Państwo stanowe

Państwo stanowe (niem. Freie Standesherrschaft) – jednostka podziału terytorialnego istniejąca na Śląsku od końca XV wieku.

Powstanie

Z biegiem stuleci wygasły śląskie rody książęce, np. Piastowie, Przemyślidzi. Zdarzało się wówczas, że księstwa lub ich części trafiały w ręce osób nie pochodzących z dynastii panujących. Władcy ci nie byli książętami. Nazywano ich „panami” lub „wolnymi panami”. Pierwsze państwa stanowe powstały pod koniec XV wieku, za rządów króla węgierskiego (i tytularnego króla Czech) Macieja Korwina, który zajął część Śląska. Z upływem dziesięcioleci powiększająca się grupa panów podzieliła się na dwie mniejsze: panów stanowych (władających niższymi państwami stanowymi) oraz wyżej stojących wolnych panów stanowych (do nich należały wolne państwa stanowe).

Uprawnienia

Wolne państwa stanowe były „…na podstawie specjalnych przywilejów wyłączone z ogólnej administracji i jurysdykcji, (…) [a ich] właściciele podlegali bezpośrednio cesarzowi, z pominięciem książąt i starostów. Wolni panowie stanowi mieli swe sądowe forum tylko przed panującym lub przed praską izbą apelacyjną i zasiadali w sejmie śląskim w kurii książęcej. Od sytuacji książąt różniło ich w sejmie jedynie to, że posiadali oni wszyscy łącznie jeden głos (wotum), gdy tymczasem każdy z książąt rozporządzał własnym odrębnym głosem…”. Cesarz władał Śląskiem jako król Czech, gdyż Śląsk należał do Czech już od XIII w. a od 1526 r. królami Czech byli Habsburgowie, którzy nosili również koronę cesarską i byli królami Węgier.

Wolne państwa stanowe nazywano stanami większymi (status maiores) „…terminu tego używano także na oznaczenie wszystkich stanów reprezentowanych w sejmie...”.

Na Śląsku istniała jeszcze kategoria wolnych lenn zamkowych. W przeciwieństwie do wolnych państw stanowych nazywanych stanami większymi, wolne lenna zamkowe zwano stanami mniejszymi (status minores). „…Sytuacja ich wobec monarchy była identyczna jak wolnych państw, tzn. nie były podporządkowane żadnemu z księstw, w którego granicach leżały. Nie były one jednak reprezentowane w sejmie przez swoich właścicieli, tak jak wolne państwa stanowe. W 1740 r. liczono ich na Śląsku dwadzieścia cztery.".

Państwa stanowe

Fragment mapy J.W. Wielanda z 1736 roku ukazującej państwa stanowe na Górnym Ślasku – Wodzisławskie Państwo Stanowe

Fragment mapy Śląska autorstwa J.B. Hommanna z 1746 r. – Państwo bielskie

Wolne (wyższe) i mniejsze (niższe) państwa stanowe Na Dolnym i Górnym Śląsku

• sycowskie (Groß-Wartenberg) 1489-1830 (1945)
• milickie (Militsch) od 1494
• żmigrodzkie (Trachenberg) 1492-1830 (1945)
• Wodzisławskie Państwo Stanowe (Vladislaviensis lub Loslauviensis) 1502-1742
• Pszczyńskie Wolne Państwo Stanowe (Pleß) 1517
• Goszcz (Goschütz) 1670-1830 (1945)
• bytomskie (Beuthen) 1697-1830 (1945)
• Siedlisko-Bytom Odrzański (Carolath-Beuthen) 1697-1830 (1945)
• bielskie (Bielitz; od 1752 r. księstwo)
• lublinieckie („Lublintz”) 1587-1830 (1945)
• mysłowickie (Herrschaft Myslowitz) – lenno zamkowe od 1536 (wcześniej, od 1360 – jako wolne lenno zamkowe)
• Cieszków (Freyhan)
• Nowy Zamek (także Nowe Grodzisko) (Neuschloss)
• Sułów (Sulau)
• Książ (Fürstenstein) – w ręku rodu Hochbergów
• Frydek (Friedeck)
• Frysztat (Freistadt)
• Bogumin (Oderberg)
• ziębicko-ząbkowickie (Münsterberg-Frankenstein)

(lista niepełna)

Fryzja

• Herrlichkeit von In- und Kniphausen

Nadrenia-Palatynat

• Herrlichkeit Erpel

Państwa stanowe na Łużycach

• Żary-Trzebiel (Sorau-Triebel)
• Mużaków (Bad Muskau)
• Hoyerswerda
• Frýdlant-Zawidów (Friedland-Seidenberg), potem Rybarzowice (Reibersdorf) 1551
• Forst - Brody (Forst-Pförten)

Literatura

• Stanisław Śreniowski, Historia ustroju Śląska. Katowice Wrocław 1948, s.89-90.
• Historia Śląska, t.I, do roku 1763, pod red. Karola Maleczyńskiego, cz. III, od końca XVI w. do 1763. Wrocław Warszawa Kraków 1963, s. 472.