Język malajski wyspy Bacan

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
bahasa Melayu Bacan
Obszar

Moluki Północne (Indonezja)

Liczba mówiących

4500?

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
Ethnologue 8b prawie wymarły↗
Kody języka
ISO 639-3 btj
IETF btj
Glottolog baca1243
Ethnologue btj
BPS 0662 6
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język malajski wyspy Bacan lub język bacan[a] (bahasa Bacan[1][2], bahasa Melayu Bacan[3]) – język austronezyjski używany na wyspie Bacan w prowincji Moluki Północne w Indonezji, jeden z języków malajskich. Jest silnie odrębny od pozostałych języków prowincji, w regionie dominują bowiem języki papuaskie oraz daleko spokrewnione języki austronezyjskie.

W przeciwieństwie do innych języków malajskich ze wschodniej Indonezji nie jest używany jako lingua franca, ani nie wykazuje cech właściwych dla języków kontaktowych. Grupa etniczna Bacan to prawdopodobnie rodzima społeczność malajskojęzyczna, która kilka stuleci temu wyemigrowała z zachodniej części Archipelagu Malajskiego, zabierając ze sobą swój ojczysty język. Na przestrzeni wieków przeszedł wiele zmian pod wpływem innych języków regionu.

Przez dłuższy czas pozostawał bardzo słabo poznany, a zebrane dane lingwistyczne dotyczyły przede wszystkim leksyki[4]. W jednej z pierwszych prac (1958) porównano jego morfologię z indonezyjską[5]. Nie był bliżej badany podczas okresu kolonialnego, a obszerniejsze materiały ukazały się dopiero w latach 80. XX w.[6] J.T. Collins prowadził szeroko zakrojone działania na rzecz dokumentacji tego języka. Zdołano przybliżyć historię rozwoju języka bacan oraz rozstrzygnąć jego klasyfikację[7][8]. Ostatecznie został opisany w postaci słownika z 2022 r., będącym pierwszą tego typu publikacją[9][10].

Użycie[edytuj | edytuj kod]

Posługuje się nim niewielka grupa etniczna Bacan (według danych szacunkowych licząca ok. 3500 osób)[11]. Jest używany jako język ojczysty przez mieszkańców pięciu miejscowości (Indomut, Awanggo, Amasing, Labuha i Mandawong) na wyspie Bacan. W atlasie językowym z 1996 r. podano, że służy jako lingua franca wysp Bacan, wraz z językiem indonezyjskim i malajskim Moluków Północnych (odmianą wyspy Ternate)[4]. W rzeczywistości posługuje się nim zasadniczo jedynie rdzenna ludność Bacan, dla której jest wyznacznikiem tożsamości etnicznej; osoby spoza tej grupy rzadko kiedy mają jakąkolwiek jego znajomość[12][13]. Niektórzy migranci znają podstawy bacan (zwykle chodzi o ograniczony zbiór utartych wyrażeń)[14]. Z danych Ethnologue (wyd. 22) wynika, że pewni jego użytkownicy zamieszkują też wyspę Mandioli[15].

Ma niewielką społeczność użytkowników i jest zagrożony wymarciem. Pod koniec lat 50. XX wieku wciąż miał służyć do codziennych kontaktów wśród ludności Bacan i okolic[16]. Wyd. 16 Ethnologue podawało jeszcze, że mówi nim 2500 osób (1991)[17]. W 1996 r. szacowano, że ma mniej niż 5000 użytkowników, mieszkańców kilku wsi[6]. Publikacje Ethnologue (wyd. 22) i Language Policy in Superdiverse Indonesia (2020) informują, że posługuje się nim zaledwie sześć osób[15][18]. Według publikacji Penelitian Bahasa di Maluku (2018) język ten jest używany przez ok. 5% populacji wyspy Bacan (liczącej ok. 90 tys. mieszkańców, w dużej mierze migrantów z innych zakątków kraju). Grupę wysp Bacan zamieszkują także użytkownicy papuaskich języków Halmahery (zwłaszcza ternate, galela i tobelo), języków z regionu południowo-wschodniego Sulawesi oraz dwóch języków makian (wschodniego i zachodniego)[19]. Doszło do zaniku przekazu międzypokoleniowego. J.T. Collins podaje, że o ile wzrasta liczba osób identyfikujących się jako Bacan, to tylko niewielka ich część komunikuje się w tym języku (są to przede wszystkim osoby dorosłe, w wieku powyżej 50 lat)[20]. Wszyscy znają biegle malajski Moluków Północnych, który służy jako lingua franca regionu[14].

Starsze doniesienia sugerują, że na wyspie Obi był niegdyś używany język spokrewniony z bacan. Nie zachowały się jednak żadne ślady takiego języka, a rejon nadbrzeżny został zasiedlony przez ludność napływową[21].

Klasyfikacja i cechy[edytuj | edytuj kod]

Bacan należy do grupy języków malajskich i bywa rozpatrywany jako dialekt języka malajskiego[22][23]. Nie jest blisko spokrewniony z żadnym spośród rodzimych języków północnych Moluków (w regionie przeważają języki papuaskie oraz odległe języki austronezyjskie)[24][25]. Jednocześnie nie wykazuje ścisłego pokrewieństwa z językami kontaktowymi, które przyjęły się w różnych zakątkach Moluków (malajskim wyspy Ternate i malajskim ambońskim)[26]. W odróżnieniu od nich nie rozwinął się w roli lingua franca i nie jest powszechnie używany przez różne grupy etniczne; pod względem typologii również nie pasuje do profilu języka handlowego lub mieszanego[13][b]. Co więcej, malajski wyspy Ternate i malajski wyspy Bacan są wzajemnie niezrozumiałe[27].

W wyniku analizy cech morfologii i innowacji słownikowych został powiązany z malajskim Brunei, a w dalszej kolejności z językiem banjar[28]. Oznacza to, że wbrew swojej lokalizacji geograficznej – na Molukach w Indonezji wschodniej – jest spokrewniony z odmianami malajskiego występującymi w zachodniej części archipelagu. Reprezentuje wręcz stosunkowo archaiczną odmianę tego języka, o sporym zasobie cech, które zanikły w wielu innych odmianach malajskiego (lub w standardowym malajskim)[29][30]. Występują w nim chociażby starsze formy liczebników: tolu („trzy”, standardowe tiga), dulapang („osiem”, standardowe lapan/delapan), salapang („dziewięć”, standardowe sembilan)[31]. Zidentyfikowano też pewne zapożyczenia z języków dusun (używanych na wyspie Borneo)[32]. Niewielka część wyrazów i cech gramatycznych mogłaby sugerować pokrewieństwo między bacan a (niemalajskimi) językami taliabu i sula (z Moluków), ale dawne próby łączenia tych języków w jedną grupę okazały się niesłuszne[33].

Grupa etniczna Bacan mogła przyjąć ten język w drodze handlu korzennego bądź przybyć z zupełnie innego regionu językowego, zamieszkałego przez ludność malajską[34]. Collins uważa, że jest to najbardziej wysunięta na wschód rodzima społeczność malajskojęzyczna, która ma swoje korzenie w zachodniej części archipelagu[24][35]. Przypuszcza się, że przodkowie ludu Bacan wyemigrowali kilkaset lat temu z Borneo, utrzymując swój ojczysty język malajski (który pozostał w użyciu aż do XXI wieku). Złożoność jego morfologii wskazuje na to, że był przekazywany z pokolenia na pokolenie (tj. jako język ojczysty)[13][24]. Dodatkowo w obiegu językowym zachował się zasób przysłów malajskich. Fakt, że język bacan przetrwał do dziś, świadczy o wysokim poziomie lojalności językowej wśród członków społeczności Bacan (która przez znaczną część historii musiała liczyć nie więcej niż kilkaset osób)[24]. Nie oparł się jednak poważnym wpływom okolicznych języków[35][36][c]. Niezależne zmiany, jakie nastąpiły w bacan i malajskim Brunei, doprowadziły do zatarcia śladów wspólnej genezy obu języków[6].

W okresie kolonialnym próbowano go łączyć z zupełnie innymi przedstawicielami rodziny austronezyjskiej (uważano, że jest spokrewniony z językiem sula[d] oraz językami wyspy Celebes), przy czym odnotowano jego domniemany „mieszany” charakter (mengtaal)[37]. Pojawiły się spekulacje głoszące, że został poddany „silnemu i długookresowemu wpływowi języka malajskiego”[38]. W końcu inni autorzy (m.in. A. Adelaar i J.T. Collins) ustalili, że jest to w istocie reprezentant języków malajskich, aczkolwiek bardzo oddalony od tradycyjnego ich siedliska[26]. Z perspektywy historycznej chodzi wręcz o dialekt malajskiego[36] czy też pochodną (wariant) malajskiego Brunei[39]. Collins wskazuje jednak, że w obliczu długotrwałego odizolowania geograficznego stał się właściwie samodzielnym językiem, z wpływami obcego otoczenia językowego[35][40].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ B. Litamahuputty jako „język bacan” (bahasa Bacan) określa właśnie ten język, natomiast nazwę „malajski wyspy Bacan” (Bacan Malay) rezerwuje dla odmiany pokrewnej malajskiemu wyspy Ternate (Litamahuputty 2012 ↓, przyp. 2, s. 3–4). Malajski wyspy Ternate przeważa jako środek kontaktów międzyetnicznych (Collins 1996b ↓, s. 78; Collins 2018 ↓, s. 18).
  2. ↑ W języku bacan występują dość złożone systemy afiksacji i reduplikacji, które zostały utracone przez standardowy język malajski. Formy czasowników (z różnymi afiksami) pozwalają dokładnie wyrazić niuanse znaczeniowe (np. pija – „zamknąć oczy”, pijai – „zamknąć czyjeś oczy dla dobra tej osoby”, pijakang – „zamknąć czyjeś oczy na prośbę osoby trzeciej” itp.) (por. słownik Collins 2022 ↓, Kuliah Umum Bahasa Bacan ↓, 49:40–52:34). Taka złożoność morfologii kłóci się ze specyfiką handlowych odmian języka malajskiego (bahasa pasar) (Collins 2018 ↓, s. 16).
  3. ↑ Występuje chociażby odmiana czasownika przez osoby i liczby, która nie ma charakteru fakultatywnego. J.T. Collins tłumaczy tę cechę wpływem lokalnego otoczenia językowego, jako że jest typowa dla języków Halmahery (Kuliah Umum Bahasa Bacan ↓, 46:16–46:40, 1:44:39–1:45:51).
  4. ↑ Istnienie grupy sula-bacan postulowali w 1914 r. kolonialni autorzy Nicolaus Adriani i Albert C. Kruijt. Błędna klasyfikacja była powielana w różnych publikacjach (np. Majewicz 1989 ↓, s. 88; Grimes i Grimes 1994 ↓, s. 45). Wcześniej, w 1869 r., Alfred Russel Wallace opisał go jako formę „czystego malajskiego” (Pure Malay) z domieszką „elementu papuaskiego” (Papuan element) (Wallace 1869 ↓, s. 19; Collins 2018 ↓, s. 14–15). W 1958 r. lokalny autor R. D. Udinsah opisał ten język jako regionalną odmianę języka indonezyjskiego, z zaznaczeniem, że trafniejsze jest tu określenie „język malajski” – bahasa Indonesia daerah Batjan... (sebenarnja lebih tepat djika dikatakan bahasa Melaju) (Udinsah 1958 ↓, s. 29).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Collins 2018 ↓, s. 14.
  2. ↑ Bahasa Bacan. [w:] Peta Bahasa [on-line]. Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa, Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan. [dostęp 2022-08-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-02)]. (indonez.).
  3. ↑ Blust 1991 ↓, s. 32.
  4. ↑ a b Adelaar i in. 1996 ↓, s. 682.
  5. ↑ Udinsah 1958 ↓.
  6. ↑ a b c Collins 1996a ↓, s. 146.
  7. ↑ Collins 1996a ↓.
  8. ↑ Collins 1996b ↓.
  9. ↑ Collins 2022 ↓.
  10. ↑ Launching Kamus Bahasa Bacan-English. YouTube, 2022-08-12. [dostęp 2022-09-02]. (indonez.).
  11. ↑ Zulyani Hidayah: Ensiklopedi Suku Bangsa di Indonesia. Wyd. 2. Jakarta: Yayasan Pustaka Obor Indonesia, 2015, s. 43. ISBN 978-979-461-929-2. OCLC 913647590. [dostęp 2022-07-31]. (indonez.).
  12. ↑ Collins 1995 ↓, s. 229.
  13. ↑ a b c Collins 2018 ↓, s. 16.
  14. ↑ a b Collins 1996b ↓, s. 74.
  15. ↑ a b David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Malay, Bacanese, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2020-12-04] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
  16. ↑ Udinsah 1958 ↓, s. 29.
  17. ↑ M. Paul Lewis (red.), Malay, Bacanese, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 16, Dallas: SIL International, 2009 [dostęp 2022-07-31] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-15] (ang.).
  18. ↑ Subhan Zein: Language Policy in Superdiverse Indonesia. Abingdon–New York: Routledge, 2020, s. 35. DOI: 10.4324/9780429019739. ISBN 978-0-429-01973-9, ISBN 978-0-367-02954-8. ISBN 978-0-429-67107-4. OCLC 1139891689. [dostęp 2021-07-29]. (ang.).
  19. ↑ Collins 2018 ↓, s. 18.
  20. ↑ Kuliah Umum Bahasa Bacan ↓, 1:09:05–1:16:12
  21. ↑ Collins 1982 ↓, s. 81.
  22. ↑ Mark Taber (red.): Atlas bahasa tanah Maluku. Ambon: Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura, 1996, s. 128. ISBN 978-979-8132-90-2. OCLC 40713056. (indonez.).
  23. ↑ Collins 1994a ↓.
  24. ↑ a b c d Collins 1996a ↓, s. 151.
  25. ↑ Collins 2018 ↓, s. 11–12.
  26. ↑ a b Collins 1996b ↓, s. 78.
  27. ↑ Steinhauer 1991 ↓, s. 179.
  28. ↑ Collins 1996a ↓, s. 146, 148.
  29. ↑ Collins 1996b ↓, s. 83–84.
  30. ↑ K. Alexander Adelaar: Proto-Malayic: The reconstruction of its phonology and parts of its lexicon and morphology. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1992, s. 3, 5, seria: Pacific Linguistics C-119. DOI: 10.15144/pl-c119. ISBN 978-0-85883-408-8. OCLC 26845189. [dostęp 2022-07-31]. (ang.).
  31. ↑ Collins 1994a ↓, s. 631.
  32. ↑ Collins 1996a ↓, s. 140.
  33. ↑ Collins 1982 ↓, s. 79–80.
  34. ↑ Lapian 1994 ↓, s. 16–17.
  35. ↑ a b c Collins 2022 ↓. Cytat: The Bacan community is a diaspora community of Malay speakers who migrated the furthest from the western archipelago. [...] Nonetheless, this dictionary also indicates the impact of other languages, in particular the local languages of North Maluku. Indeed, the language of the Bacan community has diverged and become a language closely related to Malay but no longer mutually intelligible with Malay or Indonesian.
  36. ↑ a b Collins 1994b ↓, s. 655.
  37. ↑ Collins 1996b ↓, s. 77.
  38. ↑ Grimes i Grimes 1994 ↓, s. 45.
  39. ↑ Collins 1996a ↓, s. 140, 146.
  40. ↑ Kuliah Umum Bahasa Bacan ↓, 1:48:53–1:50:03

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Język_malajski_wyspy_Bacan&oldid=72815995”