Radzyń Chełmiński

Radzyń Chełmiński
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Radzyń Chełmiński – widok z wieży na miasto
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	grudziądzki
Gmina	Radzyń Chełmiński
Prawa miejskie	1234
Burmistrz	Krzysztof Chodubski
Powierzchnia	1,78 km²
Populacja (31.12.2021); • liczba ludności; • gęstość	; 1777; 1018,5 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 56
Kod pocztowy	87-220
Tablice rejestracyjne	CGR
	Położenie na mapie gminy Radzyń Chełmiński Radzyń Chełmiński
	Położenie na mapie Polski Radzyń Chełmiński
	Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Radzyń Chełmiński
	Położenie na mapie powiatu grudziądzkiego Radzyń Chełmiński
	53°23′08″N 18°56′11″E/53,385556 18,936389
TERC (TERYT)	0406044
SIMC	0983630
	Urząd miejskiPlac Towarzystwa Jaszczurczego 9; 87-220 Radzyń Chełmiński
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa
	BIP

Radzyń Chełmiński (niem. Rehden, daw. Radzyn) – miasto w północnej Polsce, w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie grudziądzkim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Radzyń Chełmiński. Położone jest na Pojezierzu Chełmińskim, 15 km na wschód od Grudziądza, przy drodze do Wąbrzeźna. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. toruńskiego. Radzyń Chełmiński jest siedzibą sołectwa Radzyń Chełmiński, obejmującego oprócz obszaru miasta również wieś Rozental^[2].

Według danych GUS z 31 grudnia 2021 r. Radzyń Chełmiński liczył 1777 mieszkańców^[1].

Miejsce obrad sejmików województwa chełmińskiego do lat 30. XVII wieku, później sejmików deputackich i sejmików gospodarskich^[3].

Historia[edytuj | edytuj kod]

W XI wieku tereny Ziemi chełmińskiej wchodziły w skład państwa Bolesława Chrobrego i Mieszka II. Tutejszy gród został zdobyty przez Krzyżaków po 1231 roku, którzy po 1310 roku wybudowali tu murowany zamek, będący siedzibą komtura. Prawa miejskie (chełmińskie) otrzymał w 1234 roku. W dniu 24 lutego 1397 roku założono tu Towarzystwo Jaszczurcze. W roku 1440 wszedł w skład Związku Pruskiego. W roku 1466 teren ten powrócił w granice Polski i Radzyń został siedzibą starosty niegrodowego. W latach 1772–1920 pod zaborem pruskim. Z Radzyniem Chełmińskim związany jest przedstawiciel znanego rodu Kostków herbu Dąbrowa, Stanisław Bolesław Kostka (pochodzący z Kościerzyny, która uwieczniła go na tablicy pamiątkowej), syn Jana Jakuba i Apolonii Pałubickiej – członek zarządu miejscowego Banku Ludowego, w latach 1907 i 1912 delegat Prus Królewskich do parlamentu w Berlinie, w 1920 roku komisaryczny burmistrz Radzynia Chełmińskiego.

Zobacz też: Niemieckie represje wobec ludności Radzynia Chełmińskiego (1939).

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Piramida wieku mieszkańców Radzynia Chełmińskiego w 2014 roku^[4].

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Ruiny zamku krzyżackiego z basztami

Pozostałości dawnego grodziska pruskiego z VI w., od XIX w. cmentarz ewangelicki (obecnie zdewastowany)
Zamek krzyżacki (w ruinie), gotycki, ceglany zbudowany w latach 1310–1330^[5].
Gotycki kościół parafialny pw. św. Anny, wzniesiony w pierwszej połowie XIV w. Mury prezbiterium podwyższono na przełomie XV/XVI w., wtedy też wzniesiono szczyt wsch. Mury nawy podwyższono po pożarze w 1571 r., dodając szczyt zach. i kaplicę Dąbrowskich. Po kolejnym pożarze w 1615 r. odbudowany w latach 1640–1680, restaurowany w końcu XIX i pod koniec XX w. Gotycki, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium i wieżą dobudowaną od strony płd. Spośród wyposażenia wnętrza wyróżnia się obraz Bartłomieja Strobla Koronacja Marii ze św. Łukaszem i św. Mikołajem z 1643 r. Za prace jego warsztatu uważane są malowidła na stropie prezbiterium. Dekoracja stropu nawy pochodzi z około 1680 r. Wyposażenie wnętrza jest przeważnie barokowe.
Na cmentarzu na południowy zachód od miasta gotycka kaplica św. Jerzego (dawniej szpitalna) z około 1340 r., przebudowana w XV w., odnowiona w 1851 r.
synagoga z końca XIX w.
Dwór „Na Zielonym Wzgórzu”, drewniany konstrukcji zrębowej z przełomu XVIII i XIX w., na starszych piwnicach, w otoczeniu parku
Zabudowa miejska – liczne domy drewniano-murowane i murowane z końca XVIII – początku XX w. (m.in. pl. Towarzystwa Jaszczurczego 4, 5, 11, 12, 16, 17, 18, 26, 28, 29, 30, 31 i 32)
Drewniany dom z 1838 r. przy ul. Waryńskiego
Kapliczki przydrożne z ok. poł. XIX w., na południowy zachód od miasta

Radzyń Chełmiński – zabytki

Piwnica zamkowa

Zamek – portal dawnego kapitularza

Kościół parafialny św. Anny

Kaplica św. Jerzego

Dawna synagoga

Dom z końca XVIII w. przy rynku

Dwór „Na Zielonym Wzgórzu”

Oświata[edytuj | edytuj kod]

W mieście znajduje się Zespół Szkół im. Jana Pawła II.

Filmy realizowane w Radzyniu Chełmińskim[edytuj | edytuj kod]

Radzyń Chełmiński oraz Malbork były głównymi planami serialu telewizyjnego Samochodzik i templariusze z 1971 (premiera w 1972), w reżyserii Huberta Drapelli.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ ^a ^b Radzyń Chełmiński (kujawsko-pomorskie) » mapy, nieruchomości, GUS, noclegi, szkoły, regon, atrakcje, kody pocztowe, wypadki drogowe, bezrobocie, wynagrodzenie, zarobki, tabele, edukacja, demografia, Polska w liczbach [dostęp 2021-12-21] (pol.).
↑ Sołectwo Radzyń Chełmiński w BIP gminy.
↑ Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 29.
↑ Radzyń Chełmiński w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
↑ Tomasz Torbus, „Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach”, Gdańsk 2014, wyd. słowo/obraz/terytoria, s. 185.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11, Województwo bydgoskie, pod red. Tadeusza Chrzanowskiego i Mariana Korneckiego, z. 19, Powiat wąbrzeski, Warszawa, Instytut Sztuki PAN, 1967, s. 21–35.
Diecezja toruńska. Historia i teraźniejszość, pod red. Stanisława Kardasza, t. 14, Dekanat radzyński, Toruń, Wyd. Diecezjalne w Toruniu, 1997, ISBN 83-86471-07-7.
Ryszard Boguwolski, Lothar Hyss, Zamki krzyżackie powiatu grudziądzkiego = Burgen des Deutschen Ordens im Kreis Graudenz, Grudziądz, Muzeum w Grudziądzu, 2004, ISBN 83-88076-13-2.
Jerzy Antoni Kostka, Kostkowie herbu Dąbrowa. Wyd. Z.P. POLIMER Koszalin 2010, ISBN 978-83-89976-40-6, s. 134, 135, 140 i 141
Materiały do biografii genealogii i historii rodu Kostków herbu Dąbrowa, praca zbiorowa pod red. Barbary Fabiszewskiej. Wyd. Stowarzyszenie Rodu Kostków, Białystok-Koszalin 2012, ISBN 978-83-927099-0-9, s. 19, 20, 21 i 22
Janina Młyńska- Niwińska, Rodzinne historie po mieczu i kądzieli. Wspomnienia, wyd. „Finna” Gdańsk 2010, ISBN 978-83-89929-03-7, s. 29, 30, 31, 32, 33, 36
Roman Robaczewski, Co Tadeusz Pogoda robił w sobotę w Kościerzynie. Czas Świecia 30.09.2011 r., s. 8

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Radzyń Chełmiński w Toruńskim Serwisie Turystycznym
Radzyn, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 483 .
http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=1559&q=Radzy%C5%84&d=0&t=0
Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona

[polskawliczbach-1] Radzyń Chełmiński (kujawsko-pomorskie) » mapy, nieruchomości, GUS, noclegi, szkoły, regon, atrakcje, kody pocztowe, wypadki drogowe, bezrobocie, wynagrodzenie, zarobki, tabele, edukacja, demografia, Polska w liczbach [dostęp 2021-12-21] (pol.).

[2] Sołectwo Radzyń Chełmiński w BIP gminy.

[3] Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 29.

[populacja2016-4] Radzyń Chełmiński w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.

[5] Tomasz Torbus, „Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach”, Gdańsk 2014, wyd. słowo/obraz/terytoria, s. 185.

[a-6] de facto 1941

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[A]

Miasto	Radzyń Chełmiński
Wsie	Czeczewo Fijewo Gołębiewo Gziki Janowo Kneblowo Mazanki Nowy Dwór Radzyń-Wieś Radzyń-Wybudowanie Rozental Rywałd Stara Ruda Szumiłowo Zakrzewo Zielnowo
Osady	Dębieniec Gawłowice
Integralne części wsi	Wymysłowo

Miasta	Łasin Radzyń Chełmiński
Gminy miejsko-wiejskie	Łasin Radzyń Chełmiński
Gminy wiejskie	Grudziądz Gruta Rogóźno Świecie nad Osą

Przynależność wojewódzka	woj. pomorskie (II RP) (1919–39) woj. pomorskie (PRL) (1945–50) woj. bydgoskie (1950–75)
Miasta (1919–75)	Łasin Radzyń Chełmiński (Radzyn) (do 1955 →)
Gminy wiejskie zbiorowe (1934–54 i 1973–75)	Grudziądz Gruta Łasin Mokre (do 1954) Radzyn (do 1954) Rogóźno Świecie (nad Osą)
Gromady (1954–72)	Boguszewo (1954–61) Bursztynowo (1954–59) Dusocin (1954–59) Fijewo (1954–55 →) Gruta (1954–72) Jankowice (1954–59) Lisnowo (1954–71) Łasin (1958–72) Mokre (1954–57) Mokre (1967–72) Nicwałd (1954–72) Nowe Mosty (1954–57) Okonin (1954–68) Piaski (1954–72) Rogóżno (Rogóźno) (1954–72) Ruda (1954–72) Rywałd (1954–55 →) Słup (1954–57) Szembruk (1954–59) Szonowo (1954–59) Szynych (1954–58) Świecie n/Osą (1954–72) Świerkocin (1954–66) Węgrowo Polskie (1954–57) Wydrzno (1954–72) Zielnowo (1954–55 →)

Przynależność wojewódzka	woj. pomorskie (II RP) (1919–39) woj. pomorskie (PRL) (1945–50) woj. bydgoskie (1950–75)
Miasta (1919–75)	Dobrzyń nad Drwęcą (← 1951^[A]) Golub (do 1951^[A]) Golub-Dobrzyń (1951^[A]–55 →) Kowalewo (Pomorskie) (1929–55 →) Radzyń Chełmiński (← od 1956) Wąbrzeźno
Gminy wiejskie zbiorowe (1934–54 i 1973–75)	Dębowa Łąka Kowalewo (do 1954) Książki Płużnica Podzamek Golubski (do 1954) Radzyń Chełmiński (od 1973) Ryńsk (do 1954) Wąbrzeźno Wielkie Radowiska (do 1954) Wielkie Rychnowo (do 1954)
Gromady (1954–72)	Błędowo (← 1956–71) Dębowa Łąka (1954–72) Fijewo (← 1956–72) Jarantowice (1954–61) Kotnowo (← 1956–57) Książki (1954–72) Lipienica (1954–55 →) Łabędź (1954–57) Łopatki (1954–59) Małe Pułkowo (1954–72) Mlewo (1954–55 →) Myśliwiec (1954–59) Nowawieś Królewska (1954–72) Orzechowo (1954–59) Osieczek (1954–59) Ostrowite (1954–55 →) Pluskowęsy (1954–55 →) Płużnica (1954–72) Ryńsk (1954–72) Rywałd (← 1956–68) Sokoligóra (1954–55 →) Wąbrzeźno (1958–72) Wielka Łąka (1954–55 →) Wielkie Rychnowo (1954–55 →) Zieleń (1954–71) Zielnowo (← 1956–59)

Miasta na prawach powiatu	Bydgoszcz Grudziądz Toruń Włocławek
Miasta powiatowe	Aleksandrów Kujawski Brodnica Chełmno Golub-Dobrzyń Inowrocław Lipno Mogilno Nakło nad Notecią Radziejów Rypin Sępólno Krajeńskie Tuchola Wąbrzeźno Świecie Żnin
Miasta gminne do 8 tys. mieszkańców	Barcin Brześć Kujawski Chodecz Dobrzyń nad Wisłą Gniewkowo Górzno Izbica Kujawska Jabłonowo Pomorskie Janowiec Wielkopolski Kamień Krajeński Kcynia Kowal Kowalewo Pomorskie Lubień Kujawski Lubraniec Łabiszyn Łasin Mrocza Nieszawa Nowe Pakość Piotrków Kujawski Pruszcz Radzyń Chełmiński Skępe Strzelno Więcbork
Miasta gminne powyżej 8 tys. mieszkańców	Chełmża Ciechocinek Janikowo Koronowo Kruszwica Solec Kujawski Szubin