Dialekt rezjański

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
rozajanski langač
Obszar

dolina rzeki Rezji we Włoszech

Liczba mówiących

929 (2022)[1]

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
UNESCO 3 zdecydowanie zagrożony↗
Kody języka
IETF sl-rozaj
Glottolog resi1246
Występowanie
Ilustracja
dialekt rezjański (jasnożółty na północno-zachodnim skraju) na tle innych dialektów przymorskich
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Modlitwa Pańska po rezjańsku
Dwujęzyczny napis w dolinie Rezji

Dialekt rezjański (słoweń. rezijansko narečje lub rezijanščina, samonazwanie: rozajanski langač/lengač) – dialekt słoweński należący do grupy dialektów karynckich[2], choć mocno związany także z grupą dialektów przymorskich[3]. Zachowany jest szczątkowo na obszarze włoskich Alp Julijskich w dolinie małej rzeki Rezji wpadającej do Beli (wł. Fella). Używa go resztka ludności słoweńskiej, zamieszkująca dawniej większy obszar i łącząca się poprzez Dolinę Kanalską ze Słoweńcami karynckimi, jednak łączność ta zanikła w wyniku kolonizacji friulskiej[4].

Pod względem językowym jest to jeden z najbardziej odrębnych i archaicznych dialektów słoweńskich[5], związany najbliżej z dialektem zilskim oraz terskim[3].

Znanym badaczem dialektu rezjańskiego był Jan Baudouin de Courtenay[2].

Cechy językowe[edytuj | edytuj kod]

Dialekt rezjański, z racji swojego peryferyjnego położenia, wykazuje szereg charakterystycznych tylko dla siebie właściwości. Do szczególnych cech fonetyki dialektu rezjańskiego należą:

  • harmonia wokaliczna (wyjątkowa dla całej słowiańszczyzny, na mniejszą skalę spotykana tylko w dialekcie prekmurskim oparta na dostosowaniu się samogłosek nieakcentowanych do akcentowanych, np. rîč ‘rzecz’, dop. l. mn. ričî ‘rzeczy’, ale narz. l. poj. račjô ‘rzeczą’ < psł. *rečь, *rečьjь, *rečьjǫ; kozà ‘koza’, ale w liczbie podwójnej dv́î közœ̀ ‘dwie kozy’ < psł. *koza, *dvě kozě; žanà ‘kobieta, żona’, ale dv́î žœnœ̀ ‘dwie kobiety’ < psł. *žena, *dvě ženě; ḿîsu ‘mięso’ < psł. *męso, ale lœ̀to ‘lato’ < psł. *lěto; nistȉt ‘nieść’ < psł. *nesti[6],
  • obecność samogłosek średniojęzykowych niskich œ, ö, ü, y, np. dœ̀sat, cœ̀sta, ö̀kö, kjü̂č, lýstje~lîstje < psł. *desętь, *cěsta, *oko, *kľučь, *listьje, por. słoweń. desε̂t, cẹ́sta, okộ, kljúč, lístje, powstałych z akutowanych lub nowoakutowanych samogłosek odpowiednioě i e, o, u, i[7],
  • przejście psł. *ě (jać) oraz *e w sylabie długiej w ī, np. lîp, lît, brîk < psł. *lěpъ, *ledъ, bergъ, słoweń. lep, led, breg[3],
  • przejście długiego, akcentowanego ō w ū, np. vûs, nûť < psł. *vozъ, *noťь, słoweń. voz, noč[3],
  • zwężenie ē (< *e, *ę, *ъ, *ь) > ī oraz ō (< *o, *ǫ) > ū w pozycji po spółgłosce nosowej, np. ḿísu ‘mięso’, ḿíša ‘msza’, mûž ‘mężczyzna, mąż’, múj ‘mój’ < psł. *męso, *mьša, *mǫžь, *mojь, por. słoweń. meso, meša, mož, moj[8],
  • rozwój jerów w sylabach długich w wąskie ẹ (lub niekiedy i), zaś w krótkich w a, np. tệst, bệs, dîn, dȁš, ovȁs < psł. *tъstь, *bъzъ, *dьnь, *dъždžь, *ovьsъ, por. słoweń. tast, bez, dan, dež, oves[7],
  • zachowanie głoski ť i grupy šť jako kontynuantów prasłowiańskich *ť, *šč (*tj, *stj), np. léťa ‘soczewica’, sv́îťa ‘świeca’, sràťat ‘spotykać’, téšťa ‘teściowa’ < psł. *lęťa, *svěťa, *sъrěťati, *tъšča, por. słoweń. leča, sveča, srečati, tašča[9],
  • spirantyzacja *g do ɣ, ħ lub wręcz jej zanik, np. boħȁt~boȁt < *bogatъ, przy czym zjawisko to nie występuje w najbardziej zachodnim punkcie Rezji (miejscowość Bela), gdzie mówi się bogȁt[9],
  • przejście *ľ do j, np. jûde ‘ludzie’, kráj ‘król’, por. słoweń. ljudje, kralj[9]
  • przejście wygłosowego -m w -n, np. tan ‘tam’, v́în ‘wiem’, žanán ‘żonom, kobietom’ < psł. *tamo, *věmь, *ženamъ, podobnie jak w wielu innych dialektach słoweńskich i czakawskich, na skutek kontaktu z żywiołem romańskim[9].

Do wyjątkowych cech morfologii dialektu rezjańskiego należą:

  • formy wyrazów dúrε ‘drzwi’ < psł. *dvьri oraz dȁš, dȁžńa ‘deszcz, deszczu’ < psł. *dъždžь, *dъždža, wspólne z zilskim dəžń, dəžńa, przy czym forma dȁžńa ma według Frana Ramovša pochodzić z dysymilacji wcześniejszego *dъžďa, jeszcze sprzed ogólnosłoweńskiego przejścia *ď > j[3],
  • podwojone przyimki typu sis~ziz ‘z’[9],
  • zachowanie nieznanego pozostałym dialektom słoweńskim imperfektu, np. tóehon~tóešon ‘chciałem’ < psł. *xotěaxъ, mœhon~máhon ‘miałem’ < psł. *jьměaxъ, przy czym jeszcze na początku XIX wieku występowały formy bez kontrakcji, np. znáah ‘wiedziałem’ < psł. *znaaxъ, mœ́ah ‘miałem’ < psł. *jьměaxъ[8],
  • jeszcze pod koniec XIX wieku zachowany był też aoryst, np. wzé ‘wziął’ < psł. *vъzę, ħardúh ‘(po)szedłem’ < psł. *grędoxъ, pridúh ‘przyszedłem’ < *pridoxъ[8].

W dziedzinie słownictwa charakterystyczna jest formacja liczebników od 40 do 90, np. štrêdi ‘40’, patẹrdú ‘50’ < psł. *čьtyre rędi, *pętь rędovъ[3]. Oprócz tego występuje, podobne do francuskich liczebników typu quatre-vingt ‘80’ (dosłownie 4·20), liczenie dwudziestkami, np. dwákrat dwúi̯sti ‘40’, štírikrat dwúi̯sti ‘80’, tríkrat dwúi̯sti anu dœ̀sat ‘70’[8]. Podobne sposoby liczenia są nieznane nie tylko pozostałym dialektom słoweńskim, ale też całej słowiańszczyźnie, jeśli nie liczyć blisko spokrewnionego z rezjańskim dialektu terskiego[8]. Poza tym słownictwo rezjańskie zawiera wiele pożyczek friulskich[7].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Popolazione residente al 1° Gennaio 2022 per sesso, età e stato civile - dati provvisori; Comune: Resia. istat.it, 2022-01-01. [dostęp 2022-08-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-11)]. (wł. • ang.).
  2. ↑ a b Sławski 1988 ↓, s. 1000.
  3. ↑ a b c d e f Sławski 1962 ↓, s. 43.
  4. ↑ Sławski 1962 ↓, s. 43–44.
  5. ↑ Sławski 1962 ↓, s. 42.
  6. ↑ Sławski 1962 ↓, s. 45–46.
  7. ↑ a b c Sławski 1962 ↓, s. 45.
  8. ↑ a b c d e Sławski 1962 ↓, s. 46.
  9. ↑ a b c d e Sławski 1962 ↓, s. 44.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dialekt_rezjański&oldid=68473332”