Political fiction

Political fiction, także fantastyka polityczna (dosl. fikcja polityczna, ale ten termin jest uważany przez większość badaczy za niezręczny) – jest rodzajem fikcji, której przewodnim motywem jest arena polityczna. Political fiction często dostarcza komentarze o politycznych wydarzeniach, systemach i teoriach.

Historia

W szerszym znaczeniu, według Anny Gemry, political fiction jest rozumiania jako odmiana powieści sensacyjnej, inaczej, „polityczna powieść przygodowa”, nawiązująca znacząco do powieści kryminalnych i historycznych. Anna Gemra za twórcę tak pojętej political fiction uznaje pisarza Fredericka Forsytha, a za pierwszy, modelowy utwór gatunku, jego Dzień szakala (1971).

W węższym znaczeniu, popularnym w Polsce według m.in. Łukasza Jana Berezowskiego, political fiction wywodzi sie z science fiction (political science fiction) i jako gatunek, wyodrębnił się w oklicach dekad 50. i 60. XX wieku. Berezowski także zalicza Dzień szakala do tego gatunku, uznaje go jednak za jedną z licznych, późniejszych już powieści tego gatunku; a za prekursorskie dla tego gatunku wymienia trzy utwory z roku 1958: Presidential Year Frederika Pohla i Cyril M. Kornblutha (fikcyjny zapis przebiegu kampanii wyborczej kandydata na prezydenta), The Ugly American Eugene'a Burdicka i Williama Lederera (krytyka polityki amerykańskiej w fikcyjnym państwie, inspirowanym Wietnamem), i Red Alert Petera George'a (w którym dochodzi do incydentu prowokującego wojnę nuklearną).

W początkowym, prekursorskim okresie w historii polskiej fantastyki, political fiction była mocno powiązana z gatunkiem fantastyki socjologicznej (Andrzej Niewiadowski i Antoni Smuszkiewicz zaliczyli do tego gatunku niektóre utwory Janusza A. Zajdla, takie jak Limes inferior (1982) i Wyjście z cienia (1983). Political fiction w swej najpopularniejszej odmianie stało się popularne w Polsce w połowie lat 90-tych, głównie w utworach zaliczanych do fantastyki (twórczość pisarzy takich jak Jacek Dukaj czy Rafał Ziemkiewicz).

Charakterystyka

Political fiction jest często zaliczana do podgatunki lub odmiatny tematycznej fantastyki; termin w j. polskim często nie bywa tlumaczony (istnieje także węższy podgatunek political science fiction). Rzadko bywa tłumaczony także jako fikcja polityczna, ale ten termin jest uważany przez większość badaczy za niezręczny.

Niewiadowski i Smuszkiewicz zdefiniowali ten gatunek jako utwory, „w których akcent położony jest na zagadnienia polityczne, zarówno współczesne, ubrane w przyszłościowy kostium literacki, jak i takie, które mogą pojawić się w przyszlości”. Berezowski natomiast opisał go jako „zbiór konwencji traktujących o wydarzeniach niebyłych, nieprawodpodobnych, ściśle powiązanych z aktualnym kontekstem politycznym”. Za wyróźniki konwencji uznał następujące warunki: 1) utwór musi mieć bieżący kontekst polityczny, 2) jego akcja musi być osadzona w terażniejszości, a także 3) efekt widowiskości (przykucie uwagi czytelnika).

W political fiction, według Niewiadowskiego i Smuszkiewicza, można wyróżnić dwa podgatunki: historyczny, cżęsto powiązany z gatunkiem historii alternatywnej (np. Xavras Wyżryn Dukaja), i profetyczny, powiązany z bliską przyszłością (np. Pieprzony los kataryniarza Ziemkiewicza). Profetyczne political fiction jest formą ograniczonej historii przyszłości (nie przedstawia całej historii, tylko jej wąski wycinek), często zawiera elementy utopii i (jeszcze częściej) dystopii. Berezowski (a także Mariusz Kraska) z kolei uważa powieści osadzone w przeszłości lub historii alternatywnej za nie zaliczające się do political fiction; i wyróżnia podgatunki takie jak powieść prezydencka, kampanijna, spiskowa i szpiegowska (przy czym według niektórych badaczy takie utwory mogą zaliczać się do political fiction, i nie muszą zawierać motywów jednoznacznie kojarzonych z fantastyką).

Według Pawła Dunina-Wąsowicza i Krzysztofa Vargi, większość polskich utworów tego nurtu wyraża poglądy konsweratywne, niepodległościowe i izolacjonistyczne; krótsze utwory w tym stylu pojawiają się m.in. na łamach czasopism takich jak „Brulion” i „Fronda” (do nielicznych wyjątków krytycy, pisząc pod koniec lat 90-tych, zaliczyli Komusutrę Aleksandra Olina).

Według Dunina-Wąsowicza i Vargi, mimo rosnącej popularności, political fiction było (w Polsce) „co zdumiewające - ignorowane niemal zupełnie przez „poważną” krytykę””. Podobnie, Berezowski, pisząc kilkanaście lat później, także zauważył, że choć jest to gatunek znaczący, jednak „nieliczne istniejące opracowania wyrażają się o nim krytycznie, sprowadzając go do poziomu efemerycznego i niewiele znaczącego odłamu współczesnej fantastyki”. Niektóre utwory z tego gatunku zdobyły jednak uznanie krytyki (Nagroda Pulitzera dla Allen Drury'ego za Advice and Consent (1959), nagroda im. Edgarda Allan Poego dla Forsythe'a za Dzień szakala, nagroda Hugo dla Bena Bovy'ego za The Multiple Man (1976)) czytelników (znaczne nakłady) czy adaptacje filmowe.

Książki political fiction

• Janusz A. Zajdel; Limes inferior (1982)
• Janusz A. Zajdel, Wyjście z cienia (1983)
• Paweł Przywara, Amnezja (1995)
• Rafał A. Ziemkiewicz, Pieprzony los kataryniarza (1995)
• Rafał A. Ziemkiewicz, Czerwone dywany, odmierzony krok (1996)
• Konrad T. Lewandowski, Noteka 2015 (1996)
• Maciej Lepianka, I w następnym dniu (1996)
• Jacek Dukaj, Xavras Wyżryn (1997)
• Jacek Inglot, Quietus (1997)
• Aleksander Olin, Komusutra (1997)

Do nurtu zalicza się także wiele opowiadań z antologii takich jak Jawnogrzesznica (1991) czy dwa pierwsze tomy cyklu Wizje alternatywne.

Zobacz też

• powieść polityczna

Czytaj też

• Jarzębski, Jerzy. (1983). „Science fiction a polityka—wersja Stanisława Lema”. Pamiętnik Literacki, 74(2).
• Łukasz Jan Berezowski, Władza i polityka w literaturze political fiction: prawda czy fikcja?, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2013, s. 27-28, ISBN 978-83-235-1168-7 [dostęp 2025-09-13]  (pol.).