Język galela
| Obszar |
wyspy Halmahera, Morotai (Moluki Północne, Indonezja) | ||
|---|---|---|---|
| Liczba mówiących | |||
| Pismo/alfabet | |||
| Klasyfikacja genetyczna | |||
| |||
| Status oficjalny | |||
| Ethnologue | 5 rozwojowy↗ | ||
| Kody języka | |||
| ISO 639-3 | gbi | ||
| IETF | gbi | ||
| Glottolog | gale1259 | ||
| Ethnologue | gbi | ||
| BPS | 0685 0 | ||
| WALS | gll | ||
| W Wikipedii | |||
| |||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||
Język galela – język zachodniopapuaski rozprzestrzeniony w prowincji Moluki Północne w Indonezji, zwłaszcza na wyspach Halmahera i Morotai. Według części źródeł posługuje się nim 79 tys. osób[1][3], według niektórych szacunków z lat 80. XX w. ma 30–31 tys. użytkowników[2][4].
Najbardziej wysunięty na północ spośród języków Moluków[5]. Należy do grupy języków północnohalmaherskich (peryferyjna rodzina języków papuaskich) i jest jednym z najczęściej używanych języków tej rodziny. Jest to etniczny język ludu Galela[6], który zamieszkuje przede wszystkim północno-wschodnią część Halmahery[7]. Podobnie jak pozostałe papuaskie języki wyspy został opisany w pracach niderlandzkich misjonarzy[8].
Jest blisko spokrewniony (i częściowo wzajemnie zrozumiały) z językiem tobelo[9]. Lokalnie słynie jako język utworów miłosnych[10]. W piśmiennictwie stosuje się alfabet łaciński[1].
Historia i użycie[edytuj | edytuj kod]
Jest dość szeroko rozprzestrzeniony geograficznie, ponadto według publikacji The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head ma największą liczbę użytkowników spośród języków północnohalmaherskich[3]. Skupiska ludności Galela odnotowano na różnych wyspach Moluków (m.in. Bacan, Obi, Ternate, Tidore[4], a także Buru[11]). Prawie wszystkie osoby z ludu Galela są wielojęzyczne[6][12]. Ludność ta posługuje się również malajskim Moluków Północnych, który niekiedy służy jako język ojczysty[13]. W niektórych wsiach (mieszanych etnicznie) używane są inne języki (loloda, tobaru, tobelo)[2]. Galela bywa przyswajany przez inne grupy etniczne (np. we wsi Tabobo w dużej mierze wyparł tradycyjny język pagu)[14] lub wykorzystywany jako język utworów literackich (w niektórych wsiach Tobelo)[15].
Jako pierwszy spośród etnolektów północno-wschodnich (North-east Halmaheran) został poddany szczegółowej dokumentacji lingwistycznej. W wyniku działalności holenderskich misjonarzy (od II poł. XIX w.) powstały materiały poświęcone temu językowi: dwa opracowania gramatyczne, słownik, przekłady literatury religijnej i zbiór baśni ludowych[8]. Stał się zarazem jednym z pierwszych dość dokładnie opisanych języków papuaskich[16]. Kolejne badania prowadzono w II poł. XX w. (m.in. pod auspicjami Summer Institute of Linguistics)[8].
W języku indonezyjskim stworzono opracowanie gramatyczne Morfologi dan sintaksis bahasa Galela (1992)[17]. Dostępne są też pewne materiały tekstowe (O Galelaka yomatekebobicara, 1989), z tekstem indonezyjskim i angielskim[18]. Bliżej opisano lokalny system orientacji przestrzennej, z uwzględnieniem innych języków regionu (Folk Orientation in Halmahera..., 1980)[19].
Pozostaje w użyciu w kontaktach domowych (jest przyswajany przez dzieci), choć odnotowano, że w miejscowości Duma pierwszym językiem stał się lokalny malajski (zmiana ta dotyczy młodszego pokolenia)[13]. Zachował się również wśród społeczności migranckich (według danych z lat 80. XX w.)[4]. Nietypowa sytuacja panuje we wsi Lemo-Lemo, gdzie preferowanym środkiem komunikacji jest język ternate (w 2021 r. znajomość galela ograniczała się do najstarszego pokolenia)[20][21]. W użyciu jest też język indonezyjski[1].
Klasyfikacja i cechy[edytuj | edytuj kod]
Należy do rodziny papuaskich języków Halmahery (North Halmahera, NH). Jest blisko spokrewniony z takimi językami jak tobelo, tabaru i loloda, a w dalszej kolejności z sahu i ternate-tidore. C.L. Voorhoeve sklasyfikował galela, tobelo oraz pozostałe języki galela-loloda (Ethnologue) jako dialekty jednego języka „północno-wschodniohalmaherskiego” (North-east Halmaheran), na podstawie analizy zbieżności słownikowych[22]. Nie jest to zgodne z lokalną identyfikacją etniczną, przy czym między tobelo i galela istotnie występuje pewien poziom wzajemnej zrozumiałości[9]. Języki galela i loloda również są w dużej mierze wzajemnie zrozumiałe[23].
C.L. Voorhoeve (1988) nie podał bliższych informacji nt. różnic dialektalnych[2]. Według nowszych danych da się wyróżnić cztery dialekty: kadai, kadina, morotai, sopi[5][23]. Laba (loloda południowy) jest do niego bardzo zbliżony[24] i może być kolejnym jego dialektem[1] (tak też sklasyfikował go C.L. Voorhoeve[8]). Lokalnie dialekt ten uchodzi za wariant języka loloda[8]. Język południowej części Morotai jest zdecydowanie pokrewny językowi galela (i jest określany mianem bahasa Galela), choć sami jego użytkownicy identyfikują się jako orang Morotai[25].
Pośród etnolektów północno-wschodniej Halmahery wyróżnia się utratą finalnych spółgłosek w wyrazach dwusylabowych (cecha ta zbliża go do ternate-tidore). Przykładowo odo – „jeść” (por. tobelo: odomo, z dodatkową finalną samogłoską; pierwotnie wyraz dwusylabowy)[2]. Na poziomie słownictwa występuje warstwa zapożyczeń z języka ternate[26].
System dźwiękowy[edytuj | edytuj kod]
Podano za Shelden 1988[27].
Spółgłoski[edytuj | edytuj kod]
| wargowe | dziąsłowe | podniebienno-dziąsłowe/ podniebienne |
miękko- podniebienne |
krtaniowe | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| laminalne | apikalne | ||||||
| zwarte/ zwarto-szczelinowe |
bezdźwięczne | p | t | t͡ʃ | k | ||
| dźwięczne | b | d̻ | d̺ | d͡ʒ | g | ||
| szczelinowe | ɸ | s | h | ||||
| nosowe | m | n | ɲ | ŋ | |||
| uderzeniowe | ɾ | ||||||
| boczne | l | ||||||
| półotwarte | w | j | |||||
Samogłoski[edytuj | edytuj kod]
| przednie | centralne | tylne | ||
|---|---|---|---|---|
| przymknięte | i | u | ||
| średnie | e | o | ||
| otwarte | a | |||
System zaimków[edytuj | edytuj kod]
W języku galela, podobnie jak w innych językach północnohalmaherskich, istnieją dwa zestawy zaimków wolnych i prefiksów zaimkowych[27][28][29]. Ostatnie z nich zostały częściowo utracone przez niektóre języki z tej rodziny (np. język ternate[30]).
| niezależne | dzierżawcze | agens | pacjens | |
|---|---|---|---|---|
| 1. os. lp. | ngohi | ai | to- | i- |
| 2. os. lp. | ngona | ani | no- | ni- |
| 3. os. lp. m. | una | awi | wo- | wi- |
| 3. os. lp. ż. | muna | ami | mo- | mi- |
| 1. os. lmn. (inclusivus) | ngone | nanga | po- | na- |
| 1. os. lmn. (exclusivus) | ngomi | mia | mi- | mi- |
| 2. os. lmn. | ngini | nia | ni- | ni- |
| 3. os. lmn. (ludzie) | ona | manga | yo- | ya- |
| 3. os. lmn. (rzeczy, zwierzęta) | i | ma | i- | ḋa- |
Porównanie leksykalne[edytuj | edytuj kod]
Porównanie przykładowego słownictwa w językach północnohalmaherskich[31]:
| polski | indonezyjski | ternate | loloda | galela | tobelo |
|---|---|---|---|---|---|
| król | raja | kolano | kolano | kolano | kolano |
| nos | hidung | ngun | ngunungu | ngunu | ngunungu |
| włosy | rambut | hutu | utu | hutu | utu |
| jeść | makan | oho | ojomo | odo | odomo |
| umrzeć | mati | sone | sonenge | sone | honenge |
| ucho | telinga | ngau | ngauku | ngau | ngauku |
| pięć | lima | romtoha | motoa | motoha | motoa |
| człowiek | manusia | mancia | nyawa | nyawa | nyawa |
| duży | besar | lamo | lamo | lamo | iyamoko |
| pies | anjing | kaso | kaso | kaso | kaho |
| dziewięć | sembilan | sio | sio | sio | hio |
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Galela, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [zarchiwizowane z adresu 2016-10-07] (ang.).
- ↑ a b c d e Voorhoeve 1988 ↓, s. 186.
- ↑ a b Holton i Klamer 2018 ↓, s. 573.
- ↑ a b c Yosafat Etha: O bi namo ma ronga isigo galelaka. Ambon: Universitas Pattimura / Summer Institute of Linguistics, 1985, s. 4. OCLC 17663020. [dostęp 2023-01-04]. (indonez. • ang.).
- ↑ a b Taber 1996 ↓, s. 5.
- ↑ a b Shelden 1991 ↓, przyp. 1, s. 171.
- ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Galeła. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 130–131. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. (ros.).
- ↑ a b c d e Voorhoeve 1988 ↓, s. 187.
- ↑ a b Gary Holton: Tobelo. München: Lincom Europa, 2003, s. 2, seria: Languages of the World / Materials 328. ISBN 978-3-89586-706-4. OCLC 52602506. (ang.).
- ↑ Paul Michael Taylor: The Folk Biology of the Tobelo People: A Study in Folk Classification. Washington: Smithsonian Institution Press, 1990, s. 15, seria: Smithsonian Contributions to Anthropology 34. DOI: 10.5479/si.00810223.34.1. ISBN 978-0-8357-4325-9. OCLC 490529608. [dostęp 2023-04-18]. (ang.).
- ↑ Grimes 2000 ↓, s. 92.
- ↑ Shelden 1986 ↓, przyp. 1, s. 246.
- ↑ a b Galela in Indonesia. Joshua Project. [dostęp 2022-08-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-16)]. (ang.).
- ↑ Muhamad Hisyam, Dwi Purwoko, Oesman, Dalan M. Perangin-angin: Vitalitas bahasa Pagu. Jakarta: Pusat Penelitian Kemasyarakatan dan Kebudayaan, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (PMB-LIPI), 2012, s. 52–53. ISBN 978-602-221-209-6. OCLC 879572219. (indonez.).
- ↑ E.J.F. Rugebregt, O. Kakerissa, J. Pentury, C.C. Seumahu, J.J. Anakotta: Struktur Bahasa Tobelo. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1986, s. 7. OCLC 14633890. [dostęp 2023-09-13]. (indonez.).
- ↑ Stephen Adolphe Wurm: Papuan Languages of Oceania. Tübingen: Narr, 1982, s. 204. ISBN 978-3-87808-357-3. OCLC 8592292. [dostęp 2022-05-16]. (ang.).
- ↑ E. Wattimury, J. Tetelepta, O. Kakerissa: Morfologi dan sintaksis bahasa Galela. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1992. ISBN 979-459-280-3. OCLC 29410202. [dostęp 2023-01-03]. (indonez.).
- ↑ Yosafat Etha, Robinson Ipol, Deidre B. Shelden, Howard Shelden: O Galelaka yomatekebobicara = Percakapan-percakapan bahasa Galela = Galela conversations. Ambon: Universitas Pattimura / Summer Institute of Linguistics, 1989. OCLC 22860725. (ang. • indonez.).
- ↑ Shuji Yoshida. Folk Orientation in Halmahera with Special Reference to Insular Southeast Asia. „Senri Ethnological Studies”. 7, s. 19–88, 1980. DOI: 10.15021/00003412. ISSN 1340-6787. [dostęp 2023-04-18]. [zarchiwizowane z adresu 2023-04-18]. (ang.).
- ↑ Dahrun Sarif, Umar Hi. Rajab. Dari bahasa Galela ke bahasa Ternate (studi tentang pergeseran bahasa pada masyarakat tutur bahasa Galela di desa Lemo-Lemo). „Humano: Jurnal Penelitian”. 12 (1), s. 44–53, 2021. ISSN 2597-9213. [dostęp 2023-05-24]. (indonez.).
- ↑ Dirk Teljeur: The symbolic system of the Giman of South Halmahera. Dordrecht–Providence: Foris Publications, 1990, s. 202, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 142. DOI: 10.1515/9783111672380. ISBN 978-3-11-167238-0. ISBN 978-9-06-765460-9. OCLC 1110710205. (ang.).
- ↑ Voorhoeve 1988 ↓.
- ↑ a b B. Grimes: West Papuan languages. W: William Frawley (red.): International Encyclopedia of Linguistics: 4-Volume Set. Wyd. 2. Oxford: Oxford University Press, USA, 2003, s. 4:363–364. DOI: 10.1093/acref/9780195139778.001.0001. ISBN 978-0-19-513977-8. OCLC 51478240. (ang.).
- ↑ Taber 1996 ↓, s. 7. Cytat: Bahasa Laba sangat dekat hubungannya dengan bahasa Galela, sehingga penutur-penuturnya dapat mengerti sedikit bahasa Galela bila mereka mendengarnya.
- ↑ Ibrahim 2017 ↓, s. 76, 77.
- ↑ Andrew Dalby: Dictionary of Languages: The definitive reference to more than 400 languages. London: A & C Black, 2004, s. 620. ISBN 978-1-4081-0214-5. OCLC 842286334. (ang.).
- ↑ a b Howard Shelden, Transitivity and Galela pronominal reference, SIL International, 1998 (SIL Electronic Working Papers 1998–005) [dostęp 2022-09-20] (ang.).
- ↑ M.J. van Baarda, Het Lòda’sch, in vergelijking met het Galela’sch dialect op Halmaheira, „Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde van Nederlandsch-Indië”, 56 (3/4), 1904, s. 317–496 (niderl.).
- ↑ Gary Holton: The rise and fall of semantic alignment in North Halmahera, Indonesia. W: Mark Donohue, Søren Wichmann (red.): The Typology of Semantic Alignment. Oxford: Oxford University Press, 2008, s. 252–276. DOI: 10.1093/acprof:oso/9780199238385.003.0010. ISBN 978-0-19-923838-5. OCLC 1166777937. (ang.).
- ↑ C. L. Voorhoeve: Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia. W: Tom Dutton, Darrell T. Tryon (red.): Language Contact and Change in the Austronesian World. Wyd. reprint 2010. Berlin–Boston: De Gruyter Mouton, 1994, s. 649–674, seria: Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77. DOI: 10.1515/9783110883091.649. ISBN 978-3-11-088309-1. OCLC 853258768. (ang.).
- ↑ Rahman 2018 ↓, s. 123.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Charles E. Grimes: Defining speech communities on Buru Island: a look at both linguistic and non-linguistic factors. W: Charles E. Grimes (red.): Spices from the East: Papers in Languages of Eastern Indonesia. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2000, s. 73–103, seria: Pacific Linguistics 503. DOI: 10.15144/PL-503.73. ISBN 978-0-85883-460-6. OCLC 46827844. (ang.).
- Gary Holton, Marian Klamer: The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head. W: Bill Palmer (red.): The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide. Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018, s. 569–640, seria: The World of Linguistics 4. DOI: 10.1515/9783110295252-005. ISBN 978-3-11-029525-2. OCLC 1041880153. [dostęp 2023-04-17]. (ang.).
- Marwia Hi. Ibrahim. Fonologi Isolek Non-Austronesia di Pulau Morotai. „Gramatika: Jurnal Ilmiah Kebahasaan dan Kesastraan”. 5 (1), s. 75–89, 2017. DOI: 10.31813/gramatika/5.1.2017.96.75--89. ISSN 2599-3283. (indonez.).
- Abd. Rahman: Unveiling Loloda Historiography on the West Coast of Halmahera Through an Approach to the Non-Austronesian Local Languages of the Twentieth Century. W: Mohd Rohaizat, Abdul Wahab, Ros Mahwati Ahmad Zakaria, Muhlis Hadrawi, Zuliskandar Ramli (red.): Selected topics on archaeology, history and culture in the Malay world. Singapore: Springer, 2018, s. 117–129. DOI: 10.1007/978-981-10-5669-7_9. ISBN 978-981-10-5669-7. OCLC 1028552382. (ang.).
- Deidre Shelden: Topical and non-topical participants in Galela narrative discourse. W: Papers in Papuan Linguistics No. 25. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1986, s. 233–248, seria: Pacific Linguistics A-74. DOI: 10.15144/PL-A74.233. ISBN 978-0-85883-338-8. OCLC 468324135. (ang.).
- Howard Shelden: Galela pronominal verb prefixes. W: Tom Dutton (red.): Papers in Papuan Linguistics No. 1. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1991, s. 161–175, seria: Pacific Linguistics A-73. DOI: 10.15144/PL-A73.161. ISBN 978-0-85883-393-7. OCLC 767987540. (ang.).
- Mark Taber (red.): Atlas bahasa tanah Maluku. Ambon: Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura, 1996. ISBN 979-8132-90-4. OCLC 40713056. [dostęp 2023-09-12]. (indonez.).
- C.L. Voorhoeve: The languages of the North Halmaheran stock. W: Papers in New Guinea linguistics. No. 26. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988, s. 181–209, seria: Pacific Linguistics A-76. DOI: 10.15144/PL-A76.181. ISBN 0-85883-370-0. OCLC 220535054. (ang.).
- David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Galela-Loloda, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 25, Dallas: SIL International, 2022 [dostęp 2022-09-27] (ang.).