Departament bydgoski

Podział administracyjny Księstwa Warszawskiego w 1810 r. Mapa przedstawia podział z lat 1809-1815.

Departament bydgoski (fiolet) na mapie administracyjnej Księstwa Warszawskiego

Departament bydgoski (franc. Département de Bydgoszcz) – departament Księstwa Warszawskiego istniejący w latach 1807–1815 ze stolicą w Bydgoszczy, w 1815 r. w zasadniczej części włączony do Wielkiego Księstwa Poznańskiego, w części (powiaty: chełmiński, michałowski i toruński) do prowincji Prus Zachodnich i w pozostałej części (powiat kowalski i częściowo: brzeski i radziejowski) do Królestwa Polskiego (województwo warszawskie). Największym miastem departamentu był Toruń.

Historia

Organizacja departamentu bydgoskiego rozpoczęła się w listopadzie 1806 r., po wkroczeniu wojsk francuskich. Byłe siedziby administracyjnych władz pruskich przekształcono na francuskie Cammer Commision w Kwidzynie i Bydgoszczy.

W mieście utworzono administrację polską oraz powstały oddziały wojska polskiego organizowane przez Amilkara Kosińskiego, przysłanego do Bydgoszczy przez gen. Henryka Dąbrowskiego, przebywającego w Poznaniu. Pierwszym prezesem kamery w Bydgoszczy został mianowany hrabia Franciszek Skórzewski, jednak od grudnia 1806 r. realną władzę administracyjną sprawował intendent francuski Gondot. Na początku 1807 r. z Bydgoszczy wyszła ofensywa polsko-francuska w kierunku Pomorza oraz Gdańska, zakończona oblężeniem tego miasta.

Zgodnie z decyzją Komisji Rządzącej z 14 stycznia 1807 r., departament bydgoski miał obejmować tereny dawnych Prus Zachodnich znajdujące się na lewym brzegu Wisły, włącznie z powiatem chojnickim, kamieńskim i wałeckim.

Jednakże w wyniku decyzji traktatu francusko-rosyjsko-pruskiego w Tylży 9 lipca 1807 r., do Księstwa Warszawskiego nie włączono terenów Pomorza Gdańskiego, natomiast włączono ziemię chełmińską, ale bez Grudziądza, Łasina i Radzynia Chełmińskiego, które pozostały w granicach zaboru pruskiego.

Od września do grudnia 1807 r. trwały działania, które miały uniezależnić nowo utworzoną Deputację Administracyjną w Toruniu od departamentu bydgoskiego, które jednak nie przyniosły pozytywnych rezultatów. Dnia 30 grudnia 1807 r. dzięki wpływowemu prefektowi departamentu bydgoskiego Antoniemu Gliszczyńskiemu deputacja w Toruniu została zlikwidowana, a Toruń i ziemia chełmińska włączone do departamentu bydgoskiego. W ten sposób mniejsza Bydgoszcz (ok. 4 tys. mieszk.) stała się siedzibą departamentu, obejmującego na prawach podprefektury większy Toruń (ok. 7 tys. mieszk.). Niezadowolenie mieszkańców Torunia załagodzono przez umieszczenie w tym mieście władz wojskowych i szkolnych departamentu oraz wydzielenie miasta, które zarządzane było przez prezydenta.

Ostatecznie według dekretu księcia warszawskiego Fryderyka Augusta z 19 grudnia 1807 roku departament bydgoski objął część terytorium byłego Obwodu Nadnoteckiego (4 powiaty), ziemię chełmińską (3 powiaty) i część Kujaw (3 powiaty).

Departament zamieszkiwało wówczas ok. 200 tys. osób, w tym dość duży udział narodowości niepolskich (Prusacy oraz Żydzi).

Na czele departamentu bydgoskiego od początku 1808 r. stał prefekt Antoni Gliszczyński, który odznaczył się jako postać wybitna.

Podział na powiaty

Departament dzielił się w latach 1807–1815 na 10 powiatów:

• powiat brzeski (Le district Brzesc)
• powiat bydgoski (Le district Bydgoszcz)
• powiat chełmiński (Le district Chełmno)
• powiat inowrocławski (Le district Inowroclaw) z siedzibą w Gnojnie, od 29 marca 1808 w Inowrocławiu
• powiat kamieński (Le district Kamien) z siedzibą w Łobżenicy, od 29 marca 1808 w Wyrzysku
• powiat kowalski (Le district Kowal)
• powiat michałowski (Le district Michalowo) z siedzibą w Michałowie, od 29 marca 1808 w Brodnicy
• powiat radziejowski (Le district Radziejow)
• powiat toruński (Le district Torun)
• powiat wałecki (Le district Walcz) z siedzibą w Strzelcach, od 29 marca 1808 w Pile

Siedziba

Urząd Prefektury Departamentu Bydgoskiego mieścił się w gmachu przy Starym Rynku wzniesionym w latach 1775-1778 dla władz Obwodu Nadnoteckiego.

Prefekci departamentu bydgoskiego

Data urzędowania	Prefekt	Uwagi
24 stycznia 1808 - styczeń 1813	Antoni Gliszczyński	wcześniej poseł na Sejm Czteroletni, uczestnik powstania kościuszkowskiego, organizator Towarzystwa Przyjaciół Nauk, organizator władz Księstwa Warszawskiego, później członek Rady Stanu, senator i sędzia Królestwa Polskiego, minister spraw wewnętrznych Rządu Narodowego w czasie powstania listopadowego
styczeń 1813 - 2 marca 1813	Franciszek Twarowski	tymczasowy zastępca prefekta do kierowania prefekturą bydgoską, po opuszczeniu Bydgoszczy przez Antoniego Gliszczyńskiego, wcześniej szambelan króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, podprefekt toruński, radca prefektury bydgoskiej
2 marca 1813 - 10 czerwca 1815	Jan Ignacy Radoliński	oficjalnie powołany zastępca prefekta do kierowania prefekturą bydgoską; wcześniej poseł na Sejm Księstwa Warszawskiego

Inni urzędnicy departamentu bydgoskiego

Osoba	Uwagi
Jan Ignacy Bocheński	ksiądz katolicki, radca prefektury w Bydgoszczy, organizator szkolnictwa w departamencie bydgoskim, redaktor pierwszej polskiej gazety w Bydgoszczy
Jakub Winnicki	urzędnik administracji Księstwa Warszawskiego, podprefekt bydgoski, radca Prefektury Departamentu Bydgoskiego, później więzień pruski
Ignacy Zawadzki	sekretarz generalny prefektury departamentu bydgoskiego, później landrat w Czarnkowie, Śremie i Poznaniu oraz radca regencyjny w Legnicy

Zobacz też

• Podział administracyjny Księstwa Warszawskiego
• Prowincje pruskie
• Podział administracyjny Królestwa Polskiego

Przegląd bydgoskich jednostek administracyjnych:

• Kasztelania wyszogrodzka (1145-1314, Wyszogród - warownia zniszczona w 1330 r., w obrębie dzisiejszej Bydgoszczy)
• Kasztelania bydgoska (1238-1793)
• Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie (1314-1323)
• Starostwo bydgoskie (1358-1780)
• Obwód Nadnotecki (1772-1807)
• Rejencja bydgoska (1815-1920)
• Rejencja bydgoska (1939-1945)
• Województwo bydgoskie (tzw. duże) (1950-1975)
• Województwo bydgoskie (tzw. małe) (1975-1998)
• Województwo kujawsko-pomorskie (po 1999 r.)

Inne:

• Burmistrzowie i prezydenci Bydgoszczy (od 1362 r.) - organizacja samorządu miejskiego na przestrzeni lat, lista burmistrzów i prezydentów
• Bydgoscy urzędnicy ziemscy - urzędnicy ziemscy na ziemi bydgoskiej od początku XIV wieku do czasu I rozbioru Polski
• Wojewodowie bydgoscy (1945-1998)

Bibliografia

• Atlas historyczny miast polskich. Tom II Kujawy. Zeszyt 1. Bydgoszcz: red. Antoni Czachorowski: Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1997
• Franciszek Mincer. Miasta ziem nadnoteckich (ze szczególnym uwzględnieniem Bydgoszczy) w latach 1772-1815. Problematyka periodyzacyjna, historiograficzna i źródłoznawcza [w.] Zdzisław Biegański, M. Grzegorz red.: Bydgoszcz – 650 lat praw miejskich. Praca zbiorowa. Bydgoszcz 1996
• Franciszek Mincer. Calendarium historyczne (wrzesień-grudzień 1806). [w.] Kalendarz Bydgoski 1974
• Franciszek Mincer. Calendarium historyczne (styczeń 1807). [w.] Kalendarz Bydgoski 1975
• Franciszek Mincer. Calendarium historyczne (luty-lipiec 1807). [w.] Kalendarz Bydgoski 1976
• Zdzisław Biegański, Włodzimierz Jastrzębski red.: Bydgoszcz jako ośrodek administracyjny na przestrzeni wieków, zbiór studiów. Bydgoszcz 1998.
• Marian Biskup red.: Historia Bydgoszczy. Tom I do roku 1920. Warszawa-Poznań: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991
• Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 r. Praca zbiorowa. Wydawnictwo Morskie Gdańsk 1978
• Zdzisław Biegański: Kształt terytorialno-administracyjny regionu kujawsko-pomorskiego w XIX i XX wieku [w.] Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego. Prace komisji historii BTN t. XVII: Bydgoszcz 2001
• Róża Kulwieć. Co robił w Bydgoszczy generał Amilkar Kosiński ? [w.] Kalendarz Bydgoski 1971