Język ternate

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
bahasa Ternate
Obszar

Moluki Północne (Indonezja)

Liczba mówiących

42 tys. (język ojczysty, 1981),
20 tys. (jako drugi język, 1981)[1][2]

Pismo/alfabet

łacińskie (dawniej arabskie – jawi[3])

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
Ethnologue 6b zagrożony↗
Kody języka
ISO 639-3 tft
IETF tft
Glottolog tern1247
Ethnologue tft
BPS 0791 4
WALS trt
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język ternate (indonez. bahasa Ternate)[a] – język używany w północnej części Moluków w Indonezji (na północ od obszaru języka tidore), należący do niewielkiej rodziny północnohalmaherskiej[4]. Jest to główny język grupy etnicznej Ternate[5]. Wraz z pozostałymi językami północnohalmaherskimi (peryferyjna grupa języków papuaskich) tworzy enklawę w obszarze zdominowanym przez rodzinę języków austronezyjskich[6][7].

Jest rozpowszechniony w indonezyjskiej prowincji Moluki Północne, zwłaszcza na wyspach Ternate i Hiri, w grupie wysp Bacan[1], a także w niektórych zakątkach zachodniej Halmahery (m.in. miejscowości i regiony: Susupu, Jailolo, Ibu, Sidangoli)[8]. Odnotowano, że posługuje się nim 42 tys. ludzi, dla których jest językiem ojczystym, a przynajmniej 20 tys. osób zna go jako dodatkowy (drugi) język[2][9].

Historycznie był głównym językiem Sułtanatu Ternate, regionalnej potęgi politycznej. Pełnił funkcję lingua franca północnych Moluków, a także stanowił źródło zapożyczeń we wschodniej Indonezji. Współcześnie w roli lingua franca zastępują go niespokrewnione języki i dialekty (o pochodzeniu austronezyjskim): malajski wyspy Ternate i indonezyjski[10][11]. Uważa się, że jest zagrożony wymarciem[1], wśród młodszego pokolenia zanika jego znajomość na skutek presji ze strony powyższych języków[12]. W szerszym użyciu zachował się jedynie w odrębnej kulturowo północnej części wyspy[13]. Wykazuje daleko posunięte wpływy języków austronezyjskich[14].

W ternate zidentyfikowano wiele zapożyczeń leksykalnych z malajskiego, portugalskiego, niderlandzkiego, angielskiego i jawajskiego[15]. W okresie od XVI do XVII w. państwo Ternate znajdowało się pod kontrolą portugalską[16]. Na wyspie Ternate był niegdyś używany język kreolski na bazie portugalskiego[17].

C.L. Voorhoeve (1988) sklasyfikował ternate i tidore jako dialekty jednego języka ternate-tidore[18]. W innej pracy (1994) wyróżnił „język ternate” z dialektami ternate i tidore[19]. Dość podobnie postąpili autorzy indonezyjskiej publikacji Peta Bahasa, zaliczając tidore do dialektów języka ternate[20].

Klasyfikacja i cechy[edytuj | edytuj kod]

Należy do rodziny języków północnohalmaherskich (North Halmahera, NH), toteż łączą go związki z językami Halmahery i językiem sąsiedniej wyspy Tidore (na północ od Ternate)[21][22]. Języki NH są spokrewnione nie z większością języków Indonezji, lecz z pewnymi językami północno-zachodniej Nowej Gwinei; znalazły się w propozycji rodziny zachodniopapuaskiej[6][23]. Ternate jest bardzo bliski językowi tidore, do tego stopnia, że oba etnolekty bywają rozpatrywane jako odmiany jednego języka (choć nie odpowiada to czynnikom etniczno-politycznym). Według analizy leksykostatystycznej, którą przeprowadził C.L. Voorhoeve, 80% podstawowego słownictwa tych języków stanowią formy pokrewne, a dostępne informacje sugerują, że obie grupy ludności rozumieją się między sobą[18]. Występują między nimi pewne (systematyczne) różnice dźwiękowe, wraz z niewielką grupą rozbieżnych elementów leksyki i gramatyki[24]. Same społeczności Ternate i Tidore są jednak etnicznie odrębne[25]. Rozgraniczenie języków ternate i tidore wynika, jak sugeruje John Bowden, z uwarunkowań socjopolitycznych, takich jak istnienie dwóch sułtanatów Ternate i Tidore[26][27].

Na poziomie gramatyki wykazuje silne wpływy austronezyjskie, wynikające z wielowiekowego kontaktu językowego[14][28]. Z punktu widzenia typologii przypomina język malajski (szyk zdania SVO – podmiot orzeczenie dopełnienie, uproszczona fleksja)[29]. Wskutek oddziaływania z jego strony odmiana czasownika uległa uproszczeniu[30]. Formy czasowników w języku ternate nie wyrażają dopełnienia, ale nadal informują o podmiocie. Zachował się charakterystyczny dla tej rodziny szyk konstrukcji dzierżawczych (określnik dzierżawczy zajmuje miejsce przed rzeczownikiem określanym)[31]. Występuje system klas rzeczowników[32][33].

Zróżnicowanie wewnętrzne języka ternate (gwarowe i pokoleniowe) nie zostało bliżej zbadane, lecz odnotowano pewne różnice w zakresie cech dźwiękowych i form dzierżawczych[34].

Dokładne związki ternate i tidore z pozostałymi przedstawicielami rodziny pozostają niejasne. Niewykluczone, że są najbliżej spokrewnione z językiem sahu z zachodniej Halmahery, na co wskazuje m.in. lokalna tradycja, zakładająca migrację z miejscowości Jailolo[35]. Języki ternate-tidore i sahu dzielą ze sobą szereg cech typologii[36]. Łączą je także pewne podobieństwa fonologiczne i słownikowe[37]. Niemniej w 1983 r. Voorhoeve bliżej powiązał sahu z pozostałymi językami Halmahery (aniżeli z ternate-tidore)[36].

Szyk zdania SVO został prawdopodobnie zapożyczony z języków austronezyjskich (zakłada się, że pierwotnie miał on postać SOV). Cecha ta była zakorzeniona już na początku XVII w. Wraz z pojawieniem się porządku SVO poimki ustąpiły miejsca przyimkom[38]. Podobne zjawisko dotyczy – poza tidore – również języka sahu oraz odosobnionego języka moi[38][39]. Szyk SVO nie jest zbyt często spotykany w rodzinach papuaskich[40].

Sytuacja językowa[edytuj | edytuj kod]

Piśmiennictwo w języku ternate zostało zapoczątkowane w XV w. (lub wcześniej). O ile historycznie wykształcił tradycję literacką na bazie pisma arabskiego (wraz z nadejściem islamu)[41][42], to współcześnie do jego zapisywania stosuje się alfabet łaciński (w ortografii indonezyjskiej)[43]. Języki ternate i tidore jako jedyne nieaustronezyjskie języki regionu (tzw. języki papuaskie) posiadały formą pisaną przed przybyciem Europejczyków[41][44]. Pozostałe języki północnohalmaherskie wypracowały piśmiennictwo dopiero po nadejściu misjonarzy chrześcijańskich, którzy poświęcili się ich badaniom i tłumaczeniu Biblii[45]. Wcześniej w roli języków pisanych, również w innych zakątkach regionu, występowały wyłącznie języki ternate i tidore[46]. Ponadto z Sułtanatu Ternate pochodzą wczesne zabytki piśmiennictwa malajskiego, w postaci listów zaadresowanych do króla Portugalii[47]. Pod względem stylu i gramatyki teksty te wyróżniają się tym, że zawierają pewne naleciałości z języka ternate, co świadczy o niedoskonałej znajomości malajskiego wśród piszących[48]. Pismo w grafice arabskiej wyszło z obiegu w XX w., wraz z osłabieniem się pozycji rodzimego języka[7][49].

Język ternate wpłynął na leksykę kontaktowych odmian języka malajskiego i innych języków wschodniej Indonezji, w tym języków austronezyjskich. Wynika to z ekspansji wpływów Sułtanatu Ternate w części Archipelagu Malajskiego (od wyspy Mindanao na północy do Sumbawy na południu), w okresie od XVI do XVII w.[8] Liczne pożyczki z tego języka występują nie tylko w miejscowym wariancie malajskiego, ale również w malajskim papuaskim (używanym w zachodniej części Nowej Gwinei) i malajskim miasta Manado[50][b]. Jako język Sułtanatu Ternate rzutował na słownictwo pozostałych języków północnohalmaherskich, zwłaszcza języka sahu[45][51]. W dużej mierze ukształtował warstwę słów alus (rejestr wysoki) w austronezyjskim języku taba[52] oraz podobny rejestr w sąsiednim języku moi[53]. W kontakt z językiem ternate weszły też języki Moluków centralnych[54]. Pożyczki z ternate znalazły się również w językach północnego i centralnego Sulawesi[8] oraz okolic (np. w języku sangir, używanym na wyspach Sangihe[55]). Języki północnego Sulawesi zapożyczyły z ternate wiele wyrazów związanych z władzą królewską i administracją[56]. Prefiks maku-, formujący czasowniki zwrotne (recyprokalne), przedostał się do prawie wszystkich odmian malajskiego we wschodniej Indonezji (w postaci baku-), a także do niektórych odmian zachodnich[57]. Ternate jest uważany za prawdopodobny substrat, który miał udział w rozwoju jednej z odmian języka chavacano (ternateño) na Filipinach. W ternateño zachowało się jednak bardzo niewiele śladów języka ternate[58][59].

Odgrywa istotną rolę w tradycyjnych kulturach północnej Halmahery (jako źródło zapożyczeń i utworów obrzędowych), jego użycie utrzymywało się jeszcze pod koniec XX w.[60] Przynajmniej do lat 70. był stosowany w interakcjach ponadlokalnych (jako język drugi) w tej części kraju[61]. Wśród ludności północnej Halmahery (m.in. Tobelo) jego zmodyfikowana postać (neo-Ternatese) przyjęła się jako język rytualny, tj. rejestr właściwy dla tradycyjnych pieśni, magicznych formuł i konsultacji małżeńskich[62]. W języku tobelo zasoby ternate posłużyły do tworzenia imion, toponimów, nazw roślin i zwierząt oraz nazw związanych z techniką[63]. Podobną rolę obrzędową spełnia u społeczności Sahu, historycznie blisko związanej z Ternate[64][65]. Wśród ludu Kao zaobserwowano użycie języka ternate w ustnych dziełach literackich[66]. Również w kulturach ludów południowej Halmahery (takich jak Gimán) przypisywano duże znaczenie temu językowi (czerpiąc z niego powiedzenia czy wykorzystując go w poezji)[67].

Wyspa Ternate uległa modernizacji jako pierwsza w archipelagu Moluków, a wśród grupy etnicznej Ternate bardzo wcześnie zakorzenił się język malajski. Świadectwa historyczne sugerują, że malajski był znany za czasów Magellana (czyli na długo przed powstaniem państwowości indonezyjskiej)[68]. Został wprowadzony w wyniku kontaktów handlowych, zyskując na znaczeniu jako środek komunikacji międzyetnicznej (lingua franca)[69][70]. Ze względu na wielojęzyczność ludności w języku ternate zaznaczyły się wpływy malajsko-indonezyjskie, które często sięgają podstawowej warstwy słownikowej (dotyczą również liczebników czy dni tygodnia)[71]. Pożyczki malajskie występują już w materiałach tekstowych z XVII w.[72][73] Znaczące są też zmiany gramatyczne pod wpływem malajskiego i innych języków, jak np. zanik wysoce syntetycznej morfologii czasownika[29][30]. Dodatkowo na wyspie Ternate wykształcił się bliżej nieokreślony język mieszany, który łączy rodzime słownictwo z morfosyntaktyką malajską[74]. Jest używany w pewnych sytuacjach społecznych (np. tradycyjnych obrzędach) przez młodsze osoby, które w dzieciństwie w ogóle nie przyswoiły języka ternate[75].

Niegdyś język ternate funkcjonował jako regionalna lingua franca, obok malajskiego. Prawdopodobnie zadomowił się równolegle z malajskim w XVII w.[76] Był rozumiany przez grupy ludności, które znajdowały się pod wpływem Sułtanatu Ternate, a niektóre z nich przejęły go w związku z konwersją na islam[11][77]. Na przełomie XIX i XX w. przyczynił się do zaniku etnolektu ibu, jednego z języków Halmahery[78]. Pod koniec lat 50. XX w. wciąż służył jako główny język miasta Ternate, z wyłączeniem społeczności migranckich[8]. Wraz ze zmianami w demografii doszło jednak do redukcji przekazu międzypokoleniowego i obniżenia znaczenia tego języka. Miasto Ternate, jako ośrodek handlu i edukacji, przyciągnęło bowiem migrantów z różnych zakątków kraju i środowisk językowych, a co za tym idzie – wzrosła rola malajskiego, który zdominował wszelkie sfery życia[79]. Autochtoniczny język ternate został zepchnięty do roli języka ustnego, o niskiej randze społecznej[7][80]. Nie wywiera już silnego nacisku na inne języki północnych Moluków[81][82]. Przestał występować w mediach masowych (radiu i telewizji), a jego obecność w nieformalnej komunikacji pisanej (w tym internetowej) jest ograniczona[83]. Choć pozostaje w użyciu na terenach wiejskich, to ludność miasta Ternate komunikuje się przede wszystkim w lokalnym malajskim[5][c]. W południowej części wyspy przeważa ludność napływowa, która na co dzień nie używa języka ternate[84]. W edukacji szkolnej wykorzystywany jest narodowy język indonezyjski[7][85].

Literatura lingwistyczna[edytuj | edytuj kod]

Język ternate nie został dobrze udokumentowany[86]. Wczesne poświęcone mu materiały pochodzą z XIX wieku, a pierwsze (skrótowe) opracowanie gramatyczne (sporządzone w 1958 roku) ukazało się w 1991 roku[87].

Istnieje kilka opisów jego gramatyki i słownictwa:

  • (1917) Kitab arti logat Ternate; Woordenlijst van het Ternatesch (met Maleisch-Nederlandsche verklaringen)[88]
  • (1983) Struktur bahasa Ternate[89][d]
  • (1991) The Ternate Language[90]
  • (1994) Struktur bahasa Ternate[91]
  • (2001) A Descriptive Study of the Language of Ternate, the Northern Moluccas, Indonesia[92]
  • (2009) Kamus Ternate-Indonesia[93]

Spis słów zawiera także publikacja:

  • (1890) Bijdragen tot de kennis der residentie Ternate[94]

Zebrano pewne teksty w języku ternate:

  • (1930) Ternate’sche teksten[95]

System dźwiękowy[edytuj | edytuj kod]

Podano za Hayami-Allen 2001 ↓, s. 23–27.

Spółgłoski
Fonemy spółgłoskowe języka ternate
wargowe dziąsłowe podniebienno-
dziąsłowe 		podniebienne miękko-
podniebienne 		krtaniowe
nosowe m n ɲ ŋ
zwarte
zwarto-szczelinowe 		bezdźwięczne p t tʃ k
dźwięczne b d dʒ ɡ
szczelinowe bezdźwięczne f s
dźwięczne
aproksymanty centralne w j h
boczne l
uderzeniowe ɾ
Samogłoski
Fonemy samogłoskowe języka ternate
przednie centralne tylne
przymknięte i u
średnie e o
otwarte a

System zaimków[edytuj | edytuj kod]

Podano za Hayami-Allen 2001 ↓, s. 218.

niezależne dzierżawcze klityki
1. os. lp. ngori ri- to-
2. os. lp. ngana ni- no-
3. os. lp. m. una i- o-
3. os. lp. ż. mina mi- mo-
3. os. lp. n. ena ma- i-
1. os. lmn. (inclusivus) ngone na-, nga- fo-
1. os. lmn. (exclusivus) ngom mi- mi-
2. os. lmn. ngon na- ni-
3. os. lmn. (ludzie) ana na-, nga- i-
3. os. lmn. (rzeczy, zwierzęta) ena ma- i-

Formy ngana i ngoni (starsza forma zaimka ngon[96]) zostały zapożyczone przez język malajski Moluków Północnych[97]. W języku ternate funkcjonują także formy wyrażające uniżenie i szacunek do odbiorcy: fangare (1. os. lp. m.), fajaru (1. os. lp. ż.), ngon (2. os. lmn. w funkcji lp.). Zaimki fangare i fajaru można łączyć z ngom, tworząc uprzejme formy 1. os. lmn. (fangare ngom, fajaru ngom)[98]. Zaimek ana występuje również jako forma liczby pojedynczej: grzecznościowa lub neutralna pod względem płci[99].

Przykładowe zdania z wykorzystaniem powyższych zaimków osobowych[100]:

Kitab ne fangare tohaka se mina – „Dałem jej tę książkę”,
Kitab ne fajaru tohaka se mina – „Dałam jej tę książkę”,
Kitab ne ngana nohaka se mina – „Dałeś(-aś) jej tę książkę”.

W zdaniu zaimek można pominąć[100]:

Kitab ne tohaka se mina – „Dałem(-am) jej tę książkę”,
Kitab ne nohaka se mina – „Dałeś(-aś) jej tę książkę”.

Możliwe są także konstrukcje, w których czasownik występuje w formie podstawowej[101]:

Fangare waro ua – „Nie wiem” (forma męska),
Fangare lefo raima – „Już napisałem”.

Zaimki 1. os. lp. fangare i fajaru, rozróżniające płeć mówiącego, są charakterystyczne dla języków ternate i tidore[102][103]. Występowanie takich form (zwłaszcza przy braku podobnego rozróżnienia w 2. os.) to cecha stosunkowo rzadka, choć spotykana w językach świata[104]. Zaimek fangare został zapożyczony przez język kao[105].

Porównanie leksykalne[edytuj | edytuj kod]

Porównanie podstawowego słownictwa w językach północnohalmaherskich (Rahman 2018 ↓, s. 123):

polski indonezyjski ternate loloda galela tobelo
król raja kolano kolano kolano kolano
nos hidung ngun ngunungu ngunu ngunungu
włosy rambut hutu utu hutu utu
jeść makan oho ojomo odo odomo
umrzeć mati sone sonenge sone honenge
ucho telinga ngau ngauku ngau ngauku
pięć lima romtoha motoa motoha motoa
człowiek manusia mancia nyawa nyawa nyawa
duży besar lamo lamo lamo iyamoko
pies anjing kaso kaso kaso kaho
dziewięć sembilan sio sio sio hio

Porównanie leksykalne języka ternate i języka tidore (Hayami-Allen 2001 ↓, s. 217, 221):

polski ternate tidore
ty ngana ngona
oni ana ona
wnętrze daha doya
oko lako lao
dwa romdidi malofo
przyjaciel dagimoi dagilom
jajko boro gosi
pytać ginado yam

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Czasami określany jako bahasa Ternate asli – „prawdziwy język ternate”. Nazwa „język ternate” (bahasa Ternate) odnosi się również do odmiany języka malajskiego (względnie języka kreolskiego) (Litamahuputty 2012 ↓, s. 3; Velupillai 2015 ↓, s. 236).
  2. ↑ Na jednej z list słownictwa opisujących malajski miasta Manado zidentyfikowano 358 słów niemalajskich, z czego prawie połowa ma swoje źródło w języku ternate (Masinambow 1997 ↓, s. 96).
  3. ↑ Jest to odmiana języka malajskiego z udziałem elementów języka ternate, swoim zasięgiem obejmująca cały obszar północnych Moluków (Bowden 2005a ↓; Noerwidi 2017 ↓, s. 196). W lokalnym malajskim przyjęły się kolokwializmy pochodzące z ternate (Visser 1994 ↓, s. 149). Genezy tej i innych wschodnich odmian malajskiego można upatrywać w historycznym pidżynie, zwanym malajskim bazarowym (Bazaar Malay), który nabrał pewnych cech lokalnych (Prentice 1994 ↓, s. 411).
  4. ↑ Wbrew tytułowi publikacji część omawianych danych pochodzi z języka tidore (Hayami-Allen 2001 ↓, s. 8).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Ternate, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 21, Dallas: SIL International, 2018 [dostęp 2018-04-25] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-18] (ang.).
  2. ↑ a b Barbara F. Grimes, Richard Saunders Pittman, Joseph Evans Grimes: Ethnologue: Languages of the World. Wyd. 13. Dallas, Texas: Summer Institute of Linguistics, 1996, s. 647. ISBN 978-1-55671-026-1. OCLC 36787271. (ang.).
  3. ↑ Oman Fathurahman: Filologi Indonesia: Teori dan Metode. Jakarta: Prenada Media, 2015, s. 128. ISBN 978-623-218-153-3. OCLC 1001307264. [dostęp 2022-09-07]. (indonez.).
  4. ↑ Tryon 2007 ↓, Map section 4, s. 147.
  5. ↑ a b Betty Litamahuputty, Description of Ternate Malay, Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, 2007 [zarchiwizowane z adresu 2007-06-10] (ang.).
  6. ↑ a b Voorhoeve 1988 ↓, s. 181.
  7. ↑ a b c d van Fraassen 1993 ↓, s. 274.
  8. ↑ a b c d Watuseke 1991 ↓, s. 224.
  9. ↑ Tryon 2007 ↓, s. 104.
  10. ↑ Ahmad i in. 2016 ↓.
  11. ↑ a b Adelaar 1996 ↓, s. 707.
  12. ↑ Maricar i Duwila 2017 ↓.
  13. ↑ Gerry van Klinken: Communal Violence and Democratization in Indonesia: Small Town Wars. Abingdon–New York: Routledge, 2007, s. 114, seria: Routledge Contemporary Southeast Asia Series 15. DOI: 10.4324/9780203965115. ISBN 978-0-415-41713-6. ISBN 978-0-203-96511-5. OCLC 85357176. [dostęp 2023-09-28]. (ang.).
  14. ↑ a b Bellwood 2019 ↓, s. 217.
  15. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 42.
  16. ↑ Prentice 1994 ↓, s. 412.
  17. ↑ Wurm 2007 ↓, s. 542.
  18. ↑ a b Voorhoeve 1988 ↓, s. 183.
  19. ↑ Voorhoeve 1994 ↓, s. 651.
  20. ↑ Bahasa Ternate. [w:] Peta Bahasa [on-line]. Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa, Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan. [dostęp 2020-02-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-19)]. (indonez.).
  21. ↑ Voorhoeve 1988 ↓.
  22. ↑ Masinambow 1997 ↓, s. 92–93.
  23. ↑ Voorhoeve 1987 ↓, s. 715–717.
  24. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 215.
  25. ↑ van Fraassen 1993 ↓, s. 273.
  26. ↑ John Bowden, Emic and etic classifications of languages in the North Maluku region [online], Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology [zarchiwizowane z adresu 2019-10-20] (ang.).
  27. ↑ Bowden 2005a ↓, s. 139.
  28. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 194.
  29. ↑ a b Hayami-Allen 2001 ↓, s. iv.
  30. ↑ a b Taylor 1988 ↓, s. 430. (As a result of Malay influence, Ternatese and Tidorese have lost the complex verb conjugations of the highly synthetic mainland North Halmaheran languages, including Tobelo.)
  31. ↑ Voorhoeve 1994 ↓, s. 655–659.
  32. ↑ Watuseke 1991 ↓, s. 241.
  33. ↑ Voorhoeve 1994 ↓, s. 659.
  34. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 221–226.
  35. ↑ Asplund 2015 ↓, s. 4.
  36. ↑ a b Voorhoeve 1983 ↓, s. 19.
  37. ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 38.
  38. ↑ a b Voorhoeve 1994 ↓, s. 656–657.
  39. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 589, 623–624.
  40. ↑ Schapper 2021 ↓, s. 486.
  41. ↑ a b Taylor 1988 ↓, s. 430. By at least the late 15th century, these West Papuan languages, Ternatese and Tidorese, were being written with a modified Arabic-based script, which was already fully developed when the Portuguese reached Ternate in 1512. (These were thus the only indigenously written Papuan languages at the time of European contact.)
  42. ↑ de Clercq 1890 ↓, s. 193.
  43. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 7.
  44. ↑ Warnk 2010 ↓, przyp. 2, s. 112.
  45. ↑ a b Andrew Dalby: Dictionary of Languages: The definitive reference to more than 400 languages. London: A & C Black, 2004, s. 620. ISBN 978-0-7136-7841-3. ISBN 978-1-4081-0214-5. OCLC 842286334. [dostęp 2022-09-27]. (ang.).
  46. ↑ Visser 1994 ↓, s. 148.
  47. ↑ James N. Sneddon: The Indonesian Language: Its History and Role in Modern Society. Sydney, NSW: UNSW Press, 2003, s. 62. ISBN 978-0-86840-598-8. OCLC 54106302. (ang.).
  48. ↑ Rafferty 1984 ↓, s. 253.
  49. ↑ van Fraassen 1984 ↓, s. 780.
  50. ↑ Allen i Hayami-Allen 2002 ↓, s. 21.
  51. ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 623–624.
  52. ↑ Bowden 2005b ↓, s. 770.
  53. ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 6–7.
  54. ↑ Grimes 1994 ↓, s. 251.
  55. ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Sangircy. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 468. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. (ros.).
  56. ↑ Sneddon 1989 ↓, s. 92.
  57. ↑ Scott H. Paauw: The Malay contact varieties of eastern Indonesia: A typological comparison. The State University of New York at Buffalo, 2009, s. 237–238, 244. OCLC 6002898562. [dostęp 2021-08-08]. (ang.).
  58. ↑ Eeva Sippola: Ternate Chabacano. W: Susanne Maria Michaelis, Philippe Maurer, Martin Haspelmath, Magnus Huber (red.): The survey of pidgin and creole languages. T. 2. Oxford: Oxford University Press, 2013, s. 143–148. ISBN 978-0-19-969141-8. OCLC 813856192. (ang.).
  59. ↑ Velupillai 2015 ↓, s. 236.
  60. ↑ Visser 1994 ↓, s. 149.
  61. ↑ Masinambow 1997 ↓, s. 95.
  62. ↑ Taylor 1988 ↓, s. 429.
  63. ↑ Paul Michael Taylor: The Folk Biology of the Tobelo People: A Study in Folk Classification. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press, 1990, s. 14, seria: Smithsonian Contributions to Anthropology 34. DOI: 10.5479/si.00810223.34.1. ISBN 978-0-8357-4325-9. OCLC 490529608. [dostęp 2022-08-07]. (ang.).
  64. ↑ Visser i Voorhoeve 1987 ↓, s. 10–11.
  65. ↑ Leontine E. Visser: My Rice Field is My Child: Social and Territorial Aspects of Swidden Cultivation in Sahu, Eastern Indonesia. Dordrecht: Foris Publications, 1989, s. 31, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 136. ISBN 90-6765-449-3. OCLC 940167885. (ang.).
  66. ↑ Endang Retnowati, Fanny Henry Tondo, M. Azzam Manan, Henny Warsilah: Pemertahanan Bahasa dan Kebudayaan Etnik Kao untuk Perencanaan Kebijakan. Jakarta: Pusat Penelitian Kemasyarakatan dan Kebudayaan, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (PMB-LIPI) & Gading Inti Prima, 2013, s. 28, 31. ISBN 978-602-221-224-9. OCLC 883363146. (indonez.).
  67. ↑ Dirk Teljeur: The symbolic system of the Giman of South Halmahera. Dordrecht: Foris Publications, 1990, s. 17, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 142. DOI: 10.1515/9783111672380. ISBN 978-3-11-167238-0. OCLC 1110710205. (ang.).
  68. ↑ Yoshida 1980 ↓, s. 46.
  69. ↑ Apituley i in. 1983 ↓, s. 1.
  70. ↑ Masinambow 1997 ↓, s. 92.
  71. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 226–228.
  72. ↑ Voorhoeve 1994 ↓, s. 669.
  73. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 226–227.
  74. ↑ Bart Jacobs: Origins of a Creole: The History of Papiamentu and Its African Ties. Boston–Berlin: Mouton de Gruyter, 2012, s. 334, seria: Language Contact and Bilingualism 3. DOI: 10.1515/9781614511076. ISBN 978-1-61451-107-6. OCLC 808342279. (ang.).
  75. ↑ Sarah Thomason: Language Contact. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2001, s. 213–214. ISBN 0-7486-0719-6. OCLC 47041712. (ang.).
  76. ↑ Bowden 2002 ↓, s. 120.
  77. ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 183–184.
  78. ↑ Visser i Voorhoeve 1987 ↓, s. 5.
  79. ↑ Ahmad i in. 2016 ↓, s. 466–467.
  80. ↑ Ahmad i in. 2016 ↓, s. 472.
  81. ↑ Maricar i Duwila 2017 ↓, s. 137.
  82. ↑ Retnowati i in. 2012 ↓, s. 34.
  83. ↑ Maricar i Duwila 2017 ↓, s. 145.
  84. ↑ Kiem 1993 ↓, przyp. 4, s. 122–123.
  85. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 227.
  86. ↑ Ahmad i in. 2016 ↓, s. 467.
  87. ↑ Watuseke 1991 ↓, s. 223, 224.
  88. ↑ J. Fortgens, Kitab arti logat Ternate; Woordenlijst van het Ternatesch (met Maleisch-Nederlandsche verklaringen), Semarang: G.C.T van Dorp & Co., 1917, OCLC 1308804807 (malajski • niderl.).
  89. ↑ Apituley i in. 1983 ↓.
  90. ↑ Watuseke 1991 ↓.
  91. ↑ Jusuf Abdulrahman, Carolus Djawa, Ahmad Kabir, Rainnanur Latif, Udin Saubas, Abdul Hamid Hasan: Struktur bahasa Ternate. Ternate: Lembaga Kebudayaan Moloku Kie Raha / Universitas Khairun, 1994. (indonez.).
  92. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓.
  93. ↑ Rusli Andi Atjo: Kamus Ternate-Indonesia. Jakarta: Cikoro Add, 2009. ISBN 978-979-99071-5-8. OCLC 646721130. (indonez.).
  94. ↑ de Clercq 1890 ↓.
  95. ↑ J. Fortgens. Ternate’sche teksten. „Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde”. 86, s. 216–301, 1930. DOI: 10.1163/22134379-90001470. ISSN 0006-2294. OCLC 27986763. (niderl.). 
  96. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 32.
  97. ↑ Taylor 1983 ↓, s. 20.
  98. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 43, 44.
  99. ↑ Hayami-Allen 2001 ↓, s. 45.
  100. ↑ a b Watuseke 1991 ↓, s. 235.
  101. ↑ Watuseke 1991 ↓, s. 240.
  102. ↑ Asplund 2015 ↓, s. 26.
  103. ↑ Berg 2023 ↓, s. 11, 10 (przyp. 8).
  104. ↑ Berg 2023 ↓, s. 13–14, 30.
  105. ↑ Retnowati i in. 2012 ↓, s. 32.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

  • Ternate. Endangered Languages Project. [dostęp 2023-06-03]. (ang.).
  • Ternate. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. [dostęp 2023-11-13]. (ang.).
  • Piotr Kozłowski: Tok Pisin i Hiri Motu (Hekatoglot 17/100). Woofla: Świat Języków Obcych, 2022-04-07. [dostęp 2022-08-16]. (pol.).
Języki zachodniopapuaskie
Języki zachodniej Ptasiej Głowy
Języki północnohalmaherskie
Języki sahu
(język sahu)
Języki galela-loloda
(język północno-
wschodniohalmaherski)
Języki ternate-tidore
(język ternate-tidore)
Inne
Języki yawa (yapen)
(rozszerzona rodzina języków zachodniopapuaskich)
Języki wschodniej Ptasiej Głowy i sentani
(rozszerzona rodzina języków zachodniopapuaskich)
Języki wschodniej Ptasiej Głowy
Języki sentani i demta
Inne
Inne
(nieustalona przynależność)
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Język_ternate&oldid=72826399”