Perła

Perły – wytwory małży (głównie perłopławów z rodzajów Pteria i Pinctada), rzadko ślimaków. Zbudowane są z tej samej substancji co wewnętrzna strona muszli (masa perłowa), której głównymi składnikami są węglan wapnia (w postaci aragonitu) i rogowata substancja białkowa (konchiolina), która spaja mikrokryształy skupione koncentrycznie wokół jądra. Perły powstają najczęściej w wyniku reakcji organizmu na ciało obce, które przedostało się do muszli. W jubilerstwie perły definiuje się jako „produkty naturalnego pochodzenia organicznego, powstałe w płaszczu muszli perłopławów perłorodnych lub innych mięczaków”.

Pochodzenie nazwy "perła" nie jest pewne, być może zostało zapożyczone od gatunku małża (łac. perna) lub kulistego kształtu (łac. sphaerula).

Właściwości

• Chemizm: wapń + węglan + substancja organiczna + woda.
• Układ krystalograficzny: (rombowe) mikrokrystaliczne.
• Twardość: 2,5–4,5 według skali Mohsa
• Gęstość: 2,60–2,85 w g/cm³
• Rysa: biała.
• Barwa: białe, białoróżowe, kremowe, różowe, żółte, szare, ciemnoszare i czarne z refleksem zielonym, niebieskim lub oberżynowym białawe lub biało-zielonawe o tęczowym połysku, czasem są żółtawe lub zielonkawe, a czasem zupełnie czarne.
• Przełam: nierówny.
• Łupliwość: brak.

• Pomimo stosunkowo niskiej twardości są odporne na zgniecenie.
• Wielkość pereł waha się od główki od szpilki do gołębiego jaja.
• Barwy pereł są różne i zależą od gatunku małży i rodzaju wody.
• Przy nierównomiernym rozmieszczeniu konchioliny perła zyskuje plamistość.

Rodzaje pereł

1. Ze względu na barwę wyróżnia się:

• perły białe – o barwie podstawowej białej lub zbliżonej do białej i bardzo słabym "oriencie" lub "overtonie".
• perły czarne (nazwa tradycyjna) – o barwie czarnej, prawie czarnej lub szarej: także brunatnej, ciemnoniebieskiej, niebieskozielonej lub zielonej i grafitowym połysku.
• perły brązowe – odmiana pereł czarnych o barwie brunatnej i charakterystycznym intensywnym połysku.
• perły niebieskie – odmiana pereł czarnych o barwie ciemnoniebieskiej do szaroniebieskiej, wywołanej obecnością warstewki konchioliny tuż pod zewnętrzną powierzchnią, domieszkami mikroskopijnych cząsteczek iłu lub obecnością domieszek w aragonicie o intensywnym połysku.
• perły kremowe – o barwie podstawowej kremowej, modyfikowanej słabym "orientem" lub "overtonem"
• perły kremowo-różowe – o barwie podstawowej kremowej i różowym "oriencie"
• perły różowe – o barwie podstawowej różowej lub innej i intensywnym różowym "oriencie".
• perły "fancy" – o barwie podstawowej białej lub kremowej i różowym "oriencie" oraz nakładającym się na nie niebieskozielonym, fioletowym, purpurowym, niebieskim, a niekiedy zielonym "overtonem"
• perły kremowo-różowe "fancy" – perły kremowe o intensywnym różowym "oriencie" z poświatą "overtonu"

2. Ze względu na pochodzenie rozróżnia się:

• perły naturalne – powstałe w przyrodzie bez udziału człowieka zarówno w morzach jak i w wodach słodkich. Określa się je mianem pereł prawdziwych. Dzielą się na:
  • perły słonowodne
  • perły słodkowodne
• perły hodowane – rosnący popyt doprowadził do tego, że zaczęto masowo hodować perłopławy. Mimo że perły takie powstały przy współudziale człowieka, są produktem naturalnym, a nie imitacją. Podobnie jak perły naturalne, dzielą się na słono- i słodkowodne

3. Ze względu na kształt wyróżnia się:

• perły okrągłe – okazy o typowym regularnym kształcie kuli lub lekko spłaszczone.
• perły barokowe – okazy o bardzo nieregularnych kształtach.
• perły w kształcie kropli – okazy o kształcie zbliżonym do kropli lub gruszki.
• perły w kształcie guzika – okazy słabo wypukłe, jednostronnie płaskie.
• perły w kształcie ziarna – drobne okazy, o masie poniżej 0,25 grana i asymetrycznym kształcie.
• perły połówkowe – półwypukłe perły, jednostronnie płaskie.
• perły ćwiartkowe – okazy w trzech czwartych owalne, w jednej czwartej płaskie.
• perły inne: słodkowodne lub kolorowe.

W związku z dużą różnorodnością pereł występujących na rynku, istotnymi zagadnieniami są:

• zastosowanie i ocena pereł
• pielęgnacja pereł
• odróżnianie pereł od ich imitacji
• odróżnianie pereł naturalnych od hodowanych

Występowanie

Perły tworzą się w małżach słonowodnych, niektórych małżach słodkowodnych, sporadycznie również w ślimakach. Najczęściej stanowią reakcję na ciało obce, które wniknęło między muszlę małża a jego płaszcz lub do wnętrza płaszcza.

W XIII wieku w Chinach odkryto, że perły można hodować, umieszczając w muszli ciało obce np. ziarenko piasku. Małż broni się, odkładając wokół niego kolejne cieniutkie warstwy masy perłowej, którą wyścielona jest od wewnątrz muszla. Po kilku latach powstaje drogocenna lśniąca perła. Produkcją pereł hodowanych na dużą skalę zajęli się Japończycy na przełomie XIX i XX w.

Już w 1761 r. szwedzki przyrodnik Karol Linneusz hodował małże słodkowodne dla ich okrągłych pereł.

W XVI i XVII wieku znaczący ośrodek połowu pereł słodkowodnych istniał na Dolnym Śląsku - pozyskiwany materiał pochodził z sudeckich populacji małża perłoródki rzecznej, gatunku obecnie wymarłego na terenie Polski.

Miejsca występowania:

• Zatoka Perska – perły różowe i białokremowe; zwykle drobne od 12 granów. Najważniejszy obszar eksploatacji pereł, pochodzi z niego 7/8 produkcji światowej. Ławice rozciągają się wzdłuż całego Półwyspu Arabskiego, lecz najważniejsze są w Zatoce Perskiej u wybrzeży wysp Bahrajn. Warunki połowów są w tym rejonie bardzo trudne i niebezpieczne.
• Zatoka Mannar (między Indiami i Cejlonem) – perły białokremowe o pięknym niebieskim, zielonym lub fioletowym "overtonie". Połowy pereł odbywają się pod kontrolą inspektorów rządowych, którzy regulują wydobycie perłopławów, by nie dopuścić do ich rabunkowej gospodarki.
• wybrzeża Morza Czerwonego – perły białe i białokremowe
• wybrzeża Madagaskaru, Birmy, Filipin, północnej Australii – perły srebrzystobiałe i srebrzystożółtawe, szczególnie duże. Ławice ciągną się wzdłuż południowych i północno-zachodnich wybrzeży Przylądka Jork do Zatoki Shark i wzdłuż północno-wschodnich wybrzeży Queenslandu. Większe dochody pochodzą jednak nie ze sprzedaży pereł, lecz masy perłowej.
• wybrzeża Haiti – perły okrągłe, duże o masie do 7100 granów białe i słabym "overtonie" oraz żółte, szare i czarne.
• wybrzeża Florydy – główny obszar połowu pereł czarnych; także żółtych, zielonkawych i niebieskich.
• wody przybrzeżne Ameryki Środkowej – Meksyk i Panama – perły drobne, małowartościowe i północne wybrzeża Ameryki Południowej.
• wybrzeża Japonii – kilka niewielkich miejsc połowu prawdziwych pereł, białych z lekkim zielonkawym zabarwieniem; światowy potentat w produkcji pereł hodowanych.

Zastosowanie

Ocenia się, że perły wykorzystywane są do ozdoby od 6000 lat. Egzemplarze kuliste o pięknym połysku są bardzo cenione w jubilerstwie. Perły zawsze cieszyły się dużą popularnością; np. strój koronacyjny Barbary Radziwiłłówny był nimi wręcz obsypany.

biżuteria z pereł: kolczyki, diadem, naszyjnik

Kobieta z naszyjnikiem pereł. Pocztówka z 1917 roku.

Skąd się biorą perły?

Perła na muszli perłopława

Perły są wytworem małży – perłopławów

Zbudowane są z masy perłowej, tej samej substancji co wewnętrzna strona muszli

Perłopław, perła i ozdoba ze srebra

Pielęgnacja pereł

Ponieważ konchiolina jest substancją organiczną, nie jest materiałem trwałym. Łatwo podlega zmianom i rozkładowi. Pod wpływem wilgoci pęcznieje, podczas większej suszy ulega wysychaniu, kruszeje i rozpada się. Perły zatem „starzeją się” i mają ograniczoną długość życia. "Starzenie się" pereł można podzielić na następujące etapy:

1. najpierw stają się matowe
2. następnie widać pęknięcia,
3. zaczynają się łuszczyć
4. aż wreszcie, rozsypują się.

Na często i długo noszonych perłach mogą powstać deformacje i odchylenia od ich pierwotnej formy. Szkodzą im zarówno susza jak i znaczna wilgotność. Perły są również wrażliwe na kwasy, pot wydzielany przez skórę (kwaśny odczyn), kosmetyki, lakier do włosów.

Nawet przy ostrożnym obchodzeniu się z nimi na skutek rozkładu konchioliny tracą blask. Usunięcie zewnętrznej warstewki nie zawsze daje pożądane rezultaty zwłaszcza, gdy rozkład dotknął warstw głębiej leżących.

Gwarancja na określoną długość życia perły nie jest możliwa; szacunki podają średnio 100 – 150 lat. Jednak istnieją kilkusetletnie perły, które prezentują się doskonale. Perły mające wiele lat ciemnieją, przybierając barwę stalowoszarą. Próby przywrócenia barwy za pomocą naświetlania nie dały żadnych rezultatów.

Perły znajdowane w starych grobowcach rozpadały się przy dotknięciu, nieraz pozostawał po nich ślad w postaci brunatnego proszku.

Regularna kontrola i pielęgnacja w specjalistycznym zakładzie może przedłużyć życie pereł.

Ponieważ perły mają niewielką twardość powinno się je nosić i przechowywać w takich warunkach, żeby ich powierzchnia nigdy nie stykała się z metalem.

Ciekawostki

• W legendach opowiadano, że pierwsze perły były łzami aniołów. Potem wierzono, iż perłopławy, we wnętrzu których znajdowano cenne twory, były zapładniane przez tęczę dotykającą wód oceanu.
• Staropolski naszyjnik z pereł nosił nazwę "kanak".
• Perłom przypisywano ogromną moc leczniczą. Uważano, że sproszkowane perły leczą wiele dolegliwości, np. serca i układu krążenia. Perła rozpuszczona w soku z cytryny lub z mlekiem uchodziła za skuteczny środek przeciwko zaburzeniom psychicznym.
• Perły prawdziwe rzucone na szklana płytę z wysokości 70 cm odbijają się od niej na wysokość 30–40 cm, jeszcze wyżej odbijają się perły hodowane.

Najsłynniejsze perły

• Klejnot Canninga – wisiorek wysokości zaledwie 1,5 cm przedstawiający trytona, którego tors stanowi perła o nieregularnym kształcie.
• Korona Rudolfa II – wykonana na początku XVII wieku ma obręcz ze złota, z gęsto osadzonymi drogimi kamieniami i sznurami pereł.
• Unikatem w skali światowej i kuriozum biologicznym jest tzw. 'perła palatynacka' przechowywana w Muzeum w Monachium. Niezwykłość jej polega na tym, że jest ona w części biała z typowym połyskiem perłowym, a w części zupełnie czarna. Jest to piękny okaz oprawiony między dwoma złotymi wężami wysadzanymi bogato diamentami.
• Perła z Filipin - największa odkryta perła. Jej kształt nie przypomina kuli, ze względu na jej rozrost. Waży 34 kilogramy, mierzy 61 cm długości i 30 cm szerokości.

W literaturze i sztuce

• "Ważąca perły" – obraz Johannesa Vermeera ok. 1660
• "Dziewczyna z perłą" – film Petera Webbera z 2003
• "Perła (serial)"
• "Perła w koronie" – film Kazimierza Kutza
• "Ostatnia perła" – Hans Christian Andersen
• "Dziewczyna z perłą" – obraz Johannesa Vermeera ok. 1665-1666
• "Perła we mgle" – V.C. Andrews
• "Lalka i perła" – Olga Tokarczuk
• "Zielona perła" – Jack Vance
• "Czarna Perła (Black Pearl)" – piracki statek z filmu "Piraci z Karaibów"
• "The Pearl (Perła)" – John Steinbeck
• "The Pearl" – Janis Joplin
• perła jako metafora Królestwa Bożego z przypowieści Jezusa (Ewangelia Mateusza 13:45-46)

Zobacz też

• nazewnictwo kamieni szlachetnych i ozdobnych
• gemmologia – nauka o kamieniach szlachetnych i ozdobnych stosowanych w jubilerstwie i zdobnictwie
• ama – japońscy nurkowie znani z poławiania pereł

Bibliografia

• K. Maślankiewicz – Kamienie szlachetne – Wyd. Geologiczne – 1982
• N. Sobczak – Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych – Wyd. Alfa – 1986
• C. Hall – Klejnoty, Kamienie szlachetne i ozdobne – Wyd. Wiedza i Życie – 1996
• W. Schuman – Kamienie szlachetne i ozdobne – Wyd. "Alma –Press" – 2004