Kryzys wokół Trybunału Konstytucyjnego w Polsce

Kryzys wokół Trybunału Konstytucyjnego w Polsce – kryzys polityczny, który rozpoczął się w 2015 podwójnym wyborem pięciu sędziów Trybunału Konstytucyjnego (TK) przez posłów Sejmu VII i VIII kadencji. W wyniku kryzysu doszło do kilku zmian ustawy o Trybunale Konstytucyjnym i do licznych manifestacji zwolenników i przeciwników zmian w TK.

Siedziba Trybunału Konstytucyjnego w alei J.Ch. Szucha 12a w Warszawie

Kalendarium kryzysu

Wybór sędziów

8 października 2015 Sejm VII kadencji wybrał Romana Hausera, Krzysztofa Ślebzaka, Andrzeja Jakubeckiego (z kadencjami od 7 listopada 2015), Bronisława Sitka i Andrzeja Sokalę (z kadencjami odpowiednio od 3 i 9 grudnia 2015) na sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Mieli oni zastąpić pięciu sędziów, których kadencje kończyły się w listopadzie i grudniu 2015. Wyboru dokonano w oparciu o nową ustawę o Trybunale Konstytucyjnym z 25 czerwca 2015, która zezwalała m.in. na wybór dwóch sędziów, których kadencje miały rozpocząć się już po ukonstytuowaniu się nowego Sejmu po wyborach parlamentarnych z 25 października 2015. Posłowie PiS zaskarżyli ustawę do Trybunału Konstytucyjnego, ale później wycofali swój wniosek. 17 listopada 2015 posłowie PO i PSL złożyli własny wniosek o zbadanie zgodności ustawy z konstytucją. Prezydent Andrzej Duda nie odebrał przyrzeczenia od żadnej z wybranych przez Sejm VII kadencji osób.

19 listopada 2015 Sejm VIII kadencji uchwalił nowelizację ustawy o TK, która przewidywała m.in. powtórny wybór sędziów oraz wprowadzenie kadencyjności funkcji prezesa i wiceprezesa TK, a także wygaśnięcie kadencji pełniących w tym czasie te funkcje Andrzeja Rzeplińskiego i Stanisława Biernata. Ustawa została uchwalona przez parlament i następnie podpisana przez prezydenta w ciągu tygodnia od wpłynięcia projektu do Sejmu. Tempo prac legislacyjnych zostało skrytykowane m.in. przez Krajową Radę Sądownictwa. Ustawa została zaskarżona do Trybunału Konstytucyjnego przez posłów PO, Rzecznika Praw Obywatelskich, Krajową Radę Sądownictwa i Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego. Ustawę ogłoszono niezwłocznie po jej podpisaniu przez prezydenta w Dzienniku Ustaw z 20 listopada 2015, przewidując wynoszący 14 dni okres vacatio legis.

26 listopada 2015 głosami posłów PiS i Kukiz’15 Sejm wprowadził poprawkę do art. 30 Regulaminu Sejmu, zgodnie z którą wnioski w sprawie wyboru lub powołania przez Sejm osób na stanowiska państwowe można składać do Marszałka Sejmu w terminie ustalonym przez niego w przypadku zaistnienia innych niż określone w pkt. 1–4. okoliczności powodujących konieczność dokonania wyboru.

26 listopada Sejm głosami posłów PiS i Kukiz’15 przyjął uchwały „w sprawie stwierdzenia braku mocy prawnej” uchwał o wyborze pięciu sędziów TK przez Sejm poprzedniej kadencji. Uzasadniając projekty uchwał Stanisław Piotrowicz podkreślił, że Sejm VII kadencji działając w sprawie wyboru sędziów dopuścił się szeregu uchybień proceduralnych, które należy naprawić, a przyjęcie uchwał nie tylko konwaliduje cały proces powoływania sędziów TK, ale też przerwie trudną sytuację braku obsady pięciu stanowisk sędziowskich. Podkreślił także, że wyborcy do reformowania kraju dali legitymację Prawu i Sprawiedliwości, a „Trybunał Konstytucyjny w mniemaniu posłów Platformy Obywatelskiej miał być organem, który reformowanie kraju uniemożliwi, do czego nie można dopuścić”. W głosowaniu nie wzięli udziału posłowie Platformy Obywatelskiej (poza jednym, który głosował przeciw).

2 grudnia 2015 Sejm VIII kadencji podjął uchwały o wyborze Henryka Ciocha, Lecha Morawskiego, Mariusza Muszyńskiego, Piotra Pszczółkowskiego i Julię Przyłębską na sędziów TK. Prezydent Andrzej Duda odebrał od pierwszych czterech osób ślubowanie 3 grudnia 2015, a od ostatniej z nich 9 grudnia 2015. W uchwałach o wyborze Henryka Ciocha, Lecha Morawskiego i Mariusza Muszyńskiego Sejm nie określił początku ich kadencji, w przypadku Piotra Pszczółkowskiego i Julii Przyłębskiej ich kadencje w tych uchwałach określono odpowiednio na 3 i 9 grudnia 2015.

Wyroki Trybunału Konstytucyjnego

Pierwsza strona Dziennika Ustaw z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego w sprawie K 34/15 z 3 grudnia 2015, którego publikacja została wstrzymana do 16 grudnia 2015

3 grudnia 2015 Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok w sprawie K 34/15 dotyczącej zaskarżonej ustawy z 25 czerwca 2015 (sygn. K 34/15). TK uznał m.in., że przepis zezwalający na wybór sędziów był zgodny z Konstytucją w zakresie, w jakim dotyczył sędziów, których kadencja rozpoczynała się w listopadzie 2015 oraz był niezgodny z Konstytucją w zakresie, w jakim dotyczył sędziów, których kadencja rozpoczynała się w grudniu 2015. W uzasadnieniu Trybunał stwierdził, że prezydent powinien niezwłocznie przyjąć ślubowanie od trzech legalnie wybranych sędziów. Zdaniem Kancelarii Prezydenta przyjęcie ślubowania stało się niemożliwe, bowiem wszystkie miejsca w Trybunale zostały już obsadzone.

9 grudnia 2015 Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok w sprawie K 35/15 dotyczącej zaskarżonej ustawy z 19 listopada 2015. TK uznał m.in., że niekonstytucyjne są przepisy o ponownym wyborze sędziów, a także o pozbawieniu funkcji obecnego prezesa i wiceprezesa TK. Jednocześnie Trybunał stwierdził, że tryb pracy nad ustawą nie naruszyło przepisów Konstytucji.

Kwestia publikacji wyroków

Prezes Rady Ministrów Beata Szydło wstrzymała publikację w Dzienniku Ustaw wyroku z 3 grudnia, gdyż w jej ocenie mógł on zostać wydany z „wadami prawnymi” w związku z wydaniem go w pięcioosobowym, a nie dziewięcioosobowym składzie. 10 grudnia 2015 o wyjaśnienia w tej sprawie do prezesa Trybunału Konstytucyjnego wystąpiła szefowa Kancelarii Prezesa Rady Ministrów Beata Kempa, informując o wstrzymaniu publikacji wyroku do czasu ich uzyskania. Był to pierwszy taki przypadek od rozpoczęcia działalności orzeczniczej przez Trybunał Konstytucyjny w 1986. W przesłanej 11 grudnia odpowiedzi prezes TK zwrócił uwagę, że zgodnie z art. 190 ust. 2 Konstytucji ogłaszanie orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego jest obowiązkiem konstytucyjnym i podlega wykonaniu niezwłocznie przez organ do tego zobowiązany, którym jest Prezes Rady Ministrów, a Konstytucja nie przewiduje w tym zakresie żadnego wyjątku.

14 grudnia 2015 Prokuratura Okręgowa w Warszawie wszczęła śledztwo w sprawie niedopełnienia w okresie od dnia 3 grudnia 2015 r. przez funkcjonariuszy publicznych obowiązków wynikających z art. 190 ust. 2 Konstytucji RP oraz art. 3 ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych poprzez zaniechanie niezwłocznego ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego, zapadłego w dniu 3 grudnia 2015 r., czym działano na szkodę interesu publicznego (czyn z art. 231 § 1 Kodeksu karnego).

Wyrok w sprawie K 34/15 został opublikowany 16 grudnia 2015, a wyrok w sprawie K 35/15 18 grudnia 2015.

Ustawa nowelizująca z 22 grudnia 2015

W reakcji na wyroki Trybunału Konstytucyjnego Klub Parlamentarny Prawo i Sprawiedliwość, dysponujący większością w Sejmie VIII kadencji, rozpoczął prace nad zmianą ustawy o TK. Z kolei klub poselski Kukiz’15 zaproponował zmiany w Konstytucji (m.in. zwiększenie liczby sędziów TK z 15 do 18).

22 grudnia 2015 Sejm uchwalił zmiany w ustawie o TK. Ustawa nowelizująca m.in. stanowi, że pełny skład TK tworzy co najmniej 13 sędziów (w dotychczasowym stanie prawnym kworum pełnego składu wynosiło 9 sędziów), pozbawia Zgromadzenie Ogólne TK prawa do wygaszania mandatu sędziego TK oraz głosi, że prawo wszczynania postępowania dyscyplinarnego wobec sędziego TK posiada także prezydent lub minister sprawiedliwości, pod warunkiem, że Prezes TK nie uzna wniosku za bezzasadny.

Reakcje na kryzys

Demonstracje

Demonstracje przeciwników i zwolenników wyboru nowych sędziów Trybunału Konstytucyjnego przed gmachem Sejmu, 2 grudnia 2015

Demonstracja zorganizowana przez Komitet Obrony Demokracji przed Sejmem, 19 grudnia 2015

3 grudnia 2015 Komitet Obrony Demokracji zorganizował pierwszą pikietę popierającą Trybunał. 12 grudnia 2015 w wielu polskich miastach odbyły się manifestacje zorganizowane przez KOD. Przez Warszawę przeszła wielotysięczna demonstracja, na czele której stali działacze KOD i politycy opozycji. Manifestujący wyrażali sprzeciw wobec działań parlamentu i prezydenta wobec Trybunału Konstytucyjnego. Marsz rozpoczął się pod siedzibą TK w alei J.Ch. Szucha 12a, a następnie ruszył pod gmach Sejmu i Pałac Prezydencki. Według różnych szacunków w marszu wzięło udział od 17 do 50 tysięcy ludzi.

13 grudnia 2015 PiS zorganizowało piąty Marsz Wolności i Solidarności, którego celem było upamiętnienie ofiar stanu wojennego w Polsce w latach 1981–1983. Marsz miał być też manifestacją poparcia dla działań parlamentu i prezydenta w sprawie Trybunału Konstytucyjnego. Demonstranci zebrali się na warszawskim placu Trzech Krzyży, a następnie ruszyli pod siedzibę Trybunału. Według różnych szacunków w marszu wzięło udział od 30 do 80 tysięcy ludzi.

19 grudnia 2015 KOD zorganizował protesty w ponad 20 miastach w Polsce i przed polskimi placówkami dyplomatycznymi za granią. Manifestujący krytykowali działania rządu Beaty Szydło, a także postępowanie parlamentu i prezydenta wobec Trybunału Konstytucyjnego.

Reakcje międzynarodowe

Kryzys wokół polskiego Trybunału Konstytucyjnego był szeroko komentowany przez przedstawicieli innych państw i organizacji międzynarodowych. Przewodniczący Parlamentu Europejskiego Martin Schulz stwierdził, że sytuacja w Polsce przypomina zamach stanu, co spotkało się z ostrą krytyką ze strony premier Beaty Szydło. Z kolei wiceprzewodniczący Komisji Europejskiej Frans Timmermans wysłał list do ministrów Zbigniewa Ziobry i Witolda Waszczykowskiego z prośbą o wyjaśnienie sytuacji wokół Trybunału. Zaniepokojenie sytuacją w Polsce wyrazili też m.in. minister spraw zagranicznych Luksemburga Jean Asselborn, a także przedstawiciele Rady Europy i ONZ.