Bilard

Bile – kule bilardowe.

Bilard (ang. billiards, pool) – rodzaj gier rozgrywanych na pokrytym suknem stole. Najczęściej gra polega na uderzaniu bil, czyli kul wykonanych z odpowiedniego materiału o określonych parametrach, za pomocą kija i wbijaniu ich do łuz (zwanych czasem kieszeniami), czyli otworów w stole, choć istnieją też odmiany bilardu rozgrywane na stole pozbawionym łuz. Istnieje wiele gier bilardowych, które różnią się zasadami, rozmiarami stołu, liczbą używanych bil, ich oznaczeniami (np. kolorami i numerami) itp. Zazwyczaj w grze uczestniczą dwie osoby, rozgrywające bile na przemian, wykonujące ruchy do popełnienia pierwszego błędu.

Istnieją trzy główne rodzaje gier bilardowych:

• karambol (tzw. bilard francuski) – gry rozgrywane na stołach bez łuz, zazwyczaj o długości 10 stóp, w tym balkline i straight rail, cushion caroms, three cushion, bilard artystyczny i czwórka;
• pool (tzw. bilard amerykański) – obejmujący wiele gier bilardowych na ogół rozgrywanych na stołach z sześcioma łuzami o długości 7, 8 lub 9 stóp, w tym między innymi ósemka (najpopularniejsza), dziewiątka (dominująca gra zawodowa), trójka, szóstka, siódemka, dziesiątka, czternaście plus jeden (poprzednio dominująca gra zawodowa), rotacja, one-pocket i bank pool;
• snooker, bilardy angielskie i ruska piramida – gry rozgrywane na stole bilardowym z sześcioma łuzami, najczęściej o długości 12 stóp, klasyfikowane oddzielnie od pool na podstawie odrębnego rozwoju historycznego, aspektu kulturowego i terminologii stosowanej w grze.

Istnieją również gry podobne do bilardu, które wykorzystują dodatkowe przeszkody i cele, a także rozgrywane przy pomocy krążków zamiast bil (np. novuss).

Historia

Bilard ma długą i bogatą historię rozciągającą się od jego powstania w XV wieku. Początkowo grano na stołach bez otworów, ograniczonych całkowicie bandami, z czasem wprowadzono łuzy. Od tej pory głównym celem gry było trafianie bilami do łuz.

Kije

Kije bilardowe są wykonywane najczęściej z drewna (głównie klonu) poprzez toczenie. Kij jest okrągły w przekroju i zwęża się, aby uzyskać odpowiednie właściwości. Są lakierowane i mogą być bogato zdobione, np. intarsją.

W przypadku standardowego kija do gier typu pool wyróżnia się następujące części (od grubszego końca):

• odbijak (bumper) – gumowa albo plastikowa część opierająca się o podłogę; chroni także kij przed uderzeniami o ściany w małym pomieszczeniu; może posiadać gwint do mocowania elementów przedłużających kij;
• rączka (butt) – najgrubszy element; połączona stalowym albo drewnianym gwintem ze szczytówką;
• oplot (wrap) – wykonany z grubej nici, gąbki albo nylonu; nakładany w miejscu, w którym trzyma się kij ręką wykonującą uderzenie;
• gwint (pin) – drewniany albo stalowy; łączy rączkę i szczytówkę; każdy producent kijów bilardowych stosuje swoje własne charakterystyczne gwinty;
• szczytówka (shaft) – górna, węższa część kija o średnicy ok. 11–13 mm;
• ferrula (ferrule) – pierścień, najczęściej z tworzywa, łączący szczytówkę z kapką;
• kapka (tip) – element kija mający kontakt z bilami; wykonana z jednej lub wielu sprasowanych ze sobą warstw skóry; przyklejana lub przykręcana do ferruli.

Kije snookerowe są na ogół jednoczęściowe, posiadają kapkę o mniejszej średnicy oraz metalową ferrulę.

Istnieją także kije przeznaczone specjalnie do rozbijania bil i wykonywania skoków. Są one krótsze i lżejsze od standardowych kijów oraz bywają wykonane z materiału innego niż drewno (często aluminium lub włókno węglowe). Kapka wykonana jest najczęściej z żywicy fenolowej i stanowi jedną część z ferrulą.

Gracze używają kredy, którą pokrywają kapkę kija, by zwiększyć przyczepność przy kontakcie z bilą podczas uderzenia.

Bile

Początkowo bile były wykonywane m.in. z gliny, bakelitu, celuloidu, krystalitu, kości słoniowej, stali i drewna. Głównym materiałem od 1627 aż do początku XX wieku była kość słoniowa. Pogoń za jej substytutem nie brała się z motywacji ekologicznych, lecz ekonomicznych. Była ona też w części pobudzana przez nowojorskich producentów bil, którzy ogłosili nagrodę 10000 dolarów za wynalezienie substytutu kości słoniowej. Pierwszym opłacalnym materiałem okazał się celuloid, wynaleziony przez Johna Wesleya Hyatta w 1868 roku, ale był łatwopalny i groził eksplozją podczas produkcji. Obecnie bile wykonuje się głównie z żywic fenolowych. Są to tworzywa sztuczne o wysokiej odporności na pękanie i odpryskiwanie.

Stoły

Stoły do gry w bilard są zazwyczaj prostokątne, o stosunku boków 1 do 2. W stołach z łuzami, znajdują się one najczęściej w rogach oraz pośrodku każdej z dwóch długich band (łącznie 6 łuz). Stoły standardowo mają wielkości 6, 7, 8, 9, 10 oraz 12 stóp (długość dłuższej krawędzi).

Schemat standardowego stołu do gry w bilard amerykański (pool)

Oznaczenia:

• kitchen – pole bazy;
• foot spot – punkt główny stołu;
• head string – linia bazy.

Trójkąt

Ramka w kształcie trójkąta, zazwyczaj wykonana z tworzywa, metalu lub drewna. Służy do ścisłego ustawienia bil na stole przed początkiem rozgrywki. Występuje również "trójkąt" do gry w dziewiątkę o kształcie rombu, oraz do gry w siódemkę o kształcie sześciokąta. W grze turniejowej zamiast standardowego trójkąta bywają wykorzystywane cienkie szablony z tworzywa, na których ustawia się bile. System otworów w szablonie zmusza bile do ścisłego przylegania do siebie.

Zagrania

• Massé
• Dubel (snooker)
• Shot to nothing
• Wózek (snooker)
• Wszystko albo nic (snooker)
• Cofnięcie
• Bila odstawna
• Hit and hope

Gry bilardowe

• Bilardy francuskie – stół ma wymiar 5 na 10 stóp i nie posiada łuz. W grze występuje niewielka liczba bil.
  • Angle game
  • Balkline
  • Bilard artystyczny
  • Boccette
  • Crokinole
  • Czwórka
  • Five-pins
  • Karambol
  • Karambol 3-bandowy
  • Novuss
  • Straight rail
  • Yotsudama
  • Three Cushion

• Bilardy amerykańskie, tzw. pool – stół prostokątny ma wymiary: 7 (198 х 99 cm), 8 (224 х 112 cm) lub 9 stóp (254 х 127 cm, najpopularniejszy). Posiada 6 łuz położonych w rogach i na środkach dłuższych boków. Bile kolorowe mają średnicę 57.2 mm, są najczęściej ponumerowane od 1 do 15 oraz podzielone na dwie grupy: pełne (solids; jednolitego koloru) i połówki (stripes; białe z kolorowym paskiem). Bila biała może mieć różne średnice (np. 48 mm, 52.4 mm, 57.2 mm i 60.3 mm). Może być wykonana w wersji magnetycznej, stosowanej w stołach zarobkowych (pozwala oddzielić bilę białą, która wraca na stół po wbiciu, od pozostałych bil zatrzymywanych przez automat). Stosuje się w nich ogólne zasady gry obowiązujące we wszystkich grach na stół amerykański, z wyjątkiem tych, które stoją w jawnej sprzeczności ze szczegółowymi zasadami poszczególnych gier.
  • Bank pool
  • Baseball pocket billiards
  • Bowliards
  • Cake pool
  • Casino
  • Chicago
  • Cowboy pool
  • Cribbage pool
  • Crossover
  • Cutthroat
  • Equal offense
  • Czternaście plus jeden (straight pool)
  • Czterdzieści jeden
  • Dziewiątka i jej warianty:
    • Dziesiątka
    • Siódemka
    • Szóstka
  • Flanges
  • Golf
  • Honolulu
  • Indian
  • Killer
  • Line Up
  • Mexican pool
  • One-pocket
  • Ósemka (solid & stripes) i jej warianty:
    • Ósemka angielska (blackball; bez względu na nazwę jest zaliczana do bilardów amerykańskich)
    • Ósemka chińska (bez względu na nazwę jest zaliczana do bilardów amerykańskich)
    • Irish standard pool
    • Piętnaście plus jeden
    • Convergence 8-Ball
    • Pan i pani – (Mr and Mrs) bilard o nierównych zasadach dla dwojga graczy
    • One Fifteen Ball
  • Piętnastka
  • Rotacja
  • Speed pool
  • Tęcza
  • Trójka

• Bilardy angielskie – podobne do bilardu amerykańskiego, jednak używa się stołu o długości 12 stóp (356 х 178 cm) i innego zestawu bil.
  • Snooker
  • Cake

• Bilardy rosyjskie – używa się bil o rozmiarach 60,3 mm lub 68 mm (w zależności od wielkości stołu). Rozmiary stołów oraz rozmieszczenie łuz jest podobne jak w bilardach amerykańskich i angielskich. Łuzy są tylko 2–4 mm większe od bil.
  • Ruska piramida

• Inne
  • kelly – gra ze skórzaną butelką;
  • pokerball – inaczej poker pool; gra z wykorzystaniem kart;
  • bottle pool – gra bilardowa z użyciem specjalnego rekwizytu – skórzanej butelki;
  • skittle pool – gra z pionkami;
  • gałganduch – dawna odmiana bilardu; na środku stołu stawiano "kręgiel z dzwonkiem" (również zwany gałganduchem);
  • zoneball – odmiana bilardu na sześciokątnym stole;
  • bumper pool;
  • bilard barowy;
  • bagatelle;
  • crud – gra bez kijów, rękami;
  • carrom(ang.) (bilard indyjski)

Linki zewnętrzne

• (en) Official Pool Game Rules – zasady ogólne gier w 6, 8, 9, 10, Cutthroat, Pokerball, One-Pocket i Cowboy
• (pl) Przepisy gry w bilard Polskiego Związku Bilardowego