Bursztyn bałtycki

Bursztyn z zatopionym owadem

Różne kolory naturalnego bursztynu

Wydobywanie bursztynu metodą hydrauliczną, okolice Gdańska

Poławiacz bursztynu, Mikoszewo, Mierzeja Wiślana

Bursztyn bałtycki („bałtyckie złoto”) – odmiana bursztynu, będąca sukcynitem powstałym w eocenie, występująca w rejonie Bałtyku. Jak wszystkie bursztyny jest naturalną substancją organiczną, żywicą kopalną.

Żywica wydostawała się ze zranień, pęknięć pni i gałęzi drzew, tworząc nacieki, określane mianem sopli lub kropli. Żywica gromadziła się również bezpośrednio pod korą lub wewnątrz pnia, tworząc formy podkorowe. Mówi się o dwóch przyczynach intensywnego żywicowania: po pierwsze, drzewa broniły się, osłaniając zranienia, blokując dostęp wirusom i grzybom pasożytniczym. Po drugie, mogła być to reakcja drzew na zachodzące zmiany klimatu, znaczne wahania temperatury i wyjątkową aktywność wulkaniczną. Żywica przetrwała do naszych czasów w formach dokumentujących sposób jej powstawania i przemieszczania.

Drzewo macierzyste bursztynu bałtyckiego

Gatunek drzewa, którego żywica zrodziła bursztyn bałtycki, nie jest jednoznacznie ustalony. Najczęściej w literaturze wskazywany jest Pinus succinifera (tj. „drzewo bursztynodajne”. rodzina sosnowatych). Nowsze badania wskazują jednak na Pseudolarix wehri z rodzaju modrzewników lub na drzewa z rodziny sośnicowatych (Sciadopityaceae).

Właściwości

• Chemizm: jako surowiec jest bardzo niejednorodny pod względem składu elementarnego. Składa się on z węgla (61-81%), wodoru (8,5-11%, tlenu (ok. 15%). Siarka, jako składnik wtórny, może występować w ilości do kilku procent. Bursztyn zawiera także inne pierwiastki i minerały;
• twardość w skali Mohsa: 2-3; mikrotwardość kształtuje się od 19,9 do 29 kg/mm²;
• barwa – żółtawa o różnych odcieniach, bywa mlecznobiały, brunatny, czerwonawy, także niebieskawy lub zielonawy (bardzo rzadko); jest przezroczysty, przeświecający lub mętny – zależy od ilości zawartych w nim pęcherzyków powietrza;
• współczynnik załamania światła: 1,539-1,542;
• połysk – woskowy;
• gęstość – 0,96-1,096 g/cm³; jest lekki, jego gęstość jest porównywalna z gęstością wody morskiej;
• bursztyn bałtycki jako jedyny wśród żywic kopalnych zawiera dużo (3-8%) kwasu bursztynowego, najwięcej w korze - warstwie zewnętrznej; wyjątek stanowi bardzo rzadko znajdowany w okolicach Gdańska gedanit;
• w dotyku jest ciepły;
• ogrzany w dłoni przyjemnie pachnie;
• przy potarciu ładuje się ujemnie;
• pali się jasnym płomieniem, wydzielając zapach podobny do kadzidła;
• łatwo poddaje się obróbce mechanicznej;
• gwałtownie podgrzany pęka;
• temperatura mięknienia ok. 150°C;
• temperatura topnienia ok. 350°C;
• poddaje się barwieniu przy pomocy substancji organicznych, a także syntetycznych;
• można go poddawać termicznemu procesowi klarowania, barwienia, kształtowania i prasowania.

Właściwością bursztynu jest trudność jego identyfikacji. Najlepszym sprawdzianem jest spektroskopia absorpcyjna w podczerwieni (IRS). Wyznacznikiem diagnostycznym jest charakterystyczny i wyraźny odcinek krzywej, zwany ramieniem bałtyckim, który tworzy się w przedziale pasm 1200-1260 cm^-1.

Występowanie

Występuje głównie wzdłuż południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego: w Danii, Niemczech, Polsce, na półwyspie Sambia w Rosji (największa na świecie kopalnia bursztynu), na Litwie – okolice Kłajpedy i Łotwie oraz rzadziej w Szwecji, a także na Ukrainie na Polesiu Wołyńskim (kopalnia w okolicach Klesowa), w okolicach Bitterfeld-Wolfen w Niemczech. Na terenie Polski bursztyn występuje także w nagromadzeniach plejstoceńskich i holoceńskich na obszarach polodowcowych w strefie nadmorskiej.

Miejsca występowania:

W Polsce bursztyn bałtycki występuje w złożach:

• w okolicach Zatoki Gdańskiej, Mierzei Wiślanej, u nasady Mierzei Helskiej;
• w osadach polodowcowych, w tym w tzw. porwakach (np. dawna kopalnia bursztynu w Możdżanowie koło Słupska);
• w okolicach Lubartowa;
• na Kurpiach.

Znaczenie

• Niekiedy zawiera bardzo cenne z punktu widzenia naukowego i wyjątkowo atrakcyjne dla kolekcjonerów inkluzje, często doskonale zachowanych organizmów zwierzęcych i roślinnych.
• Bursztyn bałtycki od najdawniejszych czasów był używany jako kamień ozdobny i leczniczy. Ozdoby i amulety wyrabiano z niego już w paleolicie, na ten okres datowane jest stanowisko archeologiczne we wsi Niedźwiedziówka w powiecie nowodworskim.
• Handlowano nim w całej starożytnej Europie.
• Niezwykłym powodzeniem cieszył się w Cesarstwie Rzymskim, a także w całym basenie Morza Śródziemnego. Wyprawy po niego były organizowane od V w. p.n.e. i wiodły tzw. szlakiem bursztynowym od Adriatyku do wybrzeży Morza Bałtyckiego.
• Najbardziej znanym dziełem jest Bursztynowa Komnata, która zaginęła podczas II wojny światowej.
• Jest wykorzystywany w przemyśle kosmetycznym, farmaceutycznym, medycynie i przemyśle jubilerskim.
• Największa znana bryła ważąca 9,75 kg została znaleziona w 1860 r. w okolicach Kamienia Pomorskiego. Obecnie okaz ten znajduje się w Muzeum Przyrodniczym Uniwersytetu im. Humboldtów w Berlinie.
• Najciekawsze polskie kolekcje można oglądać w Muzeum Ziemi PAN w Warszawie, Muzeum Zamkowym w Malborku, Muzeum Bursztynu w Gdańsku, Muzeum Bursztynowa Komnata w Stegnie, Muzeum Inkluzji w Bursztynie w Gdyni.
• Ciągle należy do wysoko cenionych kamieni ozdobnych. Wykonuje się z niego przedmioty użytkowe i ozdobne oraz biżuterię, często o dużej wartości artystycznej.
• Nazewnictwo i określenia kamieni jubilerskich z bursztynu bałtyckiego (sukcynitu) według Międzynarodowego Stowarzyszenia Bursztynników:
  • bursztyn bałtycki (sukcynit) naturalny – kamień poddany jedynie obróbce mechanicznej (na przykład szlifowanie, cięcie, toczenie, polerowanie) bez jakichkolwiek zmian naturalnych właściwości;
  • bursztyn bałtycki (sukcynit) modyfikowany – kamień poddany obróbce termicznej lub ciśnieniowej, powodującej zmianę właściwości fizycznych, między innymi stopnia przezroczystości i barwy, lub w podobnych warunkach kształtowany z jednej bryłki, wcześniej przyciętej do zamierzonych rozmiarów;
  • bursztyn bałtycki (sukcynit) rekonstruowany (prasowany) – kamień otrzymany z kawałków bursztynu bałtyckiego sprasowanego pod wpływem podwyższonej temperatury i wysokiego ciśnienia bez dodatkowych składników;
  • bursztyn bałtycki (sukcynit) łączony – kamień składający się z dwu lub więcej części naturalnego, modyfikowanego lub rekonstruowanego bursztynu bałtyckiego, sklejonych z użyciem jak najmniejszej ilości bezbarwnego spoiwa.

Zobacz też

• bursztyn
• szlak bursztynowy
• szlak bursztynowy na Kujawach
• bursztyn japoński
• Międzynarodowe Stowarzyszenie Bursztynników

Bibliografia

• B.Kosmowska-Ceranowicz 2001: Polski Jubiler Nr 3 (14) Bursztyn i inne żywice kopalne świata. Bursztyn bałtycki – sukcynit. Warszawa
• G.Gierłowska 2004: Uroda bursztynu/The Beauty of Amber. Gdańsk
• G.Gierłowska 2005: O dawnych kolekcjach bursztynu i gdańskiej jaszczurce. Zalesie/Gdańsk
• Międzynarodowe Stowarzyszenie Bursztynników www.amber.org.pl
• Bursztyn Bałtycki. Gdańsk 2009

Linki zewnętrzne

• Szlak bursztynowy. balticamberroad.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-05-09)].
• Targi Bursztynu Amberif
• Europejskie Święto Bursztynu. nabursztynowymszlaku.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-06-30)]. Wieluń-Konopnica
• Amber Route. amber-route.eu. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-03-01)].
• Amber Portal
• Muzeum Bursztynu w Jarosławcu