Gady (województwo warmińsko-mazurskie)
53°52′42″N 20°35′04″E/53,878333 20,584444| wieś | |
 przykład warmińskiej zabudowa wsi | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Wysokość |
150 m n.p.m. |
| Liczba ludności (2022) |
428[2] |
| Strefa numeracyjna |
89 |
| Kod pocztowy |
11-001[3] |
| Tablice rejestracyjne |
NOL |
| SIMC |
0472986 |
Położenie na mapie gminy Dywity  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego  | |
| 53°52′42″N 20°35′04″E/53,878333 20,584444[1]
| |
Gady (niem. Jadden) – nieduża wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Dywity około 13 km na północ od Olsztyna. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.
We wsi jest sklep spożywczy, przystanek autobusowy (przy przystanku leży kamień z tablicą wstawioną w 2009 r., upamiętniającą 640-letnią historię wsi), Ośrodek Rzemiosł Zapomnianych, dwa gospodarstwa agroturystyczne oraz gospodarstwo rybackie.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Akt lokacyjny wsi został wydany 28 maja 1369 r. na zamku w Lidzbarku Warmińskim. Dokument został podpisany przez biskupa warmińskiego Jana Stryprocka. Lokacja nadana na prawie chełmińskim dla Hoenveltz (takiej nazwy użyto po raz pierwszy) obejmowało 44 łany co odpowiadało w przybliżeniu 739,2 ha. Zasadźcą i jednocześnie pierwszym sołtysem wsi był Prus Gedethen. W przywileju zastrzeżono 4 łany dla ojca sołtysa – Bandusa oraz braci: Dyngona i Georgia. Pozwala to przypuszczać, że lokacja nastąpiła w miejscu zasiedlonym wcześniej przez Prusów[4] W okresie plemiennym Gady znajdowały się na terytorium Galindii, a dokładniej ziemi zwanej Gunelauke, której centrum mieściło się w okolicy Barczewka[5]. W dokumencie lokacyjnym występuje tylko niemiecka nazwa Hoenveltcz (Hoenfeld). W 1405 r. odnotowano Gedden. W kolejnych zapisach spotkać można Jadden (1598), Gadden (1615) i Giaden (1668). W 1879 r. po raz pierwszy pojawiła się nazwa Gady. Gady zostały zlokalizowane na szlaku łączącym Olsztyn z Jezioranami. Akt lokacyjny nadawał prawo do założenia w Gadach małej karczmy przy szlaku[6].
W 1909 r. w czasie mroźnej zimy wilki podchodziły do samej wsi. Poczta z jedynym we wsi telefonem powstała w 1930 roku i funkcjonowała do 1945 r. W 1933 r. do wsi doprowadzono prąd elektryczny. W tym okresie we wsi było dwóch kowali, dwóch cieśli, trzech murarzy i zdunów, dwóch fryzjerów, po jednym stolarzu, krawcu, młynarzu i mechaniku, W 1938 r. pojawiło się w Gadach pierwsze auto – właścicielem był Lindenblat. Po drugiej wojnie przez długi okres jedyne auto (stara warszawa) należało do Certy. W 1939 wybudowano utwardzoną drogę z Gad do Barczewka. W styczniu 1945 r., 23. i 27. przez wieś przetoczył się front, w wyniku działań wojennych wieś została częściowo zniszczona.
Drogę asfaltową wybudowana w latach 70. XX wieku a poszerzono w 1982 r. Ujęcie wody założono w klatach 80. XX wieku. Świetlica i sklep powstały w latach 1985-1987. W 1992 roku zamknięta została tutejsza szkoła.
W 2011 r. otwarto budynek Ośrodka Rzemiosł Zapomnianych.
Zabudowa wsi
[edytuj | edytuj kod]W dużej części zabudowa wsi pochodzi z końca XIX i początków XX w. Zachowała się jedna drewniana chałupa oraz wiele domów i budynków gospodarskich z czerwonej cegły. Architekturę uzupełniają współczesne domy. We wsi znajduje się pamiątkowy głaz, ustawiony w 2009 r. w czasie obchodów 640 jubileuszu lokacji wsi, kamienny żółw i kamienna "baba pruska" (wykonane w czasie festynu archeologicznego w 2008 r. We wsi znajdują się dwie murowane, warmińskie kapliczki, dwa drewniane, przydrożne krzyże oraz jeden krzyż metalowy, przystanek autobusowy, sklep i świetlica, a także stylowe, drewniane drogowskazy.
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]- Neobarokowa kapliczka w środku wsi przy posesji nr 48 (N 53,877159o; E 20,579715o), wzniesiona w połowie XVIII w., z krucyfiksem i figurą Najświętszej Maryi Panny. W 1927 roku kapliczkę gruntownie wyremontowała rodzina Certów, dlatego w niektórych wydawnictwa niemieckich określana jest nazwa "Certas Kapelle". Tak jak i dawniej, tak i obecnie, przy tej kapliczce odbywają się nabożeństwa majowe. W 1966 roku kapliczka była w złym stanie, z widocznymi jeszcze zniszczeniami od kul. W maju tego roku kapliczka została otynkowana i wyremontowana, wykonano daszek z cegieł i wstawiono nowe ramy, chorągiewka metalowa została odnowiona (z datą 1929), została także zakupiona figura Matki Bożej.
- Kapliczka przy wjeździe do wsi od strony Słupów, przy posesji nr 50 (N 53,876836o; E 20,576093o), z rzeźbą św. Józefa, krucyfiksem i chorągiewką z datą 1929 (wykonana została w 1931[7]. Wybudowana została przez Antona Loberta. Od 1969 roku o kapliczkę i drobne naprawy troszczyła się Maria Januszewska wraz z rodziną. W latach 80. XX wieku została zakupiona nowa figura Matki Boskiej.
- Kapliczka za wsią ok. pół kilometra, w lesie, przy drodze powiatowej do Olsztyna, wybudowana w 1931 r. Obecnie pod opieką Janusza Smolińskiego i Wojciecha Załuski.
- Zabytkowy dzwon (posesja nr 26) z datą 1815. Dzwon ufundowali mieszkańcy wsi jako wotum błagalne podczas zarazy bydła. Przez wiele lat dzwon ten był zawieszony między dwoma drzewach za budynkiem sklepu i przez lata dzwonił na Anioł Pański. Po próbie kradzieży został przeniesiony na prywatną działkę i zawieszony na małej dzwonnicy.
- Kamienie graniczne, ułożone wzdłuż rowu granicznego między wsiami Gady, Tęguty i Barczewko.
- Stary krzyż drewniany (N 53,857231o; E 20,588203o), przy drodze z Gadów do Barczewka.
Sołtysi
[edytuj | edytuj kod]XX i XXI wiek
- Otto Bludau
- Hilda Braun (Hilda Braunowa)
- Sławomir Węgrodzki
- Józef Suchocki
- Paweł Węgrodzki
- Mirosław Piórkowski
- Rajmund Antosiak
- Alicja Antosiak
Stowarzyszenia
[edytuj | edytuj kod]We wsi działa Stowarzyszenie "Nasze Gady", organizujące różnorodne warsztaty edukacyjne, happeningi, jarmarki. Od 2008 roku w każdą ostatnią sobotę sierpnia odbywają się w Gadach Festyny Archeologiczne. Podczas Festynów można wziąć udział w różnorodnych warsztatach dawnego rękodzieła m.in. ceramicznych, rzeźbiarskich, a także posłuchać warmińskiej muzyki etnicznej.
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Przydrożny krzyż -
Przydrożny krzyż -
Głaz upamiętniający 640. lecie wsi -
Kapliczka w środku wsi, z połowy XVIII w. -
Piknik archeologiczny -
Zabudowa wsi
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 30937
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-06].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 252 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Robert Klimek: Terra Gunelauke. Przewodnik archeologiczny. Barczewo – Gady 2008
- ↑ Robert Klimek: Na kresach Galindii. Przewodnik archeologiczny, Gady 2009
- ↑ Gady nasza mała Ojczyzna, praca zbiorowa pod redakcją Teresy Kosińskiej, Gady 2009
- ↑ "Kapliczki w Gadach", Jadwiga Ławicka-Jurkowska, w: "640 lat wsi Gady 1369-2009", str.18-21
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Gady – Warmia znana i nieznana. warmiaznanainieznana.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-27)].
- Teresa Kosińska (red.) 640 lat wsi Gady 1369-2009, Stowarzyszenie Naze Gagy, ISBN 978-83-926764-8-5
- Anna Pospiszyl, Toponimia południowej Warmii. Nazwy miejscowe. Pojezierze, Olsztyn, 1987, ISBN 83-7002-289-8
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Gady, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 436.
- Stowarzyszenie "Nasze Gady"