Katedra Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła w Zamościu

Katedra Zmartwychwstania Pańskiego
i św. Tomasza Apostoła w Zamościu
	nr rej. A/305 z dnia 12.06.1956 r., 20.02.1957 r.; oraz 31.03.1967 r.
	katedra
	; Fasada katedry
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Miejscowość	Zamość
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	katedralna Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła w Zamościu
Wezwanie	Zmartwychwstanie Pańskie i św. Tomasz Apostoł
Historia
Data rozpoczęcia budowy	1587
Data zakończenia budowy	1598
Data poświęcenia	1637
Aktualne przeznaczenie	katedra diecezji zamojsko-lubaczowskiej
Dane świątyni
Styl	renesans
Architekt	Bernardo Morando
Świątynia; • materiał bud.; • długość; • szerokość	; • cegła; 45 m; 30 m
Liczba naw	3
Organy; • liczba głosów; • liczba manuałów	; 25; 2
	Położenie na mapie Polski Katedra Zmartwychwstania Pańskiego; i św. Tomasza Apostoła w Zamościu
	Położenie na mapie województwa lubelskiego Katedra Zmartwychwstania Pańskiego; i św. Tomasza Apostoła w Zamościu
	Położenie na mapie Zamościa Katedra Zmartwychwstania Pańskiego; i św. Tomasza Apostoła w Zamościu
	50°42′59,48″N 23°15′02,12″E/50,716522 23,250589
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Katedra Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła w Zamościu – zabytkowy renesansowy kościół na Starym Mieście w Zamościu, przy ul. Kolegiackiej 1A, wzniesiony pod koniec XVI w. Znajduje się na trasie Szlaku Renesansu Lubelskiego.

Historia

Kościół ufundował założyciel miasta, Jan Zamoyski, a autorem jej projektu jest włoski architekt Bernardo Morando, z czym wiąże się jej nawiązanie do kościołów włoskich z XV, XVI wieku. Początkowo była to kolegiata, Zamość podlegał biskupstwu chełmskiemu, dopiero w roku 1992, kiedy utworzono diecezję zamojsko-lubaczowską, podniesiono jej rangę do katedry. Po śmierci jej architekta, na początku XVII wieku, ukończono wewnętrzny wystrój tego kościoła. Konsekracji świątyni dokonano w roku 1637. Znaczną przebudowę przeprowadzono jedynie w okresie zaborów, w latach 1824–1826, pod dowództwem gen. J. Mallet-Malletskiego, który kierował wówczas rozbudową i modernizacją zamojskiej twierdzy. W tym okresie katedra została obniżona, zmieniono m.in. elewację, przez co obecny wygląd zewnętrzny jest bardziej klasycystyczny, zniknęły napisy i herby Zamoyskich, zlikwidowano także niektóre elementy wewnątrz kościoła. W II połowie XIX wieku oraz I połowie wieku XX prowadzono dalsze zmiany i remonty, związane także z licznymi uszkodzeniami.

Podczas VII pielgrzymki do Polski w 1999 wizytę w katedrze złożył papież Jan Paweł II.

Katedra pełni także rolę kościoła parafialnego. W obrębie parafii znajduje się także inny kościół na Starym Mieście – rektoralny kościół św. Katarzyny.

Dzięki dofinansowaniu ze środków unijnych, jakie parafia uzyskała w roku 2010 (w ramach RPO woj. lubelskiego) na projekty obejmujące remont katedry^[2] oraz dzwonnicy^[3], przywrócono dawną okazalszą formę świątyni istniejącą od końca XVI do początku XIX w., jaką utraciła później w okresie zaborów. Koszt całkowity projektu wyniósł 26,3 mln zł, z czego 22,3 mln zł sfinansowała Unia Europejska^[4].

Architektura i wnętrze

Styl architektoniczny katedry jest związany z tzw. renesansem lubelskim. Jej wymiary, w stosunku 3:2, wynoszą: 45 m długości i 30 m szerokości. Nawiązują one do wymiarów ówczesnego Zamościa i są równe jego 15-krotnemu pomniejszeniu. Jest to katedra o typie bazylikowym, z wyższą nawą główną ze sklepieniami kolebkowymi oraz lunetami, sięgającą 20 m, oraz niższymi nawami bocznymi. Dziś prowadzą do niej 3 wejścia – poza głównym od zachodu, również 2 boczne przez dawne kaplice (od północy i południa).

Obecny, późnobarokowy ołtarz z II połowy XVIII w., zastąpił pierwszy, wczesnobarokowy, który przewieziono do Tarnogrodu. Znajdują się przy nim cztery kolumny, pomiędzy dwiema z nich umieszczony jest główny obraz, przedstawiający Św. Tomasza Apostoła, klękającego przy zmartwychwstałym Jezusie, a na bocznych ścianach prezbiterium 4 inne, ukazujące patrona kościoła. Na ołtarzu stoi srebrne tabernakulum rokokowe z połowy XVIII wieku.

Wewnątrz znajduje się 9 kaplic, po 4 w obu niższych nawach bocznych, oraz jedna przy prezbiterium (po jego prawej stronie). Poszczególne kaplice, bogate w cenne obiekty, ołtarze, obrazy, poświęcone są różnym postaciom i osobom:

Południowa (prawa) nawa boczna:

kaplica Zamoyskich pw. Przemienienia Pańskiego (Ordynacka) – przy nawie ołtarza; umieszczono tu płytę nagrobną (z czarnego marmuru) Jana Zamoyskiego; poza tym wisi tu obraz przedstawiający Przemienienie Pańskie oraz mniejsze portrety założyciela miasta i jego syna Tomasza oraz nagrobek z rzeźbami XIV ordynata - Tomasza F. Zamoyskiego;

południowa (prawa) nawa boczna:

kaplica Różańcowa (Bractwa Różańcowego) – kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej;
kaplica Infułacka – obraz Św. Mikołaja Biskupa;
kaplica Relikwii – barokowy ołtarz z XVII wieku z relikwiarzami (większość rokokowych), obraz św. Marii Magdaleny;
kaplica Św. Trójcy – zamurowana; mieści się tu biblioteka kościoła.

Północna (lewa) nawa boczna:

kaplica Akademicka – obraz św. Jana Kantego, patrona Akademii Zamojskiej;
kaplica Zwiastowania NMP (Bractwa Literackiego) – kopia bardzo cennego obrazu Zwiastowania NMP (z Florencji);
kaplica Chrystusa Ukrzyżowanego – rzeźby związane z droga krzyżową Jezusa;
kaplica Matki Bożej Opieki (Łaskawej, Odwachowskiej) – obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem; darzonej wielkim kultem przez mieszkańców miasta.

Na ścianie zakrystii, jaka mieści się w zamurowanej kaplicy po lewej stronie głównego ołtarza, wisi inny obraz - Jezusa Miłosiernego.

Pod nawą główną znajdują się krypty z trumnami oraz prochami Zamoyskich. Wejście poniżej jest zamknięte żelaznymi drzwiami z herbami tej rodziny, ułożonymi poziomo w posadzce koło kaplicy Różańcowej. W jednej z krypt spoczywa Jan Zamoyski. Jeszcze do niedawna miejsce to było dostępne do zwiedzania.

Na niektórych z ośmiu wysokich filarów (po 4 po obu stronach nawy głównej) znajdują się epitafia (m.in. Sz. Szymonowica). Słychać tu również 25-głosowe organy, zbudowane w 1896 roku przez lwowskiego organmistrza Jana Śliwińskiego^[5].

Budynki i obiekty towarzyszące

Przy katedrze (po jej północnej stronie) wznosi się późnobarokowa dzwonnica, wybudowana w II połowie XVIII wieku; większej przebudowy dokonano w okresie międzywojennym minionego stulecia.

Biją tu trzy dzwony:

"Jan", największy z XVII wieku,
"Wawrzyniec" z XVIII wieku oraz
"Tomasz" z XVIII wieku.

W sezonie letnim udostępniona jest dla zwiedzających, dzięki czemu stanowi atrakcyjny punkt widokowy na Stare Miasto.

Po południowej stronie katedry pod koniec XVI w. wybudowano Infułatkę, dom dziekanów zamojskich, przebudowaną w I połowie kolejnego stulecia. Do 2017 roku mieściło się tu Muzeum Sakralne Katedry Zamojskiej, jakie w roku 2019 przeniesiono do innego zabytkowego budynku parafii – domu wikariuszy (tzw. „Wikarówka”) po północnej stronie katedry.

W 1988 postawiono tu pierwszy (jeden z dwóch w Zamościu) pomnik Jana Pawła II.

Przypisy

↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2010-06-11] .
↑ Remont konserwatorski i rekonstrukcja historycznej bryły Katedry w Zamościu wraz z zagospodarowaniem terenu w jej otoczeniu. [dostęp 2012-12-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-04)].
↑ Remont i adaptacja Wieży Katedralnej dla zwiększenia atrakcyjności turystycznej Miasta Zamość jako kontynuacja odnowy Zespołu Katedry w Zamościu. [dostęp 2012-12-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-04)].
↑ O Projekcie – Trwa Wielkie Dzieło Odbudowy! [online] [dostęp 2021-09-21] (pol.).
↑ Maciej Babnis: Organy lwowskiego organmistrza Jana Śliwińskiego w kolegiacie zamojskiej. „Zamojski Kwartlanik Kulturalny”. Nr 1-2 (86/87) 2006, s. 20-31; Nr 2 (95) 2008, s. 14-27

Bibliografia

Kowalczyk J., Zamość. Przewodnik, Zamość, Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, 1995.

Linki zewnętrzne

Oficjalna strona katedry w Zamościu
Zdjęcia. zamosc.wonder.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-05)].

[zabytek-1] Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2010-06-11] .

[2] Remont konserwatorski i rekonstrukcja historycznej bryły Katedry w Zamościu wraz z zagospodarowaniem terenu w jej otoczeniu. [dostęp 2012-12-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-04)].

[3] Remont i adaptacja Wieży Katedralnej dla zwiększenia atrakcyjności turystycznej Miasta Zamość jako kontynuacja odnowy Zespołu Katedry w Zamościu. [dostęp 2012-12-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-04)].

[4] O Projekcie – Trwa Wielkie Dzieło Odbudowy! [online] [dostęp 2021-09-21] (pol.).

[5] Maciej Babnis: Organy lwowskiego organmistrza Jana Śliwińskiego w kolegiacie zamojskiej. „Zamojski Kwartlanik Kulturalny”. Nr 1-2 (86/87) 2006, s. 20-31; Nr 2 (95) 2008, s. 14-27

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Parafie zamojskie	MB Królowej Polski Miłosierdzia Bożego św. Brata Alberta św. Michała Archanioła Świętego Krzyża Świętej Bożej Opatrzności Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny św. Jana Bożego
Pozostałe	Matki Bożej Bolesnej w Wólce Panieńskiej