Derek Jarman

Derek Jarman

Portret z 1991 r
Prawdziwe imię i nazwisko	Michael Derek Elworthy Jarman
Data i miejsce urodzenia	31 stycznia 1942 Northwood
Data i miejsce śmierci	19 lutego 1994 Londyn
Zawód	reżyser, scenarzysta, scenograf, malarz, pisarz i poeta
Współmałżonek	Keith Collins
Lata aktywności	1971–1993

Michael Derek Elworthy Jarman (ur. 31 stycznia 1942 w Northwood, zm. 19 lutego 1994 w Londynie) – brytyjski artysta awangardowy: reżyser filmowy, malarz, scenarzysta, scenograf, poeta i pisarz. Zaliczany do nurtu filmowego postmodernizmu, jak również new queer cinema i kontrkultury punk.

Na początku lat siedemdziesiątych XX w. współtworzył wraz z Genesisem P-Orridge'm kolektyw artystyczny The Exploding Galaxy. Jawny homoseksualista, który jako pierwszy w Wielkiej Brytanii odważył się otwarcie zajmować się tematyką homoseksualną w reżyserowanych przez siebie filmach.

Życiorys

Młodość i nauka

Urodził się w Northwood w Middlesex w Wielkiej Brytanii, w średniozamożnej rodzinie wojskowych – był synem pochodzącego z Nowej Zelandii pilota RAF-u. Wychowywał się w kolejnych brytyjskich bazach wojskowych w Anglii, Włoszech i Pakistanie. Jak sam twierdził, otrzymał najbardziej konwencjonalne brytyjskie wychowanie. W szkole podstawowej jego nauczyciel Robin Nascoe zaszczepił w nim zainteresowanie sztuką. Po ukończeniu Canford School w Canford Magna (hrabstwo Dorset), w latach 1960–1963 studiował z polecenia ojca literaturę, historię i historię sztuki w King’s College London University. Dzięki tym studiom ojciec zgodził się, aby Jarman kształcił się dalej w Slade School of Fine Art (1963–1967).

Początek działalności w Londynie

Po ukończeniu studiów Derek opracował scenografię do kilku oper i baletów (Don Giovvani, Jazz Calendar), w tym dla English National Opera i dla The Royal Ballet, co jednak nie dawało mu wystarczającej satysfakcji artystycznej. Chciał wrócić do malarstwa, które było jego prawdziwą pasją. Odnosił na tym polu pewne sukcesy, a jego prace, m.in. pejzaże, były kilkukrotnie wystawiane. W maju 1961 r. obraz Jarmana We Are Waiting and Waiting (Czekamy i czekamy) wygrał w kategorii najlepszego obrazu amatorskiego wystawę „Daily Express”.

Jako źródło pierwszych fascynacji filmem Jarman podawał w biografii film La Dolce Vita Federico Felliniego, który obejrzał mając 18 lat. Podczas studiów w Slade poznał niezależne, undergroundowe kino, a duże wrażenie zrobiły na nim wtedy takie filmy, jak Scorpio Rising Kennetha Angera i nieco później filmy Andy’ego Warhola. Z filmem na gruncie zawodowym po raz pierwszy spotkał się na planie Diabłów Kena Russella, gdzie zajmował się scenografią. W 1970 r. przypadek zetknął go z tym reżyserem: w pociągu z Paryża poznał przyjaciółkę Russela, która poznała ze sobą obydwu artystów. Z tym samym reżyserem Jarman pracował jeszcze przy realizacji scenografii do Dzikiego Mesjasza. Przyznawał później, że ta współpraca wiele go nauczyła, a Russell był najlepszym nauczycielem filmu, na jakiego mógł trafić.

Pierwsze filmy na taśmie 8 mm

Już rozpoczynając prace nad scenografią dla Russela, Jarman zachwycił się możliwościami kamery „Super 8”. Niewielka, mobilna i tania w eksploatacji, stała się dla niego synonimem niezależnej twórczości. Pierwszym obrazem, jaki nakręcił na taśmie 8 mm, był 6-minutowy film Studio Bankside zrealizowany w 1971 r.; później kolejno powstały A Journey to Avebury (składający się z zatrzymanych w kadrze plenerów z okolic Avebury), Ogród Luksoru (z wątkami typowymi dla New Age) i Andrew Logan Kisses the Glitterati. Jarman notował na taśmie wspomnienia z podróży, rejestrował kameralne zdarzenia i sentymentalne miejsca. Powstawały z tego krótkometrażowe filmy, poetyckie i manierystyczne impresje, często o bliskiej malarstwu estetyce. Eksperymentował z możliwościami kamery: nadawał obrazowi „chropowatości”, zmieniał tempo filmowania, nakładał różne plany. Powstawały też filmy zupełnie pozbawione tradycyjnej filmowej narracji lub bez dialogów.

Filmy tego typu kręcił później przez całe życie, równolegle z produkcjami pełnometrażowymi. Z czasem do swojego warszatu dołączył również technikę wideo.

Coming out i gay rights movement

W Anglii kontakty homoseksualne do 1967 roku były przestępstwem. Jarman otwarcie przyznał się do swojej orientacji seksualnej w czasach, w których nie było to bezpieczne. Był również aktywnym działaczem ruchu na rzecz równouprawnienia osób LGBT. Wpłynęło to na całą jego twórczość filmową – niemal wszystkie jego filmy poświęcone są bohaterom o odmiennej od heteroseksualnej orientacji. Jako jeden z pierwszych wprowadził do kina tę tematykę, ukazującą współzależność między homoseksualną orientacją bohatera a jego osobowością. Ze względu na doświadczenie bycia w nieakceptowanej mniejszości, cokolwiek robił, było dla niego aktem politycznym. Drażnił establishment swoim homoseksualizmem, będąc przy tym arbitrem elegantiarum, estetą i erudytą oraz artystą na wskroś brytyjskim, który w swoich dziełach mówi o tęsknocie za mityczną Anglią (The Angelic Conversation) z kwitnącymi ogrodami, harmonią i sonetami Williama Szekspira oraz sięgającym do motywów stanowiących o brytyjskiej kulturze – do Szekspira, Christophera Marlowe’a, Benjamina Brittena, przeciwstawiając ją kulturze współczesnej, opartej według niego na przemocy, pieniądzu i imperializmie.

W latach 80. wypowiadał się głośno przeciw brytyjskiemu imperializmowi i konserwatyzmowi rządu Margaret Thatcher. Miał odwagę nie tylko ujawnić swoją orientację homoseksualną, ale później również otwarcie mówić o swojej śmiertelnej chorobie, mimo że opinia publiczna winiła homoseksualistów za epidemię HIV.

Filmy pełnometrażowe

Pierwszym pełnometrażowym filmem Jarmana był Sebastian z 1975 r. Wciąż jednak był człowiekiem awangardowego undergroundu i postmodernistą avant la lettre. Wśród brytyjskiej bohemy artystycznej zdobył status postaci kultowej już w latach 70. W kulturze masowej zaistniał jednak dopiero pod koniec lat 80., w czasach szerszej akceptacji kultury queer i estetyki postmodernistycznej. Momentem akceptacji Jarmana przez świat oficjalnego kina była premiera filmu Caravaggio w 1986 roku – najbardziej konwencjonalnego w formie filmu Jarmana. Mimo że zawarł w nim wszystkie główne wątki swej twórczości: motywy homoerotyczne, punkowy bunt, apoteozę bezkompromisowego artysty i outsidera, to jednak forma filmu była bardziej przystępna i efektowna od większości jego pozostałych produkcji.

Kolejnymi dziełami z cyklu filmowych biografii były Edward II (1991) i Wittgenstein (1993). Równolegle z nimi powstawały filmy zajmujące się sprawami społecznymi i zajmujące stanowisko w kwestiach politycznych: Jubileusz (1977) i Ostatni Anglicy (1987), który jest określany jako pierwszy film kontrkultury punk. W 1987 r. Jarman wyreżyserował etiudę filmową pt. Aria, który weszła do pełnometrażowego filmu o tym samym tytule, składającego się z dziesięciu krótkich form różnych reżyserów (m.in. Jean-Luc Godard, Ken Russel, Robert Altman).

Choroba i ostatnie lata życia

Prospect Cottage

W grudniu 1986 r. po ukończeniu filmu Caravaggio rozpoznano u niego zakażenie wirusem HIV. Mimo to wciąż pracował i tworzył, nawet gdy w ostatnich latach postępująca choroba odbierała mu wzrok. Filmy nabierały jednak stopniowo wymowy gorzkiego pesymizmu i radykalizmu w kwestiach społeczno-politycznych. Wielokrotnie wypowiadał się publicznie na temat swojej choroby.

22 grudnia 1986, kiedy dowiedziałem się, że jestem seropozytywny, wyznaczyłem sobie cel: wyjawię moją tajemnicę i przeżyję rządy Margaret Thatcher. Udało mi się. Teraz patrzę ku millennium i ku światu, w którym wszyscy będziemy równi.

Ostatnie lata życia Jarman spędził w Dungeness, w pomalowanej na czarno rybackiej chacie na wybrzeżu hrabstwa Kent. Wokół tego domu, nazwanego Prospect Cottage, stojącego samotnie między morzem a atomową elektrownią, Jarman założył ogród. Ogrodnictwu poświęcał czas z równą pasją i artyzmem, co sztuce filmowej.

Zmarł z powodu AIDS w 52 roku życia. Swój testament życiowy i artystyczny zawarł w filmie pt. Blue.

Bibliografia i filmografia podmiotowa

Ważniejsze filmy

• 1975 – Sebastian (Sebastiane)
• 1977 – Jubileusz (Jubilee)
• 1979 – Burza (The Tempest)
• 1985 – Anielskie rozmowy (The Angelic Conversation)
• 1986 – Caravaggio
• 1987 – Ostatni Anglicy (The Last of England)
• 1988 – Wojenne requiem (War Requiem)
• 1990 – Ogród (The Garden)
• 1991 – Edward II
• 1992 – Wittgenstein
• 1993 – Blue

(pełna lista na końcu artykułu)

Wideoklipy muzyczne

• Sex Pistols:The Sex Pistols Number One (1976)
• Marianne Faithfull: Broken English, Witches' Song i The Ballad of Lucy Jordan (wszystkie w 1979)
• Throbbing Gristle: TG Psychic Rally in Heaven (1981)
• Orange Juice: What Presence?! (1984)
• Marc Almond: Tenderness Is a Weakness i You Have (1984)
• The Smiths: The Queen is Dead, Panic, There is a Light That Never Goes Out i Ask (ok. 1986)
• Matt Fretton: Avatar (1986)
• Pet Shop Boys: It's a Sin, Rent i King's Cross
• Coil: Egyptian Basses, A Journey to Avenbury i Montecute
• Dancing Mice: Dungeness

Książki

• A Finger in the Fishes Mouth (wiersze), Bettiscombe Press, Bettiscombe 1972, ISBN 0-85019-012-6
• Dancing Ledge (autobiografia), wyd. Quartet, Londyn 1984, ISBN 0-7043-3461-5
• The Last of England, wyd. Constable, Londyn 1987, ISBN 0-09-468080-9 (w kolejnym wydaniu pt. Kicking The Pricks)
• Modern Nature: The Journals of Derek Jarman, wyd. Century, Londyn 1991, ISBN 0-7126-2184-9
• Queer, Manchester City Art Galleries, Richard Salmon Ltd., Manchester 1992, ISBN 0-901673-40-4
• At Your Own Risk: A Saint’s Testament Derek Jarman, wyd. Hutchinson, Londyn 1992, ISBN 0-09-177067-X
• Blue: Text of a Flim by Derek Jarman, Channel 4 Television, Londyn 1993, ISBN 1-85144-072-0
• Chroma: A Book of Colour, wyd. Century, Londyn 1994, ISBN 0-7126-5754-1
• Up in the Air: Collected Film Scripts, wyd. Vintage, Londyn 1996, ISBN 0-09-930226-8
• Smiling in Slow Motion, wyd. Century, Londyn 2000, ISBN 0-7126-8004-7

Bibliografia i filmografia przedmiotowa

• Derek Jarman: życie jako sztuka (Derek Jarman: Life as Art) – film w reż. Andy'ego Kimpton-Nye z 2004 r., zobacz informacje o filmie w bazie IMDb (ang.)
• Małgorzata Radkiewicz Derek Jarman: portret indywidualisty, wyd. Rabid, Kraków 2003, ISBN 83-88668-60-9 (pol.)
• Steven Dillon Derek Jarman and Lyric Film: The Mirror and the Sea, wyd. University of Texas Press, Austin (Texas) 2004, ISBN 0-292-70223-X, (ang.)
• Tony Peake Derek Jarman (biografia), wyd. Little, Brown & Co, Londyn 2000, ISBN 0-316-64466-8, (ang.)
• Michael O'Pray Derek Jarman: Dreams of England, British Film Institute, Londyn 1996, ISBN 0-85170-590-1, (ang.)
• Howard Sooley Derek Jarman’s garden with photographs by Howard Sooley, wyd. Thames & Hudson, Londyn 1995, ISBN 0-7043-3461-5 (ang.)

Nagrody

• Nagroda na MFF w Berlinie
  • Srebrny Niedźwiedź 1986, Caravaggio
  • Teddy 1988, Ostatni Anglicy
  • Teddy 1992, Edward II
  • Teddy 1993, Wittgenstein
• Międzynarodowa Federacja Krytyków Filmowych Forum of New Cinema 1991, Edward II

Linki zewnętrzne i źródła informacji

• Derek Jarman w bazie IMDb (ang.)
• Derek Jarman w bazie Filmweb (pol.)
• Derek Jarman w bazie Notable Names Database (ang.)
• Biografia z fotografiami z młodości. bergen-filmklubb.no. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-28)]. (norw.)
• Biografia artystyczna na Zone Europa. europaeuropa.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-12-28)]. (pol.)
• Karolina Kosińska Może ostatni z Anglików – notatka na Celuloid.pl. celuloid.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-29)]. (pol.)
• Roman Soroko, Łukasz Knasiecki – biografia Jarmana na 3Cinema. 3cinema.art.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-02)]. (pol.)
• Magazyn „Forma”, nr 2-3 (V-VI 2005) poświęcony w dużej części Jarmanowi. forma.vacuum.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-29)]. (pol.)
• Reprodukcje obrazów: Ataxia – Aids is Fun, 1993, olej na płótnie
• Fotografie: [1], [2], [3], [4], [5], [6],
• Recenzje filmów: Edward II (pol.)