2010-12-17].
- ↑ Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego.
- ↑ Lista żłobków i przedszkoli na podstawie strony Jednostki organizacyjne. Urząd Miejski w Augustowie. [dostęp 2011-05-20].
- ↑ II Liceum Ogólnokształcące w Augustowie im.Polonii i Polaków na Świecie – O szkole, www.lo2.augustow.pl [dostęp 2017-05-09] (pol.).
- ↑ Augustowskie Placówki Kultury. [dostęp 2010-12-10].
- ↑ Osiedlowy Dom Kultury w Augustowie. [dostęp 2010-12-10].
- ↑ Biblioteka Pedagogiczna w Augustowie. [dostęp 2010-12-10].
- ↑ Kino „Iskra”. [dostęp 2010-12-10].
- ↑ Strona Augustow.eu. [dostęp 2010-12-10].
- ↑ Augustowsko-Suwalskie Towarzystwo Naukowe. [dostęp 2010-12-10].
- ↑ Siostry Franciszkanki – Augustów. [dostęp 2011-05-21].
- ↑ Domy zakonne. Zgromadzenie Sióstr Matki Bożej Loretańskiej. [dostęp 2011-05-21].
- ↑ Dzieła w Polsce. Siostry Urszulanki Jezusa Konającego. [dostęp 2011-05-21].
- ↑ Parafia Prawosławna Wniebowstąpienia Pańskiego w Augustowie – www.cerkiew.augustow.pl.
- ↑ Zbór w Suwałkach i Augustowie.
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-19] .
- ↑ Andrzej Wituski , Dorota Ronge-Juszczyk , Przecież to mój Poznań. Andrzej Wituski w rozmowie z Dorotą Ronge-Juszczyk, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2014, s. 83, ISBN 978-83-7818-643-4, OCLC 903323433 .
- ↑ Miasta partnerskie (pol.). Urząd Miejski w Augustowie. [dostęp 2014-07-14].
- ↑ Augustów Najmilszym Miastem w Polsce. Pół miliona na promocję – Milka | media2.pl.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Jarosław Szlaszyński, Andrzej Makowski: Augustów. Monografia historyczna. Augustów: Urząd Miejski w Augustowie, 2007. ISBN 978-83-925620-0-9.
- Narodowy Instytut Dziedzictwa: Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie. 2018-09-30. [dostęp 2010-12-09].
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Historia Żydów w Augustowie na portalu Wirtualny Sztetl
- Strona internetowa Augustowa
- pilot.pl
- Augustów w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. I: Aa – Dereneczna. Warszawa 1880.
|
|
|
|