Derek Jarman
Michael Derek Elworthy Jarman (ur. 31 stycznia 1942 w Northwood, zm. 19 lutego 1994 w Londynie) – brytyjski artysta awangardowy: reżyser filmowy, malarz, scenarzysta, scenograf, poeta i pisarz. Zaliczany do nurtu filmowego postmodernizmu[1], jak również new queer cinema i kontrkultury punk.
Na początku lat siedemdziesiątych XX w. współtworzył wraz z Genesisem P-Orridge'm kolektyw artystyczny The Exploding Galaxy. Jawny homoseksualista, który jako pierwszy w Wielkiej Brytanii odważył się otwarcie zajmować się tematyką homoseksualną w reżyserowanych przez siebie filmach.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Młodość i nauka
[edytuj | edytuj kod]Urodził się w Northwood w Middlesex w Wielkiej Brytanii, w średniozamożnej rodzinie wojskowych – był synem pochodzącego z Nowej Zelandii pilota RAF-u. Wychowywał się w kolejnych brytyjskich bazach wojskowych w Anglii, Włoszech i Pakistanie. Jak sam twierdził, otrzymał najbardziej konwencjonalne brytyjskie wychowanie. W szkole podstawowej jego nauczyciel Robin Nascoe zaszczepił w nim zainteresowanie sztuką. Po ukończeniu Canford School w Canford Magna (hrabstwo Dorset), w latach 1960–1963 studiował z polecenia ojca literaturę, historię i historię sztuki w King’s College London University. Dzięki tym studiom ojciec zgodził się, aby Jarman kształcił się dalej w Slade School of Fine Art (1963–1967).
Początek działalności w Londynie
[edytuj | edytuj kod]Po ukończeniu studiów Derek opracował scenografię do kilku oper i baletów (Don Giovvani, Jazz Calendar), w tym dla English National Opera i dla The Royal Ballet, co jednak nie dawało mu wystarczającej satysfakcji artystycznej. Chciał wrócić do malarstwa, które było jego prawdziwą pasją. Odnosił na tym polu pewne sukcesy, a jego prace, m.in. pejzaże, były kilkukrotnie wystawiane. W maju 1961 r. obraz Jarmana We Are Waiting and Waiting (Czekamy i czekamy) wygrał w kategorii najlepszego obrazu amatorskiego wystawę „Daily Express”.
Jako źródło pierwszych fascynacji filmem Jarman podawał w biografii film La Dolce Vita Federico Felliniego, który obejrzał mając 18 lat. Podczas studiów w Slade poznał niezależne, undergroundowe kino, a duże wrażenie zrobiły na nim wtedy takie filmy, jak Scorpio Rising Kennetha Angera i nieco później filmy Andy’ego Warhola. Z filmem na gruncie zawodowym po raz pierwszy spotkał się na planie Diabłów Kena Russella, gdzie zajmował się scenografią. W 1970 r. przypadek zetknął go z tym reżyserem: w pociągu z Paryża poznał przyjaciółkę Russela, która poznała ze sobą obydwu artystów. Z tym samym reżyserem Jarman pracował jeszcze przy realizacji scenografii do Dzikiego Mesjasza. Przyznawał później, że ta współpraca wiele go nauczyła, a Russell był najlepszym nauczycielem filmu, na jakiego mógł trafić.
Pierwsze filmy na taśmie 8 mm
[edytuj | edytuj kod]Już rozpoczynając prace nad scenografią dla Russela, Jarman zachwycił się możliwościami kamery „Super 8”. Niewielka, mobilna i tania w eksploatacji, stała się dla niego synonimem niezależnej twórczości. Pierwszym obrazem, jaki nakręcił na taśmie 8 mm, był 6-minutowy film Studio Bankside zrealizowany w 1971 r.; później kolejno powstały A Journey to Avebury (składający się z zatrzymanych w kadrze plenerów z okolic Avebury), Ogród Luksoru (z wątkami typowymi dla New Age) i Andrew Logan Kisses the Glitterati. Jarman notował na taśmie wspomnienia z podróży, rejestrował kameralne zdarzenia i sentymentalne miejsca. Powstawały z tego krótkometrażowe filmy, poetyckie i manierystyczne impresje, często o bliskiej malarstwu estetyce. Eksperymentował z możliwościami kamery: nadawał obrazowi „chropowatości”, zmieniał tempo filmowania, nakładał różne plany. Powstawały też filmy zupełnie pozbawione tradycyjnej filmowej narracji lub bez dialogów.
Filmy tego typu kręcił później przez całe życie, równolegle z produkcjami pełnometrażowymi. Z czasem do swojego warszatu dołączył również technikę wideo.
Coming out i gay rights movement
[edytuj | edytuj kod]W Anglii kontakty homoseksualne do 1967 roku były przestępstwem. Jarman otwarcie przyznał się do swojej orientacji seksualnej w czasach, w których nie było to bezpieczne. Był również aktywnym działaczem ruchu na rzecz równouprawnienia osób LGBT. Wpłynęło to na całą jego twórczość filmową – niemal wszystkie jego filmy poświęcone są bohaterom o odmiennej od heteroseksualnej orientacji. Jako jeden z pierwszych wprowadził do kina tę tematykę, ukazującą współzależność między homoseksualną orientacją bohatera a jego osobowością. Ze względu na doświadczenie bycia w nieakceptowanej mniejszości, cokolwiek robił, było dla niego aktem politycznym. Drażnił establishment swoim homoseksualizmem, będąc przy tym arbitrem elegantiarum, estetą i erudytą oraz artystą na wskroś brytyjskim, który w swoich dziełach mówi o tęsknocie za mityczną Anglią (The Angelic Conversation) z kwitnącymi ogrodami, harmonią i sonetami Williama Szekspira oraz sięgającym do motywów stanowiących o brytyjskiej kulturze – do Szekspira, Christophera Marlowe’a, Benjamina Brittena, przeciwstawiając ją kulturze współczesnej, opartej według niego na przemocy, pieniądzu i imperializmie.
W latach 80. wypowiadał się głośno przeciw brytyjskiemu imperializmowi i konserwatyzmowi rządu Margaret Thatcher. Miał odwagę nie tylko ujawnić swoją orientację homoseksualną, ale później również otwarcie mówić o swojej śmiertelnej chorobie, mimo że opinia publiczna winiła homoseksualistów za epidemię HIV.
Filmy pełnometrażowe
[edytuj | edytuj kod]Pierwszym pełnometrażowym filmem Jarmana był Sebastian z 1975 r. Wciąż jednak był człowiekiem awangardowego undergroundu i postmodernistą avant la lettre. Wśród brytyjskiej bohemy artystycznej zdobył status postaci kultowej już w latach 70. W kulturze masowej zaistniał jednak dopiero pod koniec lat 80., w czasach szerszej akceptacji kultury queer i estetyki postmodernistycznej. Momentem akceptacji Jarmana przez świat oficjalnego kina była premiera filmu Caravaggio w 1986 roku – najbardziej konwencjonalnego w formie filmu Jarmana. Mimo że zawarł w nim wszystkie główne wątki swej twórczości: motywy homoerotyczne, punkowy bunt, apoteozę bezkompromisowego artysty i outsidera, to jednak forma filmu była bardziej przystępna i efektowna od większości jego pozostałych produkcji.
Kolejnymi dziełami z cyklu filmowych biografii były Edward II (1991) i Wittgenstein (1993). Równolegle z nimi powstawały filmy zajmujące się sprawami społecznymi i zajmujące stanowisko w kwestiach politycznych: Jubileusz (1977) i Ostatni Anglicy (1987), który jest określany jako pierwszy film kontrkultury punk. W 1987 r. Jarman wyreżyserował etiudę filmową pt. Aria, który weszła do pełnometrażowego filmu o tym samym tytule, składającego się z dziesięciu krótkich form różnych reżyserów (m.in. Jean-Luc Godard, Ken Russel, Robert Altman).
Choroba i ostatnie lata życia
[edytuj | edytuj kod]W grudniu 1986 r. po ukończeniu filmu Caravaggio rozpoznano u niego zakażenie wirusem HIV. Mimo to wciąż pracował i tworzył, nawet gdy w ostatnich latach postępująca choroba odbierała mu wzrok. Filmy nabierały jednak stopniowo wymowy gorzkiego pesymizmu i radykalizmu w kwestiach społeczno-politycznych. Wielokrotnie wypowiadał się publicznie na temat swojej choroby.
- 22 grudnia 1986, kiedy dowiedziałem się, że jestem seropozytywny, wyznaczyłem sobie cel: wyjawię moją tajemnicę i przeżyję rządy Margaret Thatcher. Udało mi się. Teraz patrzę ku millennium i ku światu, w którym wszyscy będziemy równi[2].
Ostatnie lata życia Jarman spędził w Dungeness, w pomalowanej na czarno rybackiej chacie na wybrzeżu hrabstwa Kent. Wokół tego domu, nazwanego Prospect Cottage, stojącego samotnie między morzem a atomową elektrownią, Jarman założył ogród. Ogrodnictwu poświęcał czas z równą pasją i artyzmem, co sztuce filmowej.
Zmarł z powodu AIDS w 52 roku życia. Swój testament życiowy i artystyczny zawarł w filmie pt. Blue.
Bibliografia i filmografia podmiotowa
[edytuj | edytuj kod]Ważniejsze filmy
[edytuj | edytuj kod]- 1975 – Sebastian (Sebastiane)
- 1977 – Jubileusz (Jubilee)
- 1979 – Burza (The Tempest)
- 1985 – Anielskie rozmowy (The Angelic Conversation)
- 1986 – Caravaggio
- 1987 – Ostatni Anglicy (The Last of England)
- 1988 – Wojenne requiem (War Requiem)
- 1990 – Ogród (The Garden)
- 1991 – Edward II
- 1992 – Wittgenstein
- 1993 – Blue
(pełna lista na końcu artykułu)
Wideoklipy muzyczne
[edytuj | edytuj kod]- Sex Pistols:The Sex Pistols Number One (1976)
- Marianne Faithfull: Broken English, Witches' Song i The Ballad of Lucy Jordan (wszystkie w 1979)
- Throbbing Gristle: TG Psychic Rally in Heaven (1981)
- Orange Juice: What Presence?! (1984)
- Marc Almond: Tenderness Is a Weakness i You Have (1984)
- The Smiths: The Queen is Dead, Panic, There is a Light That Never Goes Out i Ask (ok. 1986)
- Matt Fretton: Avatar (1986)
- Pet Shop Boys: It's a Sin, Rent i King's Cross
- Coil: Egyptian Basses, A Journey to Avenbury i Montecute
- Dancing Mice: Dungeness
Książki
[edytuj | edytuj kod]- A Finger in the Fishes Mouth (wiersze), Bettiscombe Press, Bettiscombe 1972, ISBN 0-85019-012-6
- Dancing Ledge (autobiografia), wyd. Quartet, Londyn 1984, ISBN 0-7043-3461-5
- The Last of England, wyd. Constable, Londyn 1987, ISBN 0-09-468080-9 (w kolejnym wydaniu pt. Kicking The Pricks)
- Modern Nature: The Journals of Derek Jarman, wyd. Century, Londyn 1991, ISBN 0-7126-2184-9
- Queer, Manchester City Art Galleries, Richard Salmon Ltd., Manchester 1992, ISBN 0-901673-40-4
- At Your Own Risk: A Saint’s Testament Derek Jarman, wyd. Hutchinson, Londyn 1992, ISBN 0-09-177067-X
- Blue: Text of a Flim by Derek Jarman, Channel 4 Television, Londyn 1993, ISBN 1-85144-072-0
- Chroma: A Book of Colour, wyd. Century, Londyn 1994, ISBN 0-7126-5754-1
- Up in the Air: Collected Film Scripts, wyd. Vintage, Londyn 1996, ISBN 0-09-930226-8
- Smiling in Slow Motion, wyd. Century, Londyn 2000, ISBN 0-7126-8004-7
Bibliografia i filmografia przedmiotowa
[edytuj | edytuj kod]- Derek Jarman: życie jako sztuka (Derek Jarman: Life as Art) – film w reż. Andy'ego Kimpton-Nye z 2004 r., zobacz informacje o filmie w bazie IMDb (ang.)
- Małgorzata Radkiewicz Derek Jarman: portret indywidualisty, wyd. Rabid, Kraków 2003, ISBN 83-88668-60-9 (pol.)
- Steven Dillon Derek Jarman and Lyric Film: The Mirror and the Sea, wyd. University of Texas Press, Austin (Texas) 2004, ISBN 0-292-70223-X, (ang.)
- Tony Peake Derek Jarman (biografia), wyd. Little, Brown & Co, Londyn 2000, ISBN 0-316-64466-8, (ang.)
- Michael O'Pray Derek Jarman: Dreams of England, British Film Institute, Londyn 1996, ISBN 0-85170-590-1, (ang.)
- Howard Sooley Derek Jarman’s garden with photographs by Howard Sooley, wyd. Thames & Hudson, Londyn 1995, ISBN 0-7043-3461-5 (ang.)
Nagrody
[edytuj | edytuj kod]- Nagroda na MFF w Berlinie
- Srebrny Niedźwiedź 1986, Caravaggio
- Teddy 1988, Ostatni Anglicy
- Teddy 1992, Edward II
- Teddy 1993, Wittgenstein
- Międzynarodowa Federacja Krytyków Filmowych Forum of New Cinema 1991, Edward II
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Joanna Wojnicka, Olga Katafiasz Słownik wiedzy o filmie, Wydawnictwo Park Sp. z o.o., Bielsko-Biała 2005, ISBN 83-7266-325-4, s. 178–182
- ↑ Derek Jarman At Your Own Risk, wyd. Hutchinson, Londyn 1992, ISBN 0-09-177067-X, cytowane za: Karolina Kosińska Może ostatni z Anglików (Celuloid.pl)
Linki zewnętrzne i źródła informacji
[edytuj | edytuj kod]- Derek Jarman w bazie IMDb (ang.)
- Derek Jarman w bazie Filmweb (pol.)
- Derek Jarman w bazie Notable Names Database (ang.)
- Biografia z fotografiami z młodości. bergen-filmklubb.no. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-28)]. (norw.)
- Biografia artystyczna na Zone Europa. europaeuropa.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-12-28)]. (pol.)
- Karolina Kosińska Może ostatni z Anglików – notatka na Celuloid.pl. celuloid.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-29)]. (pol.)
- Roman Soroko, Łukasz Knasiecki – biografia Jarmana na 3Cinema. 3cinema.art.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-02)]. (pol.)
- Magazyn „Forma”, nr 2-3 (V-VI 2005) poświęcony w dużej części Jarmanowi. forma.vacuum.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-29)]. (pol.)
- Reprodukcje obrazów: Ataxia – Aids is Fun, 1993, olej na płótnie
- Fotografie: [1], [2], [3], [4], [5], [6],
- Recenzje filmów: Edward II (pol.)
- ISNI: 0000000121477439
- VIAF: 110840128
- ULAN: 500118670
- LCCN: n84155710
- GND: 11916924X
- NDL: 00468944
- LIBRIS: mkz127z5451cpts
- BnF: 12562811w
- SUDOC: 034927484
- NLA: 35963113
- NKC: xx0178286
- BNE: XX1642720
- NTA: 073028363
- BIBSYS: 14031784
- Open Library: OL450510A
- PLWABN: 9810632059005606
- NUKAT: n2003035240
- OBIN: 55051
- J9U: 987007421858705171
- PTBNP: 1650220
- CANTIC: a11602016
- LNB: 000029781
- CONOR: 98273635
- KRNLK: KAC201225851
- LIH: LNB:BShS;=Bm