Przejdź do zawartości

Gady (województwo warmińsko-mazurskie)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Gady
wieś
Ilustracja
przykład warmińskiej zabudowa wsi
Państwo

 Polska

Województwo

 warmińsko-mazurskie

Powiat

olsztyński

Gmina

Dywity

Wysokość

150 m n.p.m.

Liczba ludności (2022)

428[2]

Strefa numeracyjna

89

Kod pocztowy

11-001[3]

Tablice rejestracyjne

NOL

SIMC

0472986

Położenie na mapie gminy Dywity
Mapa konturowa gminy Dywity, po prawej znajduje się punkt z opisem „Gady”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Gady”
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa konturowa województwa warmińsko-mazurskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Gady”
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego
Mapa konturowa powiatu olsztyńskiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Gady”
Ziemia53°52′42″N 20°35′04″E/53,878333 20,584444[1]
Kapliczka przy posesji nr 50
Gady podworko

Gady (niem. Jadden) – nieduża wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Dywity około 13 km na północ od Olsztyna. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

We wsi jest sklep spożywczy, przystanek autobusowy (przy przystanku leży kamień z tablicą wstawioną w 2009 r., upamiętniającą 640-letnią historię wsi), Ośrodek Rzemiosł Zapomnianych, dwa gospodarstwa agroturystyczne oraz gospodarstwo rybackie.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Akt lokacyjny wsi został wydany 28 maja 1369 r. na zamku w Lidzbarku Warmińskim. Dokument został podpisany przez biskupa warmińskiego Jana Stryprocka. Lokacja nadana na prawie chełmińskim dla Hoenveltz (takiej nazwy użyto po raz pierwszy) obejmowało 44 łany co odpowiadało w przybliżeniu 739,2 ha. Zasadźcą i jednocześnie pierwszym sołtysem wsi był Prus Gedethen. W przywileju zastrzeżono 4 łany dla ojca sołtysa – Bandusa oraz braci: Dyngona i Georgia. Pozwala to przypuszczać, że lokacja nastąpiła w miejscu zasiedlonym wcześniej przez Prusów[4] W okresie plemiennym Gady znajdowały się na terytorium Galindii, a dokładniej ziemi zwanej Gunelauke, której centrum mieściło się w okolicy Barczewka[5]. W dokumencie lokacyjnym występuje tylko niemiecka nazwa Hoenveltcz (Hoenfeld). W 1405 r. odnotowano Gedden. W kolejnych zapisach spotkać można Jadden (1598), Gadden (1615) i Giaden (1668). W 1879 r. po raz pierwszy pojawiła się nazwa Gady. Gady zostały zlokalizowane na szlaku łączącym Olsztyn z Jezioranami. Akt lokacyjny nadawał prawo do założenia w Gadach małej karczmy przy szlaku[6].

W 1909 r. w czasie mroźnej zimy wilki podchodziły do samej wsi. Poczta z jedynym we wsi telefonem powstała w 1930 roku i funkcjonowała do 1945 r. W 1933 r. do wsi doprowadzono prąd elektryczny. W tym okresie we wsi było dwóch kowali, dwóch cieśli, trzech murarzy i zdunów, dwóch fryzjerów, po jednym stolarzu, krawcu, młynarzu i mechaniku, W 1938 r. pojawiło się w Gadach pierwsze auto – właścicielem był Lindenblat. Po drugiej wojnie przez długi okres jedyne auto (stara warszawa) należało do Certy. W 1939 wybudowano utwardzoną drogę z Gad do Barczewka. W styczniu 1945 r., 23. i 27. przez wieś przetoczył się front, w wyniku działań wojennych wieś została częściowo zniszczona.

Drogę asfaltową wybudowana w latach 70. XX wieku a poszerzono w 1982 r. Ujęcie wody założono w klatach 80. XX wieku. Świetlica i sklep powstały w latach 1985-1987. W 1992 roku zamknięta została tutejsza szkoła.

W 2011 r. otwarto budynek Ośrodka Rzemiosł Zapomnianych.

Zabudowa wsi

[edytuj | edytuj kod]

W dużej części zabudowa wsi pochodzi z końca XIX i początków XX w. Zachowała się jedna drewniana chałupa oraz wiele domów i budynków gospodarskich z czerwonej cegły. Architekturę uzupełniają współczesne domy. We wsi znajduje się pamiątkowy głaz, ustawiony w 2009 r. w czasie obchodów 640 jubileuszu lokacji wsi, kamienny żółw i kamienna "baba pruska" (wykonane w czasie festynu archeologicznego w 2008 r. We wsi znajdują się dwie murowane, warmińskie kapliczki, dwa drewniane, przydrożne krzyże oraz jeden krzyż metalowy, przystanek autobusowy, sklep i świetlica, a także stylowe, drewniane drogowskazy.

Zabytki

[edytuj | edytuj kod]
  • Neobarokowa kapliczka w środku wsi przy posesji nr 48 (N 53,877159o; E 20,579715o), wzniesiona w połowie XVIII w., z krucyfiksem i figurą Najświętszej Maryi Panny. W 1927 roku kapliczkę gruntownie wyremontowała rodzina Certów, dlatego w niektórych wydawnictwa niemieckich określana jest nazwa "Certas Kapelle". Tak jak i dawniej, tak i obecnie, przy tej kapliczce odbywają się nabożeństwa majowe. W 1966 roku kapliczka była w złym stanie, z widocznymi jeszcze zniszczeniami od kul. W maju tego roku kapliczka została otynkowana i wyremontowana, wykonano daszek z cegieł i wstawiono nowe ramy, chorągiewka metalowa została odnowiona (z datą 1929), została także zakupiona figura Matki Bożej.
  • Kapliczka przy wjeździe do wsi od strony Słupów, przy posesji nr 50 (N 53,876836o; E 20,576093o), z rzeźbą św. Józefa, krucyfiksem i chorągiewką z datą 1929 (wykonana została w 1931[7]. Wybudowana została przez Antona Loberta. Od 1969 roku o kapliczkę i drobne naprawy troszczyła się Maria Januszewska wraz z rodziną. W latach 80. XX wieku została zakupiona nowa figura Matki Boskiej.
  • Kapliczka za wsią ok. pół kilometra, w lesie, przy drodze powiatowej do Olsztyna, wybudowana w 1931 r. Obecnie pod opieką Janusza Smolińskiego i Wojciecha Załuski.
  • Zabytkowy dzwon (posesja nr 26) z datą 1815. Dzwon ufundowali mieszkańcy wsi jako wotum błagalne podczas zarazy bydła. Przez wiele lat dzwon ten był zawieszony między dwoma drzewach za budynkiem sklepu i przez lata dzwonił na Anioł Pański. Po próbie kradzieży został przeniesiony na prywatną działkę i zawieszony na małej dzwonnicy.
  • Kamienie graniczne, ułożone wzdłuż rowu granicznego między wsiami Gady, Tęguty i Barczewko.
  • Stary krzyż drewniany (N 53,857231o; E 20,588203o), przy drodze z Gadów do Barczewka.

Sołtysi

[edytuj | edytuj kod]

XX i XXI wiek

  • Otto Bludau
  • Hilda Braun (Hilda Braunowa)
  • Sławomir Węgrodzki
  • Józef Suchocki
  • Paweł Węgrodzki
  • Mirosław Piórkowski
  • Rajmund Antosiak
  • Alicja Antosiak

Stowarzyszenia

[edytuj | edytuj kod]

We wsi działa Stowarzyszenie "Nasze Gady", organizujące różnorodne warsztaty edukacyjne, happeningi, jarmarki. Od 2008 roku w każdą ostatnią sobotę sierpnia odbywają się w Gadach Festyny Archeologiczne. Podczas Festynów można wziąć udział w różnorodnych warsztatach dawnego rękodzieła m.in. ceramicznych, rzeźbiarskich, a także posłuchać warmińskiej muzyki etnicznej.

Galeria

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 30937
  2. NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-06].
  3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 252 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  4. Robert Klimek: Terra Gunelauke. Przewodnik archeologiczny. Barczewo – Gady 2008
  5. Robert Klimek: Na kresach Galindii. Przewodnik archeologiczny, Gady 2009
  6. Gady nasza mała Ojczyzna, praca zbiorowa pod redakcją Teresy Kosińskiej, Gady 2009
  7. "Kapliczki w Gadach", Jadwiga Ławicka-Jurkowska, w: "640 lat wsi Gady 1369-2009", str.18-21

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]